Абеліск (Быкаў)
Вельмі кароткі змест
Беларусь, 1940-я гады. Апавядальнік даведаўся аб смерці былого настаўніка Міклашэвіча і паехаў на пахаванне ў Сяльцо. У дарозе ён сустрэў пенсіянера Ткачука, які расказаў яму гісторыю пра настаўніка Мароза.
У 1939 годзе Мароз адкрыў школу ў Сяльцы. Ён вучыў дзяцей не толькі па праграме, але і выхоўваў у іх чалавечнасць. Калі пачалася вайна, Мароз працягваў вучыць пры нямецкай акупацыі, бо не хацеў, каб дзяцей абалванілі. Ён дастаў прыёмнік і перадаваў партызанам зводкі Саўінфармбюро.
Вясной 1942 года шасцёра вучняў Мароза падпілавалі мост, каб перавярнуць нямецкую машыну. Аперацыя ўдалася, але хлопцаў схапілі. Немцы патрабавалі, каб Мароз з'явіўся, інакш павесяць дзяцей. Мароз прыйшоў сам, хоць разумеў, што гэта смерць.
...казаў, што тысячы людзей ...адышлі ў нябыт за вякі, і ніхто іх не ведае, не памятае. А вось іх будуць памятаць, і ўжо ў тым іхняя ўзнагарода. Найвялікшая з усіх магчымых у свеце ўзнагарод.
Калі хлопцаў вялі на страту, Мароз загадаў аднаму з іх, Паўліку Міклашэвічу, уцякаць. Хлопец паспрабаваў, але яго параніла куля. Яго знайшлі жывым і выратавалі. Астатніх шасцярых павесілі разам з Марозам.
Міклашэвіч выжыў, стаў настаўнікам у той жа школе і многа гадоў дамагаўся, каб імя Мароза было рэабілітавана. Праз дваццаць гадоў пасля вайны ён дабіўся праўды: імя Мароза дадалі на абеліск у Сяльцы. Але сам Міклашэвіч не даўжыў да гэтага моманту — памёр ад хваробы.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на главы — умоўны.
Спазненне на пахаванне: вестка аб смерці Міклашэвіча
Аповяднік вярнуўся з Мінска і ішоў дадому, калі сустрэў знаёмага па працы. Пагаварыўшы пра дробязі, яны развіталіся, але знаёмы раптам спыніўся і паведаміў, што памёр Міклашэвіч — настаўнік з Сяльца. Ён сказаў, што Міклашэвіч памёр пазаўчора, а сёння яго хавалі.
Аповяднік застыў, ашаломлены вестка. Ён адчуў выбух бяды і нейкай неўсвядомленай віны, хоць разумеў, што ў заўчаснай смерці маладога настаўніка яго віны не было. Але сэрца востра зашчымела ад жалю і прыкрасці на сябе.
...сэрца маё востра зашчымела ад жалю і прыкрасці на сябе, што не зрабіў таго, на што цяпер заўжды ўжо будзе позна. Мусіць, хапаючыся за нейкую апошнюю магчымасць апраўдацца перад сабой...
Аповяднік раптам адчуў намер паехаць у Сяльцо зараз жа, не адкладваючы ні на гадзіну. Ён пабег на аўтобусную станцыю, але спазніўся на апошні аўтобус. Спрабаваў дамагчыся таксі, але марна. Давялося выпраўляцца на шашу за горадам і галасаваць. Нарэшце машына, накладзеная скруткамі толю, спынілася і ўзяла яго разам з хлопцам-падлеткам, які вёз хлеб.
Па дарозе аповяднік думаў пра сваю памылку. Ён лаяў сябе за ляноту і душэўную чэрствасць, за тое, што не знайшоў часу наведаць Міклашэвіча раней. Думалася пакаянна: ніякія яго ранейшыя прычыны не здаваліся цяпер слушнымі. Ён успомніў, што Міклашэвіч хацеў звярнуцца да яго па нейкай заблытанай справе, і абяцаў прыехаць, але спазніўся.
