Стары чалавек і мора (Хемінгуэй)
Вельмі кароткі змест
Куба, сярэдзіна XX стагоддзя. Стары рыбак Сант'яга ўжо восемдзесят чатыры дні не мог злавіць ніводнай рыбіны.
Хлопчык, які раней дапамагаў яму, па загаду бацькоў пайшоў рыбачыць з іншым рыбаком. На восемдзесят пяты дзень стары чалавек адзін выплыў у мора і далёка ад берага зачапіў на кручок велізарнага марліна. Рыбіна была такой моцнай, што пачала цягнуць лодку за сабой.
Цэлы дзень і ноч стары чалавек змагаўся з рыбінай, не адпускаючы шнур. Ягоная левая рука здранцвела, рукі крывавілі, але ён не здаваўся. На трэці дзень марлін нарэшце выплыў на паверхню, і стары чалавек убіў яго гарпунам.
Прывязаўшы велізарную рыбіну да лодкі, ён паплыў дадому. Але пах крыві прыцягнуў акул. Першай напала акула мака, якую стары чалавек забіў, але яна ўжо адарвала кавалак мяса. Потым прыплылі тупаносыя акулы, і ён змагаўся з імі дубінкай і нажом.
- Але чалавек не створаны для паразы, - сказаў ён. - Чалавек можа быць знішчаны, але не пераможаны.
Акулы напалі ўночы цэлым стадам і абгрызлі ўсё мяса, пакінуўшы толькі шкілет. Стары чалавек вярнуўся ў родную гавань з адным хрыбетнікам марліна. Ён быў настолькі знясілены, що пяць разоў спыняўся адпачыць, несучы мачту дадому.
Раніцой хлопчык знайшоў старога чалавека сплячым і заплакаў, убачыўшы ягоныя пакалечаныя рукі. Рыбакі мерылі шкілет марліна — ён быў восемнаццаць футаў даўжынёй. Турысты прынялі рэшткі вялікай рыбіны за акулу. Хлопчык абяцаў зноў рыбачыць разам са старым чалавекам, а той заснуў і сніў пра львоў.
Падрабязны пераказ
Падзел на раздзелы і іх назвы з'яўляюцца ўмоўнымі.
Сухі сезон: Санцьяга без улову і сяброўства з хлопчыкам
Гэта быў стары чалавек, які адзін у лодцы лавіў рыбу ў Гальфстрыме, і мінула ўжо восемдзесят чатыры дні, як ён не выцягнуў аніводнае.
Першыя сорак дзён з ім быў хлопчык, але пасля таго, як стары чалавек не злавіў нічога, бацькі хлопчыка сказалі, што рыбак стаўся канчаткова няўдачнікам. Хлопчык мусіў пайсці ў мора з іншым рыбакам, які злавіў тры добрыя рыбіны першага ж тыдня. Хлопчыку было балюча бачыць, як стары чалавек штодня прыплываў з пустой лодкай, і ён заўжды спускаўся да мора, каб дапамагчы яму несці зматаныя шнуры, бусак, гарпун і ветразь.
Стары чалавек быў худы і змардаваны, з глыбокімі маршчынамі на патыліцы. На ягоных шчоках збягалі карычневыя плямы скурнага захворвання ад сонечнага адлюстравання ў трапічным моры. Рукі яго былі прарэзаны глыбокімі шрамамі ад цягання шнуроў з цяжкімі рыбамі. Усё ў яго было старое, апроч вачэй колеру мора, вясёлых і непераможных.
Хлопчык любіў старога чалавека, які навучыў яго рыбачыць. Ён прапанаваў пайсці з ім зноў, але стары чалавек адмовіўся, сказаўшы, што хлопчык трапіў на шчаслівую лодку і павінен заставацца там. Хлопчык нагадаў, як стары чалавек восемдзесят сем дзён быў без рыбы, а потым яны лавілі вялізныя рыбіны кожнага дня тры тыдні запар. Стары чалавек ведаў, што хлопчык пакінуў яго не таму, што сумняваўся ў ім.
