Каласы пад сярпом тваім (Караткевіч)
Вельмі кароткі змест
Беларусь, 1850-я гады. Адзінаццацігадовы хлопчык Алесь жыў у сялянскай сям'і Кагутоў, куды яго аддалі на выхаванне паводле старога звычаю.
Пасля вяртання ў бацькоўскі маёнтак Алесь пазнаёміўся з Міхалінай Раўбіч, дачкой суседа-шляхціца.
Алесь вучыўся ў Віленскай гімназіі, дзе пазнаёміўся з Кастусём Каліноўскім і далучыўся да рэвалюцыйнага руху. Ён пераканаўся ў неабходнасці змагання за свабоду народа і адмены прыгоннага права.
Чалавек павінен жыць толькі для разнявольвання людзей. Ён нікога не павінен хваліць, нікому не павінен спяваць оды. Бо оды — гэта толькі сцвярджэнне таго, што існуе, здрада руху чалавецтва.
Пасля смерці бацькоў Алесь стаў уладальнікам маёнтка і вызваліў сваіх сялян ад прыгону. Ён закахаўся ў Майку, але іх каханню перашкаджалі сямейныя канфлікты і сацыяльныя абставіны. Бацька Майкі хацеў выдаць яе за Іллю Хаданскага. Алесь выкраў Майку і ажаніўся з ёй у царкве, што прывяло да канфлікту з Раўбічамі і Хаданскімі.
У краі пачаліся сялянскія хваляванні. Алесь спрабаваў дапамагчы сялянам і прадухіліць крывавыя сутыкненні. Ён далучыўся да тайнай арганізацыі, якая рыхтавала паўстанне. Разам з Кастусём Каліноўскім і іншымі аднадумцамі яны планавалі вызваленне Беларусі. Алесь разумеў, што наперадзе яго чакае цяжкая барацьба, але быў гатовы ахвяраваць усім дзеля свабоды свайго народа.
Падрабязны пераказ па кнігах
Дзяленне кніг на часткі – умоўнае.
Кніга 1. Выйсце крыніц
Дзяцінства Алеся Загорскага
На беразе Дняпра расла груша, якая апошні год цвіла над ракой. Дняпро паступова падмываў бераг, набліжаючыся да дрэва. На гэтым месцы раней стаяла лазня Кагутоў, якую знесла рака. З ёй была звязана цёмная гісторыя: у часы халеры дзед Данілы, Раман, лічыўся ведзьмаком і спрабаваў дапамагчы людзям. Пасля эпідэміі сын Рамана, Марка, забіў бацьку ў лазні, каб не прыняць яго вядзьмарскую сілу.
Бог дзяліў між народамі землі. Адным тое, другім — тое. Прыйшлі беларусы... Вельмі ж пану богу спадабаліся. Ён і пачаў нас надзяляць: 'Рэкі вам даю поўныя, пушчы — нямераныя...'
Адзінаццацігадовы Алесь жыў у сялянскай сям'і Кагутоў як пакормнік - па старадаўняму звычаю яго аддалі на выхаванне ў сялянскую сям'ю. Разам з сялянскімі дзецьмі ён пасвіў жывёлу, слухаў казкі дзеда Данілы і песні пра цяжкае жыццё сялян. Аднойчы Выбіцкі, прыслужнік бацькі Алеся, прыехаў забраць хлопчыка назад у панскі дом.
Вяртанне ў панскі дом
У маёнтку Загоршчына Алеся сустрэлі бацькі - Юры і Антаніда Загорскія. Хлопчыка пачалі вучыць панскім манерам, замежным мовам і навукам. Яго настаўнікамі сталі нямецкі гувернёр Фельдбаўх, француз Жано і англічанін Крэбс. Прыгонны дзядзька Халімон Кірдун клапаціўся пра Алеся і патаемна прыносіў яму простую ежу.
Я мужык,— ціха сказаў ён.— Я князь, але я і мужык. Магчыма, мяне тым дзядзькаваннем няшчасным зрабілі. Але я таго няшчасця нікому не аддам. У ім маё шчасце. Яно мяне відушчым зрабіла.
Бацька паказаў Алесю галерэю продкаў і расказаў пра гісторыю роду Загорскіх. Асаблівую ўвагу хлопчыка прыцягнула карціна Мантэньі, на якой быў намаляваны малады чалавек з белым канём. У дзень пастрыгаў Алесь прайшоў абрад пасвячэння ў дарослае жыццё, дзе яго пастрыжным братам стаў Мсціслаў Маеўскі.