Сустрэча з Ткачуком і пачатак гісторыі пра Мароза
Машына падвязла аповядніка да Сяльца. Ён убачыў знаёмы абеліск з пяццю юнацкімі імёнамі на чорнай металічнай плітцы. Алея з вязаў вяла да школы, дзе стаялі машыны, але людзей не было відаць. Аповяднік не ведаў, дзе тут былі могілкі, і ўвайшоў у алею. Наўкола ляжала нядобрая, хаўтурная ціш. Ён падышоў да школы — старасвецкага палаца з фігурнай балюстрадай веранды і высокімі венецыянскімі вокнамі.
З алеі выскачыў запылены газік, з яго вываліўся знаёмы чалавек — былы заатэхнік з упраўлення сельскай гаспадаркі. Ён прывёз скрынку бутэлек з гарэлкай і паведаміў, што памінкі ідуць у настаўніцкім доме. Яны пайшлі туды разам. Аповяднік запытаў, як здарылася з Міклашэвічам, і пачуў: хварэў усё жыццё, але працаваў, дарабіўся да ручкі-крышкі.
У невялікім пакоі за сталамі сядзелі два дзесяткі расчырванелых людзей. Вячэра ішла не першую гадзіну. Аповяднік сеў за стол, і нехта падаў яму шклянку гарэлкі. Раптам загадчык райана ўстаў і пачаў гаварыць пра Міклашэвіча: добры быў камуніст, перадавы настаўнік, актыўны абшчэсцвеннік. Але яго перабіў сусед аповядніка — немалады, узмакрэлы ад поту чалавек.
Ткачук грукнуў кулаком па стале і закрычаў, што пры чым тут поспехі, калі яны пахавалі чалавека. Загадчык райана спакойна заўважыў, каб ён вёў сябе прыстойна. Але Ткачук устаў і абурыўся: чаму ніхто не ўспомніў пра Мароза? Гэта Марозу трэба дзякаваць за Міклашэвіча! Загадчык райана адказаў, што Мароз тут ні пры чым, а Міклашэвіч — іншая справа.
Ткачук дэманстратыўна адсунуў шклянку і сказаў, што яму з Міклашэвіча браць прыклад позна — гэта Міклашэвіч браў прыклад з яго. Загадчык райана не адказаў. Тады Ткачук павярнуўся да аповядніка і папрасіў сказаць пра Мароза. Аповяднік не ведаў, пра якога Мароза ідзе гаворка. Ткачук абурыўся: ніхто не ведае Мароза, якога павінен тут ведаць кожны вучань. Мароз павінен быць прыкладам для ўсіх.
Аповяднік вырашыў пайсці з Ткачуком. Яны выйшлі з хаты і пайшлі да шашы. Па дарозе Ткачук расказаў, што Мароз быў настаўнік з гэтай жа школы, загінуў у вайну. Аповяднік запытаў, хто гэта, і Ткачук адказаў, што гэта былы тутэйшы настаўнік, цяпер на пенсіі, жыве ў горадзе. Ткачук пачаў расказваць гісторыю.
Мароз-настаўнік: школа ў Сяльцы да вайны
Ткачук расказаў, што ўпершыню наведаўся ў Сяльцо ў лістападзе трыццаць дзевятага года. Ён тады працаваў у раёне загадчыкам, арганізоўваў школы. Маёнтак, дзе была школа, тады быў справны, стары, але дагледжаны дом. Пан Габрусь у верасні ўцёк, а Мароз адкрыў школку на чатыры класы. Разам з Марозам працавала Падгайская, пані Ядзя, старая дзеўка, якая жыла ў флігелі.
Аднойчы пад вечар Ткачук сядзеў у сваім кутку ў раёне, калі да яго прыйшла пані Ядзя. Яна паскардзілася, што мае канфлікт з калегам Марозам. Аказваецца, Мароз не падтрымлівае дысцыпліны, як роўны паводзіць сябе з вучнямі, не выконвае праграм і кажа вучням, што не трэба хадзіць да касцёла. Ткачук вырашыў пры першай магчымасці наведаць Сяльцо і паглядзець, што там за парадкі.
