Вельмі кароткі змест
Паўночная Беларусь, 1840-я гады. У сваім доме жыў шляхціц Завальня, які любіў слухаць і збіраць народныя паданні.
Яго пляменнік, малады адукаваны чалавек, часта наведваў дзядзьку і запісваў гісторыі, якія расказвалі падарожныя, што спыняліся ў доме Завальні.
Сярод беларускага люду захоўваюцца яшчэ і цяпер асобныя паданні даўніх часоў, якія, пераходзячы ад чалавека да чалавека, зрабіліся такія ж цьмяныя, як і міфалогія старажытных народаў
Падарожныя расказвалі розныя гісторыі: пра чарнакніжніка і цмока, пра зухаватага Васіля, які сябраваў з д'яблам, пра Вужовую Карону і ваўкалака Марку. Таксама былі гісторыі пра Плачку, якая прадказвала няшчасці, пра вогненных духаў і пра Белую Сароку.
У доме Завальні збіраліся розныя людзі: рыбак Родзька, які ведаў чараўніцкія спосабы лоўлі рыбы, сляпы Францішак са сваімі аповедамі, арганісты з Расонаў і іншыя. Яны расказвалі пра сустрэчы з нячыстай сілай, пра скарбы і пра розныя цуды.
Апавядальнік таксама дзяліўся ўспамінамі пра наведванне роднага краю, пра Полацак і пра змены, якія адбываліся ў краіне. Ён назіраў за жыццём простых людзей, іх вераваннямі і звычаямі, запісваў іх гісторыі і паданні.
У канцы апавядальнік развітаўся з дзядзькам Завальняй і пакінуў родны край. Дзядзька даў яму парады і настаўленні, нагадаўшы пра важнасць любові да Бога, бліжняга і праўды.
Падрабязны пераказ па частках
Назвы частак і іх падзел на раздзелы – умоўныя.
Частка 1. Шляхціц Завальня і яго госці
Уступ і знаёмства з Завальняй
У паўночнай Беларусі, сярод маляўнічых краявідаў, жыў шляхціц Завальня. Ён быў гасцінным гаспадаром, які заўсёды рады быў падарожным, асабліва калі яны маглі расказаць цікавыя гісторыі.
Ён таксама меў прыроджаную душу паэта і хоць сам не пісаў ні прозай, ні вершам, але кожнае апавяданне пра разбойнікаў, герояў, пра чары і цуды надзвычай яго займала
Яго пляменнік, малады адукаваны чалавек, часта наведваў дзядзьку і запісваў гісторыі, якія расказвалі падарожныя.
Маё жытло — гэта порт на беразе мора; мушу кожную буру такім чынам ратаваць ад няшчасця падарожных... Жыццё кожнаму дарагое: чалавек як можа ратуе сябе ад няшчасця
Гісторыі пра чарнакніжнікаў і нячыстую сілу
Адным з першых гасцей быў падарожны, які расказаў гісторыю пра жорсткага пана-чарнакніжніка. Гэты пан прадаў душу д'яблу і выгадаваў цмока з яйка, знесенага пеўнем. Цмок прыносіў яму багацце, але ўрэшце прывёў да пагібелі.
Другое апавяданне было пра зухаватага селяніна Васіля, які таксама звязаўся з нячыстай сілай.
Трэцяе апавяданне распавядала пра лоўчага Сямёна, які атрымаў магічную Вужовую Карону для палявання. Аднак пасля таго, як ён пацалаваў крыжык Марысі, яго магічныя здольнасці зніклі, і ён сутыкнуўся з вялікімі праблемамі.
Апавяданні пра ваўкалакаў і чараўнікоў
Адным з самых кранальных было апавяданне пра селяніна Марку, які быў ператвораны ў ваўкалака.
У доме Завальні часта бываў рыбак Родзька, вядомы сваімі незвычайнымі здольнасцямі ў рыбалцы.
Ноч Купалы ў тым баку Беларусі поўная незвычайных здарэнняў. На думку простага люду, уся прырода ў гэтую ноч весяліцца. Рыбакі бачаць паверхню возера, пакрытую часам белым, нібы месячным бляскам
Гісторыі пра Плачку і Сына Буры
Сляпы Францішак, які часта наведваў дом Завальні, расказаў гісторыю пра таямнічую Плачку, якая з'яўлялася ў розных месцах Беларусі і прадказвала няшчасці.
Ён таксама распавёў гісторыю пра Сына Буры, які шукаў шчасця і расказаў пра сваё пакутлівае жыццё. У час буры Завальня заўсёды прымаў падарожных, і яны дзяліліся сваімі гісторыямі.
Апошнія госці і развітанне
У доме Завальні з'явіўся арганісты з Расонаў, які прынёс аплатак і падзяліўся гісторыяй пра гадзіннік і вогненных духаў. Гэта гісторыя распавядала пра Альберта, які заключыў дагавор з духам агню, але новы стан прынёс яму толькі роспач і адзіноту.
О, салодкія ўспаміны забаў і звычаяў роднае зямлі! Як кароткае шчасце, як прыемны сон, як вера бацькоў! Навек застануцца яны ў памяці
Частка 2. Драўляны дзядок і кабета Інсекта
Гісторыя Драўлянага дзядка
Апавядальнік знайшоў прытулак у шляхецкім дамку, дзе сустрэў свайго школьнага таварыша. Гаспадар расказаў гісторыю пра Драўлянага Дзядка - драўляны бюст, які лічыўся партрэтам Сакрата і выклікаў шэраг дзіўных здарэнняў.
Я не пераймаю формаў, якія ўжывалі пісьменнікі англійскія, нямецкія або французскія; лічу, што чужаземнае не будзе пасаваць негаваркому жыхару Беларусі
Лёсы вучняў і прадказанні
Гісторыя пра шкаляра Люцэфугу, які быў лянівы і свавольны, атрымаў прароцтва ад Драўлянага Дзядка. Праз гады ён страціў усё і знік, але ў калегіі пачаліся дзіўныя здарэнні, якія звязвалі з яго вяртаннем.
Таксама была распаведзена гісторыя пра Гордага Філосафа з Полацка, які быў захоплены філасофіяй і стаў вядомы сваімі ведамі, але яго гордасць прывяла да таго, што ён страціў галаву і памёр ад страху.
Апошняя гісторыя была пра Летуценніка Севярына, які захапляўся паэзіяй і старажытнай культурай.
Частка 3. Душа не ў сваім целе
Гэта гісторыя распавядала пра Саматніцкага, які выратаваў многіх ад халеры.
Ён трапіў у няшчасце, страціўшы сваё цела. Вымушаны быў жыць у чужым целе, пакутуючы ад самотнасці і кахання да Адэлі. Урэшце ён вырашыў пакінуць гэты край.
Літаратуразнаўчы каментарый
Край, дзе чалавек жыў у шчаслівую пару свае маладосці, дзе ў размовах і забавах сустракаў сапраўдную шчырасць і даверлівасць душы зычлівых і добрых сяброў... гэты край у памяці заўсёды паўстае ў найпрыгажэйшых колерах
Твор «Шляхціц Завальня» стаў значным укладам у беларускую літаратуру XIX стагоддзя. Ян Баршчэўскі праз фантастычныя апавяданні паказаў любоў да роднага краю і закрануў важныя нацыянальныя пытанні.