Шляхціц Завальня (Баршчэўскі)
Вельмі кароткі змест
Паўночная Беларусь, 1840-я гады. Каля возера Нешчарда ў сваім фальварку жыў шляхціц, які любіў слухаць і расказваць гісторыі.
Да яго прыехаў пляменнік, які нядаўна скончыў езуіцкую школу.
Аўтар у прадмове тлумачыў сваю цікавасць да беларускага фальклору.
Сярод беларускага люду захоўваюцца яшчэ і цяпер асобныя паданні даўніх часоў... Жыхары гэтага краю спрадвеку пакутуючы, зусім змяніліся характарам; на іх тварах заўсёды адбіты нейкі смутак і змрочная задумлівасць.
Зімовымі вечарамі ў доме Завальні збіраліся падарожнікі, якія расказвалі розныя гісторыі. Яны апавядалі пра чарнакніжніка і цмока, пра зухаватага Васіля, пра Вужовую карону, пра ваўкалака Марку, пра Белую Сароку і іншыя дзівосныя здарэнні. Кожная гісторыя мела свой маральны сэнс і папярэджвала пра небяспеку сувязі з нячыстай сілай.
Сярод апавядальнікаў былі рыбак Родзька, сляпы Францішак, цыган Базыль і іншыя. Яны расказвалі пра Плачку, якая з'яўлялася ў розных месцах і плакала па мінулым, пра Сына Буры, які не мог знайсці спакой, пра валасы, што крычалі на галаве, і пра жабер-траву, якая паказвала будучыню.
Вясной, калі растаў лёд на возеры, Янка развітаўся з дзядзькам. Завальня даў яму наказ любіць Бога, бліжняга і праўду, быць адданым і працавітым, не паддавацца роспачы ў бядзе і не забываць пра пакуты сваіх землякоў. Праз гадзіну апавядальнік пакінуў сядзібу дзядзькі, і возера Нешчарда знікла з яго вачэй.
Падрабязны пераказ
Дзяленне пераказу на часткі і падраздзелы – умоўнае.
Частка 1. Уводзіны ў свет беларускіх паданняў
Прадмова аўтара
У прадмове аўтар падзяліўся сваімі думкамі пра беларускі фальклор і яго ўплыў на творчасць. Ён адзначыў, што сярод беларускага народа захаваліся старажытныя паданні, якія з цягам часу сталі цьмянымі, як міфалогія старажытных народаў. Жыхары Полацкага, Невельскага і Себежскага паветаў, якія спрадвеку пакутавалі, мелі смутны і задумлівы характар.
Я не пераймаю формаў, якія ўжывалі пісьменнікі англійскія, нямецкія або французскія... Узяў я форму з самое прыроды. Сірата штодзённа наракае на сваю нядолю, і яго скаргі зліваюцца ў адну аповесць.
Апісанне паўночнай Беларусі
Аўтар апісаў падарожжа па Беларусі, пачынаючы з паўночных рэгіёнаў. Ён параўноўваў выгляды вёсак і мястэчак, адзначаючы белыя цэрквы і шырокія палі. У Себежскім і Невельскім паветах краявіды змяняліся: з'яўляліся цёмныя пушчы, бедныя хаты, каплічкі і магільныя крыжы. Аўтар апісваў змрочны і дзікі выгляд гэтых мясцін, ад ракі Ловаць да берагоў Дзвіны.
У большасці песень гэтага простага люду, як у словах, так і ў мелодыі, ёсць нешта меланхалічнае, і нават вясельныя песні... маюць у сабе нейкае пачуццё смутку, як быццам яны не давяраюць будучаму лёсу.
Частка 2. Знаёмства з домам Завальні
Дом каля возера Нешчарда
У паўночнай Беларусі, каля возера Нешчарда, жыў заможны шляхціц Завальня. Яго сядзіба знаходзілася ў маляўнічым месцы, акружаным лесам, так што яе было бачна толькі з возера.
Да яго прыехаў пляменнік Янка, які вучыўся ў езуіцкай школе. Дзядзька быў вельмі рады і прасіў яго расказаць што-небудзь цікавае.
Першыя госці і іх гісторыі
У доме Завальні з'явілася пані Мальгрэта, сястра нябожчыцы жонкі дзядзькі, якая вяла гаспадарку.
Частка 3. Фантастычныя апавяданні гасцей
Гісторыі пра чарнакніжнікаў і ваўкалакаў
Падчас зімовых вечароў у доме Завальні збіраліся розныя госці, якія расказвалі цікавыя гісторыі. Сярод іх быў фурман Якуш, які распавёў гісторыю пра ваўкалака.
Гісторыі пра чароўныя прадметы і істот
У доме Завальні з'явіўся рыбак Родзька, які жыў на востраве і ведаў шмат гісторый пра нячыстую сілу.
Таксама прыехаў арганіст Андрэй з Расонаў, які расказаў гісторыю пра вогненных духаў.
Гісторыі пра Плачку і Сына Буры
Сляпы Францішак, які шмат падарожнічаў па Беларусі і Інфлянтах, распавёў гісторыю пра Плачку - таямнічую жанчыну ў белай вопратцы, якая з'яўлялася ў розных месцах і плакала.
Беларускі народ уявіў сабе нейкае лятучае зёлка, гонячыся за якім не адзін збіўся з дарогі і не вярнуўся да свае роднае хаты... Людзі, марачы пра шчасце на гэтай зямлі, малююць яго ў розных вобразах.
Частка 4. Развітанне з домам Завальні
Апошнія госці і іх апавяданні
У апошні вечар у доме Завальні сабраліся пан Марагоўскі з дзецьмі і пан Сівоха. Яны абмяркоўвалі гаспадарчыя справы і ўспаміналі мінулыя часы.
Праўда — пасланніца неба ў гэту юдоль цярпення — ты анёл, вартаўніца і настаўніца ў жыцці, асвятляй нас сваімі промнямі, калі праўдзівую веру... хочуць зацьміць туманы вытанчанае мудрасці.
Развітанне з роднымі мясцінамі
Надыходзіла вясна, і Янка вырашыў развітацца з дзядзькам і роднымі мясцінамі. Дзядзька Завальня даў яму наказ любіць Бога, бліжняга і праўду, быць адданым і працавітым.
Ідзі ў свет, шукай сабе долі, любі Бога, бліжняга і праўду. Апека Творцы цябе не пакіне... памятай, што на свеце няма нічога вечнага, толькі на небе ад стварэння свету свецяць тыя самыя зоркі.
Край, дзе чалавек жыў у шчаслівую пару свае маладосці... гэты край у памяці таго, хто жыве на чужыне заўсёды паўстае ў найпрыгажэйшых колерах; там, здаецца, яшчэ не скончыўся той залаты век.