Праз тыдні два Ткачук узяў веласіпед і паехаў у Сяльцо. Ён прыпазніўся на ўрокі, але ўбачыў, што на школьным падворку ідзе праца — дзеці нарыхтоўвалі дровы. Бура паваліла дрэва, і цяпер яго пілавалі і сякалі. Ткачуку гэта спадабалася — дроў тады не хапала, а гэтыя самі аб сабе клапаціліся. Загадчык падышоў, і адзін з працуючых прадставіўся: Мароз Алесь Іванавіч. Ён быў плячысты, ладны з твару, але кульгаў — адна нага была вывернута ўбок.
Мароз папрасіў прабачэння і ўзяўся скончыць зарэз разам з хлопцам-пераросткам. Ткачук стаяў, глядзеў і сказаў, што трэба нешта падкласці. Мароз кінуў пілу і пачаў паднімаць бервяно за камель, хлапчукі таксама прыліпалі, але не паднялі. Тады Ткачук таксама ўзяўся за камель. Яны тужыліся, здаецца, прыўзнялі, але тут з'явілася пані Ядзя. Яна ўбачыла ровар, Ткачука ля камля і аслупянела.
Пачатак акупацыі: Мароз працягвае вучыць дзяцей
Ткачук заначаваў у школе. Мароз жыў у баковачцы пры класе, спаў на канапцы. Яны вячэралі бульбачкай, каўбасой і прастаквашай. Ткачук завёў размову пра праграмы, паспяховасць, дысцыпліну. І тады пачуў ад Мароза нешта такое, што спярша выклікала ў яго нязгоду, а пасля роздум. Мароз сказаў, што галоўнае — каб дзеці зразумелі, што яны людзі, не быдла, а самыя паўнапраўныя грамадзяне. Ён бачыў свой найпершы настаўніцкі абавязак у тым, каб рабіць з іх не выдатнікаў вучобы, а найперш — чалавекаў.
Галоўнае, каб яны цяпер зразумелі, што яны — людзі, не быдла... а самыя паўнапраўныя грамадзяне. ...ён з іх рабіў не выдатнікаў вучобы, не паслухмяных зубрылак, а найперш — чалавекаў.
Мароз сказаў, що дамагчыся таго можна толькі ўласным прыкладам у працэсе ўзаемаадносін настаўніка з вучнямі. Ткачук падумаў, што, можа, ён і правы. Мароз быў правы, бо глядзеў шырай і далей, чым гэта прынята. Ткачук лічыў, што ў тым, што яны ёсць цяпер як нацыя і грамадзяне, найпершая заслуга сельскіх настаўнікаў.
...не было нічога больш важнага і карыснага, як тая штодзённая, ціхая, непрыкметная праца тысяч бязвесных сейбітаў на гэтай духоўнай ніве. ...у тым, што мы ёсць цяпер як нацыя — найпершая заслуга сельскіх настаўнікаў.
Пачалася вайна. Праз тры дні ў мястэчку ўкацілі нямецкія вяздзеходы. Ткачук і яшчэ тры хлопцы шмыганулі ў жыта, праз яго ў лес і падаліся на ўсход. Тры дні ішлі, але не дагналі фронт. Вярнуліся назад. Прытуліла іх простая цётка з трыма дзецьмі. Ткачук пачаў намацваць партызан і натрапіў на групу акружэнцаў, чалавек трыццаць. Камандзір — маёр Селязнёў, з кавалерыстаў, рашучы мужык.
Селязнёў разаслаў усіх мясцовых, каго куды. Ткачука з пракурорам — у былы іх раён. Найперш яны вырашылі зайсці ў Сяльцо. Але спярша зайшлі ў адну хату на Грынёўскіх хутарах. Дзеўкі расказалі ім навіны. Аказваецца, знаёмец пракурора ходзіць ужо з белай павязкай — паліцаем стаў. А Мароз усё ў школе робіць — дзяцей вучыць. Аказваецца, немцы далі дазвол адкрыць школу, і ён вучыць.