Выхад у мора: падрыхтоўка і адчуванне надзеі
Яны пайшлі на «Тэрасу», дзе хлопчык пачаставаў старога чалавека півам. Рыбакі сталага веку былі сумныя, бачачы яго, але не паказвалі гэтага і ветліва гутарылі пра плынь і глыбіні. Хлопчык прапанаваў налавіць сардзін на заўтра, але стары чалавек сказаў, каб ён ішоў гуляць у бейсбол. Яны гаварылі пра вялікага Дзі Маджыа і іншых бейсбалістаў.
Стары чалавек прачытаў малітвы, што паабяцаў, калі злавіў бы рыбіну. Хлопчык прынёс яму вячэру з «Тэрасы» - чорны боб і рыс, печаныя бананы і трохі тушанага мяса. Стары чалавек хацеў аддзячыць карчмару мясам з ніжняй часткі вялікай рыбіны, калі злавіць яе. Яны гаварылі пра бейсбол, і стары чалавек сказаў, што «Янкі» не могуць прайграць.
Калі хлопчык сышоў, стары чалавек заснуў у крэсле. Хлопчык вярнуўся і ўбачыў, што ён спіць. Стары чалавек быў босы, ягоная кашуля была латана-пералатана. Хлопчык пакінуў яго спаць і пайшоў па сардзіны. Калі ён вярнуўся, стары чалавек па-ранейшаму спаў. Хлопчык абудзіў яго і прынёс ежу. Стары чалавек сказаў, што не надта галодны, але хлопчык настойваў, каб ён еў.
Пошук здабычы: падарожжа па Гальфстрыме і першыя ўлоўкі
Стары чалавек прачнуўся перад світаннем і пайшоў будзіць хлопчыка. Яны разам пайшлі да лодкі, узялі снасці і выпілі кавы ў рыбацкай карчомцы. Хлопчык пайшоў па сардзіны і прынады, а стары чалавек чакаў яго. Яны спусцілі лодку ў ваду і стары чалавек выплыў у цемры з гавані. Іншыя лодкі таксама выпраўляліся ў мора, і ён чуў, як увіхаліся вёслы.
Стары чалавек веславаў у цемры і адчуваў набліжэнне раніцы. Ён чуў гук лятучых рыб і любіў іх, бо тыя былі ягоныя найбольшыя сябры ў акіяне. Ён шкадаваў птушак, асабліва маленькіх марскіх ластавак, якія заўсёды былі ў лёце і амаль нязменна без здабычы. Ён думаў пра мора як пра жанчыну, што надзяляе або не надзяляе вялікай ласкай.
Калі развіднела, ён ужо закінуў шнуры з прынадамі. Адна прынада была на глыбіні сарака марскіх сажняў, другая - сямідзесяці пяці, а трэцяя і чацвёртая апусціліся ў блакітную ваду на сто і сто дваццаць пяць сажняў. Кожная прынада вісела галавой уніз, стрыжань кручка быў усярэдзіне рыбы, а ўсю тую частку кручка, што была звонку, пакрывалі свежыя сардзіны.
Стары чалавек бачыў фрэгата з доўгімі чорнымі крыламі, які кружляў у небе. Птах зрэзаў наўскасяк уніз і закружыў зноў. Стары чалавек ведаў, што птушка знайшла рыбу, і павольна веславаў туды, дзе яна кружыла. Ён убачыў, як з вады рванула лятучая рыба і сказаў: «Дэльфін. Буйны дэльфін». Ён закінуў маленькі шнур з кручком і злавіў невялікага тунца.
Вялікая рыбіна на кручку: пачатак эпічнай барацьбы
Апоўдні стары чалавек адчуў, як адзін са свежавыразаных прутоў рэзка пацягнула ўніз. Ён пацягнуўся па шнур і лагодна трымаў яго паміж вялікім і ўказальным пальцамі правай рукі. Рыба пацягнула зноў - гэта было як бы пробнае торганне. На глыбіні ста сажняў марлін церабіў сардзіны, што пакрывалі вастрыё і стрыжань кручка.
