Вельмі кароткі змест
Беларусь, пачатак XX стагоддзя. Малады настаўнік Андрэй Лабановіч прыехаў працаваць у палескую вёску Цельшына.
Ён пазнаёміўся з мясцовай інтэлігенцыяй, наладзіў працу ў школе і сустрэў панну Ядвісю, дачку падлоўчага. Паміж імі ўзнікла сімпатыя, але дзяўчына з'ехала, пакінуўшы Лабановіча ў смутку. Пазней яго перавялі ў Верхань, дзе ён працягваў настаўнічаць і захапіўся Лідай Мураўскай.
У краіне пачаліся рэвалюцыйныя падзеі 1905-1906 гадоў. Лабановіч далучыўся да настаўніцкага руху, які змагаўся за сацыяльную справядлівасць.
Рэвалюцыйны рух — жывая вада, што тоіцца ў нетрах зямлі, у сэрцы і пачуццях народа. Яна выбʼецца на паверхню, праложыць сабе дарогу і пазносіць усё, што скоўвае незлічоныя сілы людскія.
За ўдзел у нелегальным настаўніцкім сходзе Лабановіча звольнілі з працы. Ён пачаў выкладаць у прыватнай школе ў Смалярні, пісаў артыкулы для беларускай газеты ў Вільні і працягваў рэвалюцыйную дзейнасць разам з сябрам Янкам Тукалам.
Улады арыштавалі Лабановіча і іншых настаўнікаў. На судзе іх абвінавацілі ў антыўрадавай дзейнасці. Лабановіча асудзілі на тры гады турмы, дзе ён і яго таварышы стварылі камуну, займаліся самаадукацыяй і падтрымлівалі адзін аднаго.
У турме Лабановіч атрымаў ліст ад Ліды, якая паведаміла пра свой шлюб з іншым. Нягледзячы на асабістыя расчараванні і цяжкасці зняволення, ён не страціў веры ў справядлівасць і неабходнасць барацьбы за лепшую будучыню.
Падрабязны пераказ па кнігах
Назвы для кніг і іх дзяленне на раздзелы - умоўныя.
Кніга 1. У Палескай глушы. Першыя крокі маладога настаўніка
Прыезд Лабановіча ў Цельшчыну і знаёмства з мясцовай грамадой
Малады настаўнік Андрэй Лабановіч прыехаў на новае месца працы ў вёску Цельшчына. Па дарозе ён разважаў пра сэнс жыцця і прыгажосць Палесся.
Што ні кажы, а жыццё, ужо само па сабе, ёсць радасць, вялікае шчасце, бясцэнны дар. Ёсць важныя дзве часціны, з якіх складаецца жыццё і яго глыбокі сэнс і хараство — чалавек і прырода.
У вёсцы Лабановіч пазнаёміўся з настаўнікам Саханюком, які дапамог яму асвоіцца на новым месцы. Разам яны наведалі валасное праўленне, дзе сустрэліся з пісарам, а потым завіталі да айца Кірыла. Святар выказаў непрыхільнасць да мясцовых сялян, але Лабановіч спрабаваў іх абараніць.
Школьная праца і знаёмства з сям'ёй Баранкевічаў
Лабановіч пачаў працу ў школе, спрабаваў пераканаць старасту ў важнасці адукацыі для дзяўчат. Падчас прагулкі ён сустрэў прыгожую незнаёмку, што выклікала ў яго цікавасць. Неўзабаве ён пазнаёміўся з панам падлоўчым Баранкевічам і яго сям'ёй, дзе сустрэў Ядвісю.
Сустрэчы з Ядвісяй і развіццё пачуццяў
Лабановіч часта наведваў дом Баранкевічаў, дзе праводзіў час з Ядвісяй. Яны абмяркоўвалі кнігі, жыццё на Палессі, і паступова паміж імі ўзнікла ўзаемная сімпатыя. Аднойчы Ядвіся пакінула ў доме Лабановіча кветкі і жартоўную запіску. Лабановіч спрабаваў захапіць увагу дзяўчыны, і яна нават пацалавала яго, але потым уцякла.