Дыверсія хлопцаў на мосце і іх арышт
Ткачук вырашыў схадзіць уначы да Мароза. Пракурор адгаворваў, але ён не здаўся. Дзеўкі расказалі, як знайсці Мароза — трэцяя хата ад калодзежа. Ткачук перайшоў канаву і ўзмежкам дабрыў да хаты. Плот быў высакаваты, слізкі, ён паспрабаваў пералезці, але паскаўзнуўся і носам у гразь. Тут сабака заліўся брэхам. Нехта выйшаў на ганак і спытаў: хто тут? Ткачук устаў і сказаў: гэта я, былы твой загадчык. Мароз уціхамерыў сабаку і павёў яго ў хату.
У хаце гарэла капцюшка, на табурэтцы раскрыта кніжка. Мароз быў няголены, з русявай бародкай. Ткачук запытаў: як жывем? Мароз адказаў: кепска. Ткачук спытаў: а што такое? Мароз сказаў: усё тое ж, вайна. Ткачук запытаў: а па якіх праграмах вучыш, па савецкіх ці па нямецкіх? Мароз устаў і сказаў: мне некалі здавалася, што вы разумны чалавек. Ткачук адчуў, що, мабыць, даў маху. Сапраўды, як ён мог сумнявацца ў ім!
Благому я не вучу. А школа патрэбна. Не будзем вучыць мы — будуць абалваньваць яны. А я не затым тут два гады ачалавечваў гэтых рабят, каб цяпер іх расчалавечылі. Я за іх яшчэ пазмагаюся.
Мароз сказаў, што немцы таксама не дрэмлюць, сваю атруту сеюць. А моладзь заразлівая на розныя штучкі. Цяпер усе хапаюцца за зброю, але каторым патрэбна вінтоўка, каб страляць у немцаў, а каторым — каб перад сваімі выпендрывацца. Ткачук падумаў: ну і хай працуе, хоць і пад нямецкім кантролем, але не на немцаў, а на нас. Мароз працаваў не толькі дзеля будучага, але і дзеля цяперашняга. Ён здабываў кніжкі, дастаў прыёмнік і слухаў зводкі Саўінфармбюро.
Вакол Мароза ў Сяльцы склалася невялічкая, але адданая яму групка хлопцаў. Гэтыя хлопцы цяпер вядомыя, на помніку ўсе іх імёны. Паўлу Міклашэвічу ішоў тады пятнаццаты год. Коля Бародзіч быў самы старэйшы, год пад васемнаццаць. Яшчэ былі браты Кажаны — Цімка і Астап, аднафамільцы — Смурны Мікола і Смурны Андрэй, усяго шасцёра. Самаму малодшаму, Смурнаму Міколу, было якіх гадоў трынаццаць.
Пад вясну на Мароза з'явіўся паліцай Каін з немцам-афіцэрам. Зрабілі вобыск, ператрэслі вучнёўскія торбачкі, праверылі падручнікі. Нічога не знайшлі, але настаўніку допыт наладзілі. Пасля гэтага хлопцы нешта ўдумалі. Бародзіч быццам між іншым намякнуў, што не лішне б прыстукнуць Каіна. Мароз забараніў катэгарычна. Але Бородзіч не расставаўся са сваёй думкай.
Ахвяра Мароза і расстрэл хлопцаў
Хлопцы падпільнавалі Каіна. Ён прыкаціў на хутар да бацькі на нямецкай машыне з немцам-фельдфебелем, салдатам і двума паліцаямі. Яны заначавалі. Хлопцы ўсё выгледзелі і, як сцямнелася, гародамі пайшлі на дарогу. На дарозе быў невялікі масток у раўку. Хлопцы падпілавалі лагі, не зусім, а так, напалову, каб для відавоку трымалася і чалавек ці конь маглі прайсці, а машына — не. Двое засталіся дзеля такога моманту — Бородзіч і Смурны Яўген.