Стары чалавек адчуў лёгкае асцярожнае тузанне, а пасля мацнейшае. Потым не было нічога. Ён чакаў са шнуром паміж пальцамі і назіраў за ім. Потым паўтарылася тое асцярожнае тузанне. Раптам ён адчуў лагодны дотык да шнура і моцна ўсцешыўся. Гэта быў цяжар рыбы, і ён усё вызваляў і вызваляў шнур, адмотваючы першы з рэзервовых скруткаў.
Стары чалавек моцна тузануў абедзвюма рукамі за шнур і падсякаў яшчэ і яшчэ раз. Нічога не адбылося. Рыба спавольна плыла сабе, і стары чалавек ні на цалю не мог яе ўзняць. Ён цягнуў цераз плечы моцны шнур, але рыба плыла далей, як і дагэтуль, і ён плыў разам з ёю па ціхай вадзе. Лодка пачала паволі ісці ў кірунку паўночнага захаду.
- Як хацеў бы я, каб тут быў са мной хлопчык, - сказаў стары чалавек. Але хлопчыка няма. Ты маеш адно сябе самога.
Рыба цягнула лодку на буксіры, і стары чалавек не мог нічога зрабіць. Ён трымаў шнур, што аблягаў плечы, і сачыў за яго нахілам у вадзе і за лодкай. Мінула чатыры гадзіны, а рыба плыла сабе, як і раней, у адкрытае мора і валакла за сабою лодку. Стары чалавек па-ранейшаму быў туга сцягнуты шнурам упоперак спіны.
Ён трымаў шнур, што аблягаў плечы, і сачыў за яго нахілам у вадзе і за лодкай, тая спакойна плыла на паўночны захад.
Рыба плыла ўсю ноч, і стары чалавек утрымліваў шнур. Стала холадна пасля таго, як сонца зайшло. Ён узяў мяшок і завязаў яго на шыі, каб падклаўшы пад шнур як падушку. Зараз ён патрапіў гэтак прыхіліцца да носа лодкі, што стаў чуцца амаль няблага. Ён ведаў, што калі не здолее запаволіць рыбу, тая можа забраць увесь шнур і парваць.
Другі дзень і ноч: выпрабаванні, успаміны і знясіленне
Стары чалавек прачнуў, зірнуў праз адчыненыя дзверы на месяц і адзеў нагавіцы. Ён рушыў угару па дарозе будзіць хлопчыка. Дрыжаў ад ранішняга холаду, але ведаў, што ўрэшце сагрэецца. Ён мякка абхапіў пяту хлопчыка і трымаў яе, пакуль той не прачнуўся. Яны крочылі дарогай да халупы старога чалавека, і скрозь па гэтай дарозе ішлі босыя людзі, несучы мачты ад сваіх лодак.
Калі сонца ўзялося вышэй, стары чалавек без сумневу бачыў, що марлін не быў стамлёны. Ён угледзеў толькі адзін добры знак - нахіл шнура сведчыў, што марлін плыў на меншай глыбіні. Стары чалавек паспрабаваў пабольшыць напругу шнура, але ўжо тады шнур быў напяты да апошняга. Ён не мог больш цягнуць, бо марлін мог сарвацца з кручка.
З поўначы невялікая птушка падляцела да лодкі. Гэта была пяюка, і ляцела яна нізка над вадой. Стары чалавек заўважыў, што тая вельмі знясіленая. Птушка села на карму і адпачывала там, а потым пераляцела на шнур. Стары чалавек спытаўся ў птушкі, колькі ёй гадоў і ці гэта яе першая вандроўка. Ён сказаў ёй адпачыць як след.
Якраз тады рыбіна раптоўна рванулася, і стары чалавек зваліўся з ног на нос лодкі. Птушка паляцела, калі шнур таргануўся. Стары чалавек пільна абмацаў шнур праваю рукою і заўважыў, што з яе цячэ кроў. Ён тузануў шнур ізноў, але калі адчуў, що той напяты да мяжы трываласці, больш не цягнуў. Ён мусіў з'есці тунца, каб захаваць сілу.
