Суд у Слабадзе (Казько)
Вельмі кароткі змест
Беларускі горад Слабада, 1970-я гады. Выхаванец дзіцячага дома Колька Лецечка даведаўся ад вартаўніка Захар'і Сучка, што хутка памрэ.
У дзіцячым доме пачаўся бунт супраць новай выхавацельніцы Веры Канстанцінаўны, якая хацела змяніць парадкі. Колька далучыўся да бунту, але потым адчуў сорам. Ён закахаўся ў дзяўчыну Лену, але яна аддала перавагу іншаму. У горадзе пачаўся суд над былымі паліцэйскімі, і Колька стаў яго пастаянным наведвальнікам.
На судзе Колька даведаўся праўду пра сваё мінулае: у вайну ён трапіў у нямецкі кіндэрхайм, дзе ў дзяцей бралі кроў для нямецкіх салдат. Успаміны пра гэта пачалі яго мучыць. Ён успомніў, як яго адарвалі ад маці, як трымалі ў жудасных умовах, як забіралі кроў.
Раніцай наступнага дня Колька выйшаў на ганак дзіцячага дома.
Людзі! Людзі! — безгалосна залямантаваў ён, выкінуў перад сабой рукі, грабучы імі паветра. — Беражыце, людзі, сонца... Усміхнуўся са страху, што сонца застанецца, а яго ўжо не будзе.
Колька памёр на ганку дзіцячага дома на ўсходзе сонца. Яго пахавалі ўсім горадам у дзень вызвалення ад нямецкай акупацыі. Захар'я выбраў для яго месца на пагорку, дзе ляжалі дзеці. Восенню памёр Захар'я, праз дзесяць гадоў - Стась Дзыбаты, а Васька Козел памёр увосень таго ж года.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў у пераказе – умоўныя.
Раздзел 1. Прадчуванне смерці
Раніцай Колька Лецечка назіраў за ўзыходам сонца на ганку дзіцячага дома. Ён успамінаў сустрэчу з вартаўніком Захар'ем Сучком, які прадказаў яму хуткую смерць.
Дзяды, як правіла, паміраюць ноччу, каб дзяцей малых не трывожыць, не пужаць іх. А дзеці, дзеці — тыя на ўсходзе сонца... І вось Лецечка пільнуе сонца. Не хочацца яму паміраць, жудасна паміраць.
Колька спачатку не верыў словам Захар'і, але яны гучалі спакойна і праўдзіва, што палохала яго. Ён пачаў баяцца смерці, але і цікавіцца, як гэта адбудзецца. Ён марыў перахітрыць смерць, памерці і зноў ажыць. Калі ён сышоў з ганка, каб развітацца са светам, то раптам закрычаў, што Захар'я хлусіць. Ён адчуваў пахі ранішняга паветра і разумеў, што жыццё працягваецца.
Калі з'явіўся Захар'я, яны пачалі размаўляць. Захар'я казаў, што трэба рыхтавацца да смерці, і распавядаў пра свае падрыхтоўкі. Колька здзіўляўся, навошта Захар'ю сена на тым свеце. Захар'я казаў, што трэба і душу аслабаніць. Калі Колька спытаўся, ці былі ў Захар'і дзеці, той адказаў, што яны згарэлі ў вайну. Колька зразумеў, што Захар'я не хлусіць. Ён вырашыў не здавацца смерці і пільнаваць сонца.
Раздзел 2. Успаміны пра дзяцінства
Колька Лецечка ўспамінаў сваё жыццё, якое ён адчуваў як пастаяннае паміранне. Ён згадваў, што з'явіўся на свет са смерці, але не памятаў гэтага. Першыя яго ўспаміны былі звязаны з ляжаннем на палацях каля печы, дзе ён быў накрыты дзяружкай, а вакол яго лёталі мухі і блохі.
І стала Лецечку да немагчымасці няўтульна і сумна жыць на свеце. Больш крыўдна было іншае: не паспеў нарадзіцца, а ўжо нібыта пракляты кімсьці, за якія грахі?
Пасля доўгага часу яго забралі людзі ў шынялях, і ён упершыню ўбачыў снег і адчуў свежае паветра. Яго павезлі ў шпіталь, дзе яго памылі. У дзіцячы дом ён прыйшоў сам, але там у яго патрабавалі імя і прозвішча. Нянька дала яму прозвішча Лецечка і імя Мікалай. У дзіцячым доме яго адправілі ў ізалятар, дзе ён правёў дзесяць гадоў.