Сталенне і першае каханне
На свяце ў Загоршчыне Алесь пазнаёміўся з Міхалінай (Майкай) Раўбіч, дачкой суседняга памешчыка. Паміж маладымі людзьмі ўзнікла ўзаемная сімпатыя. Яны сустракаліся ў парку, гулялі разам з іншымі дзецьмі і марылі пра будучыню.
Алесь наведаў свайго дзеда, князя Вежу, які жыў у сваім маёнтку. Дзед быў мудрым і іранічным чалавекам, меў уласны тэатр і вялікую бібліятэку. Ён паўплываў на светапогляд унука, навучыў яго разумець гісторыю і культуру свайго краю.
Варты жалю той, хто не ведае былога дня і таму не можа разабрацца ў сённяшнім і прадбачыць будучы... Абыякавы да мінулага не мае аніякай інтэлектуальнай перавагі над жывёлай.
Пачатак барацьбы
У Віленскай гімназіі Алесь сустрэў Кастуся Каліноўскага і далучыўся да тайнага таварыства. Яны абмяркоўвалі будучыню Беларусі, чыталі забароненую літаратуру і марылі пра вызваленне народа. На літаратурных вечарах у доме Кіркора Алесь пазнаёміўся з беларускімі пісьменнікамі і кампазітарамі.
Нам не трэба нічыйго дазволу на тое, каб дыхаць,— перахопленым горлам сказаў Алесь.— А пісаць і гаварыць на сваёй мове гэтак натуральна, як дыхаць. Мы не хочам быць нічыім фарпостам.
Кніга 2. Сякера пры дрэве
Адмена прыгону і народныя хваляванні
У 1861 годзе быў абвешчаны маніфест аб адмене прыгоннага права. Алесь, які ўжо раней вызваліў сваіх сялян, назіраў за рэакцыяй людзей на царскі ўказ. Сяляне былі незадаволены ўмовамі вызвалення, бо павінны былі выкупляць зямлю і працягваць працаваць на паноў. У некаторых вёсках пачаліся хваляванні.
Палі. Палі. Палі. Безліч разоў амытыя сялянскім потам і мужыцкай крывёю. Няма на іх месца, на якім не ступіла б нага мужыка, над якім не прасвісцеў яго серп, не заспявала б каса, не сцёбнуў бізун.
Асабістыя драмы і грамадскія канфлікты
Каханне Алеся і Майкі сутыкнулася з перашкодамі. Яраш Раўбіч быў супраць іх адносін і планаваў выдаць дачку за Іллю Хаданскага. Алесь сустрэў актрысу Гелену Карыцкую, якая нарадзіла яму двайнят, але адмовілася ад шлюбу. Гелена дапамагла Алесю і Майцы зразумець свае пачуцці.
Калі чалавек, кожны чалавек, вельмі захоча зрабіць другому хоць маленькае дзіва — свет зробіцца светам дзіваў... Ён схіліўся і прынік галавою да яе рук.
Алесь выкраў Майку з дому Раўбічаў і павянчаўся з ёй у царкве ў Мілым. Раўбічы і Хаданскія спрабавалі штурмаваць царкву, але Надзея Клейна спыніла канфлікт. Майка вярнулася дадому, каб дапамагчы хвораму бацьку, а Алесь паехаў у Пецярбург, дзе сустрэўся з Кастусём Каліноўскім.
Падрыхтоўка да паўстання
У Пецярбургу Алесь уступіў у тайную арганізацыю «Агул», якая рыхтавала паўстанне. Ён сустракаўся з Тарасам Шаўчэнкам, які раіў яму служыць свайму народу. Пасля смерці бацькі, які загінуў на паляванні, Алесь вярнуўся ў Загоршчыну і пачаў рыхтаваць людзей да паўстання.
Жандарскі паручнік Мусатаў падазраваў Алеся ў антыўрадавай дзейнасці і сачыў за ім. У той жа час у вёсках пачаліся хваляванні, якімі кіраваў Корчак. Сяляне падпальвалі панскія маёнткі і патрабавалі сапраўднай волі. Алесь спрабаваў прадухіліць крывавыя сутычкі і дапамагчы параненым.
Пасля смерці маці Алесь застаўся з дзедам Вежам, які падтрымліваў яго ў цяжкія моманты. Дзядзька Басак-Яроцкі забраў Алеся да сябе, дзе той жыў у спакоі і разважаў пра будучыню паўстання. Каліноўскі і яго паплечнікі рыхтаваліся да вырашальнай барацьбы, разумеючы, што да прызначанага тэрміну паўстання засталося тры гады.