Стары чалавек нарэзаў вузкія кавалкі цёмна-чырвонага мяса тунца і стаў есці. Ён адчуваў усё тую ж напругу шнура, а левую руку звяло. Яна здранцвела і сціскала цяжкі шнур. Ён з прыкрасцю глянуў на яе і сказаў: «Што гэта за рука. Скурчвайся сабе, калі хочаш». Ён спажыў усе кавалкі рыбы і сказаў руцэ: «А зараз можаш выпусціць шнур, рука».
Стары чалавек сніў не ільвоў, а вялізны касяк марскіх свіней, што расцягнуўся на восем ці дзесяць міляў. Потым яму снілася, што ён у вёсцы на сваім ложку, і што дзьме паўночнік, яму дужа сцюдзёна. Пасля гэтага прысніўся яму доўгі жоўты бераг, і ён убачыў, як шарой гадзінай першы леў ступіў на бераг, а пасля прыйшлі другія львы.
Ён сніў не ільвоў, а вялізны касяк марскіх свіней... Потым гэтага прысніўся яму доўгі жоўты бераг, і ён убачыў, як шарой гадзінай першы леў ступіў на бераг.
Перамога: забойства марліна і трыумф старога
Сонца ўзыходзіла ў трэці раз, калі рыба пачала кружыць. Стары чалавек не мог вызначыць па нахіле шнура, што рыба кружыць, але ён адчуў лёгкае паслабленне напору шнура і правай рукой стаў мякка выцягваць яго. Выслабаніўшы плечы і галаву ад шнура, стары чалавек цягнуў мерна і нямоцна. Рыба спавольна кружыла, і праз дзве гадзіны стары чалавек узмакрэў ад поту і валіўся з ног ад стомы.
- Марлін - таксама мой сябра, - сказаў ён услых. - Гэткага я ніколі не бачыў і не чуў, што ёсць такі. Але я павінен забіць яго.
Марлін рабіў трэці абарот, калі стары чалавек упершыню ўбачыў яго. Ён убачыў цёмны цень, які праплываў пад лодкай гэтулькі часу, што стары чалавек не даваў веры: няўжо той такі вялізны. Напрыканцы свайго кругу марлін выплыў на паверхню ўсяго за трыццаць ярдаў ад лодкі, і стары чалавек угледзеў ягоны хвост, вышэйшы за вялікае лязо касы, лавандавага колеру.
Стары чалавек уклаў увесь боль і тое, што засталося ад ягонае дужасці, у свой высілак, каб скончыць са змагарскай агоніяй рыбіны. Тая перавярнулася на бок і слухмяна паплыла, траха не датыкаючыся дзюбай да дошак чоўна. Стары чалавек выпусціў шнур і падняў гарпун, а ў гэтую хвіліну ўвагнаў рыбіне ў бок, якраз за вялізным грудным плаўнікам. Ён адчуў, як сталь уваходзіць у мяса марліна.
Гора ад шчасця: акулавыя нападкі і паступовая страта здабычы
Рыба ажыла і шуганула з вады, паказваючы ўсю сваю даўжыню і шырыню, і магутнасць, і красу. Пасля яна з грукам упала ў ваду, пырскамі заліўшы старога чалавека і ўвесь ягоны човен. Стары чалавек разблытваў шнур гарпуна і ўбачыў рыбіну, што пагойдвалася на спіне срэбраным жыватом угару. Страла гарпуна тырчала наўскос з пляча рыбіны, і мора чырванела ад крыві.
Ён быў такі вялікі, як быццам гэта прывязалі да борта яшчэ адзін, нашмат большы човен.