У ізалятары ён пазнаёміўся з Васькам Козелам і Стасем Дзыбатым.
Апошнім часам у дзіцячы дом прыйшло шмат навічкоў з калоній. Прыйшла новая выхавацельніца Вера Канстанцінаўна, якая пачала наводзіць парадак.
Раздзел 3. Бунт у дзіцячым доме
Баба Зося, сустрэўшы Кольку ў калідоры, звярнулася да яго пяшчотна, што здзівіла хлопца. Яна загадала яму ісці прыбіраць, але без звычайнай строгасці.
У сталоўцы пачаўся бунт. Дзеці былі незадаволеныя дрэннай ежай і новымі парадкамі. Яны пачалі кідаць талеркі ў дырэктарку і Веру Канстанцінаўну. Колька далучыўся да бунту, але потым пашкадаваў дырэктарку.
Падчас бунту Колька ўбачыў Лену на яблыні. Ён хацеў прызнацца ёй у каханні, але не змог. Прыехала міліцыя і пажарнікі, якія пачалі паліваць дрэвы вадой.
Раздзел 4. Пасляваенная Слабада
Горад пачаў аднаўляцца пасля вайны. На базарнай плошчы доўгі час стаяў стабілізатар ад бомбы, які стаў своеасаблівым помнікам вайне. Аднойчы сапёры вывезлі бомбу, і плошча, а разам з ёй і горад, як быццам нешта страцілі. Пасля гэтага пачалося актыўнае пераўтварэнне горада.
На краі пусткі знаходзіўся курган, які паводле паданняў быў прытулкам бандытаў і разбойнікаў. Дзетдомаўцы любілі развітвацца з тымі, хто ад'язджаў, на станцыі, якая знаходзілася недалёка ад кургана. Аднак аднойчы курган знік, а на яго месцы пачалося будаўніцтва.
Раздзел 5. Захар'я і Нічыпар
Аднойчы раніцай Захар'я павёў Лецечку на плошчу. Там сабралася шмат людзей, якія чакалі нейкай падзеі. Захар'я сустрэў Нічыпара, які сядзеў на казырку Палаца культуры. Яны абмяняліся камянямі і пачалі чакаць.
Жыццё шырокае. Усё трэба ў памяці трымаць: і адчай, і надзею, і веру. Шырэй жыць — больш святла ў акне. Дык вось пра тое, аб чым ты пытаеш: дзеці, дзед Гуляй, таму і не хаджу туды.
Прыехала машына з салдатамі і маёрам. Маёр пачаў размаўляць з Захар'ем і Нічыпарам, якія адмовіліся спускацца. Салдаты знялі іх сілай. Нічыпар плакаў і крычаў, што ў маёра няма душы. Захар'я з казырка заклікаў людзей не выдаваць сваіх.
Раздзел 6. Суд над паліцаямі
Лецечка стаў пастаянным наведвальнікам суда, займаючы сваё месца ў апошнім радзе. Ён пачаў адрозніваць людзей у натоўпе, разумеючы, хто прыйшоў на суд як на відовішча, а хто не мог не прысутнічаць.
На судзе паказваў Калягін, былы паліцэйскі.
Раздзел 7. Паказанні Калягіна
Калягін расказваў пра сваё жыццё, пра тое, як немцы забралі яго ў 1943 годзе, як ён служыў у паліцыі, як удзельнічаў у знішчэнні яўрэйскага насельніцтва ў Трасцянцы. Ён расказваў пра тое, як расстрэльваў людзей, як вывозіў трупы, як паліў іх.
Калягін расказваў пра Азарычы, пра тое, як немцы прывезлі туды хворых на тыф людзей, як іх расстрэльвалі. Лецечка бачыў сябе ў тым лагеры, у хустцы маці. Ён адчуваў, што памірае, але разумеў, што жыць сярод трупаў яшчэ страшней.
Раздзел 8. Успаміны пра вайну
Лецечка ўспамінаў, як у вайну ён блукаў па лесе, падобны то на вожыка, то на ваўка. Ён не памятаў, колькі часу бадзяўся, і не разумеў, чалавек ён ці звер. Ён памятаў, як быў з маці, але іх акружылі людзі ў чорным, якія стралялі, і ён адзін вырваўся з балота.