Ад'езд Ядвісі і канец першага года працы
Ядвіся і яе сястра Габрынька рыхтаваліся да паездкі ў Гродзеншчыну. Лабановіч, адчуваючы сябе лішнім, развітаўся і вырашыў больш уключыцца ў грамадзянскую працу. Ён пачаў знаёміцца з жыццём палешукоў, цікавіўся іх традыцыямі і ведамі, арганізаваў сустрэчу ў школе, дзе гаварыў пра важнасць адукацыі.
Кніга 2. У глыбі Палесся. Новыя выпрабаванні
Праца ў Выганах і ўдзел у рэвалюцыйным руху
Лабановіч пачаў працаваць у новай школе ў Выганах. Ён пазнаёміўся з настаўніцай Вольгай Андросавай, якая ўвяла яго ў кола рэвалюцыйна настроеных настаўнікаў.
Рэвалюцыя надыходзіць, і яна прыйдзе так гучна і неспадзявана, што зямля задрыжыць і небу горача стане... Лепш быць кепскім рэвалюцыянерам, чым фальшывым чалавекам.
Сяброўства з Вольгай Андросавай і пашырэнне рэвалюцыйных ідэй
Лабановіч і Вольга часта сустракаліся, абмяркоўвалі палітычную сітуацыю і неабходнасць змен. Вольга дала яму нелегальную літаратуру і прапанавала далучыцца да рэвалюцыйнай арганізацыі. У 1904 годзе пачалася руска-японская вайна, што паўплывала на настроі ў грамадстве.
Забастоўка сялян і яе наступствы
Сяляне выступілі супраць незаконнага карыстання іх землямі панам Скірмунтам. Лабановіч дапамог ім скласці петыцыю з патрабаваннямі. Пачалася забастоўка, але яна была падаўлена, а многія сяляне арыштаваны.
Кніга 3. На ростанях. Выбар жыццёвага шляху
Праца ў Верхані і знаёмства з Лідай
Лабановіч пачаў працаваць у новай школе ў Верхані. Ён пазнаёміўся з мясцовым святаром Уладзімерам Малевічам і пісарам Васількевічам.
У школе Лабановіч пачаў займацца з вучаніцай Лідай Мураўскай. Паступова паміж імі ўзнікла ўзаемная сімпатыя, але іх адносіны заставаліся складанымі.
Стварэнне настаўніцкага саюза і арышт
Лабановіч сустрэўся з даўнім сябрам Янкам Тукалам, які падтрымліваў яго ў цяжкія часы.
Стаю, брат, я на ростанях. Адзін мой этап скончыўся. Трэба кудысь падавацца, а куды, не ведаю. Вось чаму я і рады параіцца з табою.
Разам з іншымі настаўнікамі яны стварылі настаўніцкі саюз для барацьбы з царызмам. Сход быў перарваны паліцыяй, але нічога забароненага не знайшлі. Аднак Лабановіч быў звольнены з пасады настаўніка.
Няхай мяне выгналі, няхай я сяджу без работы... няхай мяне судзяць і засудзяць, я ніколі здавацца не буду, бо ведаю, у імя чаго змагаюся.
Суд і турэмнае зняволенне
Лабановіч быў прыцягнуты да суда за антыдзяржаўную дзейнасць. Нягледзячы на слабасць доказаў, яго прысудзілі да трох гадоў турмы. У турме ён сустрэў новага сябра Сымона Тургая.
У чалавека ёсць два жыцці: адно жыццё творыць ён сам, а другое не залежыць ад яго і часта выходзіць за межы яго волі... Ён толькі ведаў, што вакол яго нешта накручваецца.
У турме Лабановіч і яго сябры стварылі камуну для кіравання фінансамі і харчаваннем, знаходзілі спосабы забаўляць сябе сярод абмежаванняў. Кожны знайшоў сабе занятак: хтосьці чытаў кнігі, іншыя займаліся гімнастыкай ці вучылі замежныя мовы. Лабановіч і Тургай вялі перапіску з блізкімі.
Чалавек жыве дзеля дабра, для служэння праўдзе, каб ствараць нейкія вартасці жыцця і каб быць карысным для іншых... Жыве чалавек для таго, каб у жыцці як можна болей вывудзіць карыснага і прыемнага для сябе.