Стары чалавек прымацаваў марліна да носа і кармы лодкі. Той быў такі вялікі, як быццам гэта прывязалі да борта яшчэ адзін, нашмат большы човен. Ён паставіў мачту і з латаным ветразем пакіраваў сваю лодку на паўднёвы захад. Мінула гадзіна, пакуль першая акула сягнула на рыбіну. Акула не была выпадковасцю - яна выплыла з нетраў вод, калі цёмнае воблака крыві ўтварылася і рассеялася ў глыбозным моры.
Гэта была вельмі буйная акула пароды мака, складзеная, створаная плаваць гэтак жа хутка, як сама хуткая рыба ў моры. Калі стары чалавек убачыў акулу, ён падрыхтаваў гарпун. Акула імкліва падплыла да кармы, і калі яна ўхапілася за рыбіну, стары чалавек убачыў ейны разяўлены рот і дзіўныя вочы. Ён убіў ёй гарпун у галаву, у месцы, дзе быў мозг. Акула перакруцілася і памерла.
Акула забрала фунтаў сорак мяса і гарпун са ўсёй вяроўкай. Стары чалавек ведаў, што цяпер ягоная рыба крывавіць зноў і трэба чакаць другіх акул. Ён прымацаваў нож да дзяржальна вясла. Неўзабаве прыйшлі дзве тупаносыя акулы. Стары чалавек забіў іх нажом на вясле, але яны таксама ўхапілі кавалкі мяса. Потым прыйшла яшчэ адна акула, і стары чалавек забіў і яе, але лязо нажа трэснула.
Акулы атакавалі яго толькі перад самым світаннем. Стары чалавек убачыў карычневыя плаўнікі ўздоўж таго шырокага следу ў вадзе, які ўтварала рыбіна. Ён біў іх дубінкай, а калі тая знікла, то румпелем. Нарэшце адна падплыла і ўсадзіла зубы ў галаву рыбіны. Стары чалавек памкнуў наперад з расшчэпленым дзяржальнем і загнаў яго ў акулу. Гэта была апошняя акула з гурта.
Вяртанне дадому: шкадаванне, салідарнасць і сон пра львоў
Стары чалавек разумеў, што разбіты канчаткова і непапраўна. Ён уставіў у адтуліну стырна зламаны канец румпеля і пераканаўся, што зможа больш-менш няблага кіраваць. Зараз ён плыў лёгка, а ў галаве ягонай не было ані пачуццяў, ані думак. Ён вёў свой човен дадому, да прыстані, пільна і ўмела. Калі ён заходзіў у маленькую бухту, агні на «Тэрасе» ўжо не гарэлі.
Ён выйшаў з лодкі і прывязаў яе да скалы. Узваліўшы мачту на плечы, пачаў караскацца ўгору. Толькі тады ён уведаў усю глыбіню свае стомы. У халупе ён прыставіў мачту да сцяны і ўлёгся на ложак. Нацягнуў коўдру на сябе і заснуў, лежачы тварам на газетах, выпрастаўшы рукі далонямі ўгору.
Раніцой хлопчык зазірнуў у дзверы і ўбачыў, што стары чалавек дыхае. Убачыўшы ягоныя рукі, хлопчык заплакаў. Багата рыбакоў стоўпілася вакол чоўна, разглядаючы тое, што было да яго прывязана. Адзін мераў шкілет кавалкам шнура - ейная даўжыня ад носа да хваста была васемнаццаць футаў. Хлопчык прынёс старому чалавеку гарачую каву з молокам і цукрам.
- Яны пабілі мяне, Маналін, - сказаў ён. - Ушчэнт пабілі мяне. - Не ён пабіў цябе. Не марлін. - Не. Сапраўды не. Гэта здарылася потым.
- Цяпер мы зноў будзем разам рыбачыць. - Не. Я няўдачнік. Шанцаванне пакінула мяне. - Д'ябал з ім, з шанцаваннем, - сказаў хлопчык.
Хлопчык сказаў, що яны будуць рыбачыць разам, бо яму яшчэ шмат чаго трэба ўведаць. Стары чалавек заснуў зноў, і хлопчык сядзеў каля яго на варце. Старому чалавеку сніліся львы.