Мама, ратуй мяне! — пяці-шасці-сямі год хлопчык, падпяразаны вяровачкай, у матчынай зялёнай кофце, у зялёнай матчынай хустцы, як недаспелая ігруша ці то яблык, вісіць на матчынай шыі.
Ён прывык жыць у лесе, дзе ўсё хаваецца адно ад аднаго, і лес для яго быў адзіным светам. Інстынкт гнаў яго да людзей, але ён баяўся іх. Ён бачыў людзей, але хаваўся, а потым не мог іх знайсці.
Раздзел 9. Баба Зося і яе таямніца
Вуліца ў Слабадзе здавалася Лецечку нерэальнай. Асфальт, распалены сонцам, здаваўся вадзяністай ракой. Ён успамінаў сваё ранняе дзяцінства: жоўтую падлогу, кроплі смалы, акенцы, праз як за ім хтосьці назіраў.
І віна, туга агарнулі сэрца, нібыта ён у нечым вельмі і вельмі правініўся, вінаваты перад усім белым светам. Перад ізалятарам, Зосяй, Козелам, перад усімі людзьмі і рэчамі.
Ён пытаўся ў бабы Зосі, ці была яна ў той дзень, але яна адказвала, што заўсёды была. Яна казала, што вайна забрала ўсіх, і яны ўсе пагарэльцы. Лецечка пытаўся, ці не кінула яна яго, але баба Зося казала, што прыйшла ў дзіцячы дом, каб даглядаць яго.
Раздзел 10. Вяртанне ў кіндэрхайм
Лецечка стаў пастаянным наведвальнікам суда. Ён адчуваў, што атручаны судом, і што не можа вырвацца з яго. Ён успамінаў, як падчас допыту Калягіна ён нібыта знік з сённяшняга дня і трапіў у іншае жыццё.
Ён адмаўляўся ад таго, што чуў на судзе, але адначасова хацеў спазнаць гэтае жыццё. Ён нібыта сніў наяву, знаходзячыся адначасова на судзе і ў хаце, якую пабудавалі старыя.
Раздзел 11. Успаміны пра маці
Маленькага хлопчыка, падпяразанага вяровачкай, у зялёнай вопратцы маці, адрывалі ад яе трое мужчын у чорным з фашысцкай сімволікай. Маці трэслі, як грушу, а хлопчыка вырывалі з яе абдымкаў.
Падобныя сцэны адбываліся па ўсім абгароджаным калючым дротам месцы. Машыны, гатовыя да ад'езду, чакалі, а зборшчыкі ў чорным, ашалелыя ад сваёй працы, бязлітасна выконвалі загад.
Няма на зямлі большай самоты, як самота, што апаноўвае, бярэ за сэрца чалавека, калі ён прыходзіць да адчування, што ўсе яго мары ўжо здзейсніліся, самота і туга праз радасць...
Раздзел 12. Смерць і пахаванне
Колька Лецечка памёр на наступную раніцу на ганку дзіцячага дома, на ўсходзе сонца. Яго смерць была лёгкай і нечаканай, хоць ён і рыхтаваўся да яе. Апошнія гадзіны жыцця ён адчуваў набліжэнне смерці, але ў момант смерці час для яго пайшоў наадварот, нібыта ён нараджаўся нанова.
Ён адчуў сваё цела, як у дзяцінстве, зноўку вучыўся хадзіць, радаваўся здаровым нагам, святлу, сонцу, кветкам. Затым адчуў моц у руках, абнаўленне сэрца. Але радасць была кароткай, яе змяніла туга і адчуванне, што ўсе мары здзейсніліся.
Лецечку хавалі ўсім горадам у дзень вызвалення ад нямецкай акупацыі. Дзетдомаўцы ішлі ў жалобным шэсці, а дарослыя трымаліся ўбаку. Наперадзе ішлі Козел і Стась, за імі аркестр. Шэсце ўсцілалі кветкамі.
Захар'я выбраў месца для Лецечкі на могілках, на пагорку, дзе ляжалі дзеці. Пры капанні магілы знайшлі дзіцячы чэрап, які Захар'я схаваў. Лецечку паставілі абеліск з чырвонай зоркай.
Захар'я памёр восенню, а Стась жыў яшчэ дзесяць гадоў пасля аперацыі на сэрцы. Васька Козел памёр увосень таго ж года.