Каін прыпазніўся, развіднелася. Нарэшце на дарозе паказалася машына. Яна паўзла паціху, не было разгону. На мастку шафёр яшчэ прымарудзіў, і тады папярэчына надламалася. Машына пахілілася і бокам павалілася пад мост. Аднаму немцу не пашэнціла — яго задушыла да смерці. А хлопцы як згледзелі — ашалелыя ад шчасця шыбанулі па кустоўі да вёскі. Але нехта ўгледзеў, як у кустах мільганула постаць малога.
Хлопцаў, як пабралі, трымалі дні тры ў свірне. Мароз як пачуў пра гэта — кінуўся ў школу, паслаў па Бародзіча, але таго не аказалася дома. Паўлік расказаў яму пра ўсё. Пад поўнач у дзверы пастукаў паліцай Лаўчэня і сказаў: уцякай, настаўнік, хлопцаў пабралі, за табой ідуць. Мароз за шапку, кажушок, за сваю палку і гародамі — у лясок. Пад ранак ён дазнаўся, што ператрэслі ўсю вёску, яго шукаюць, а хлопцаў пабралі.
На досвітку з'явіўся сам Мароз. Падышоў гародамі, пералез цераз плот і ў двор да старасты. Варта закрычала: стой, назад! Але Мароз ішоў прама і сказаў спакойна: скажыце начальніку, я — Мароз. Яго скруцілі, здзерлі кажушок, прывялі ў хату. Менавіта праз гэта і ўсчалася тая шарада, якая нарабіла столькі блытаніны. Калі ў сорак чацвёртым турнулі немцаў, знайшлі паперы: рапарт старшага паліцэйскага Гагуна Хведара, таго самага Каіна. Маўляў, захапіў завадатара партызанскай банды Алеся Мароза. Спрэс хлусня, але Каіну гэта было выгадна.
Пасляваенная барацьба за памяць пра Мароза
Пад вечар вывелі ўсіх семярых са свірна, усе стаялі на сваіх нагах, апроч Бародзіча. Той быў збіты да крыві. Астатніх пастроілі па два і пад канвоем пагналі да шашы. Вялі па дарозе цераз масток. Ішлі моўчкі, рукі ва ўсіх былі звязаны ззаду. Мароз усё маўчаў, а тут ціха запытаўся ў Паўліка: бегчы можаш? Той не зразумеў спярша. А Мароз зноў: бегчы можаш? Як крыкну, бяжы па кустах. Павел здагадаўся і пачаў чакаць.
Мароз маўчаў, маўчаў ды як крыкне ўбок: во ён, во — глядзіце! І сам улева ад дарогі зыркае. Паўлік як скочыць у другі бок, у кусты да нізінкі, праз голле, цераз карчы — у лес. Некалькі секунд ён усё ж урваў для сябе, але секунды праз тры нехта ўжо бухнуў з вінтоўкі. Паўлік не адразу і сцяміў, што папалі. Ён толькі здзівіўся, што гэтак пякотна ўдарыла яго ззаду паміж лапатак. І чаго так падламаліся ногі. Устаць ужо не мог, ды так і выцягнуўся на траве ў малінніку.
Даганятыя прывалаклі хлопчыка на дарогу. З-пад кашулі лілася кроў, хлопец не варушыўся і быў як мёртвы. Кінулі яго ў гразь і ўзяліся за Мароза. Павалілі, білі нагамі, прыкладамі. Пабілі так, што і Алесь Іванавіч ужо не падняўся. Двое ўзяліся яго цягнуць у мястэчка. Каін падышоў да Паўліка, ботам перавярнуў яго тварам угору, бачыць — мярцвяк. Для пэўнасці яшчэ стукнуў прыкладам па галаве і спіхнуў у канаву з вадой. Там яго і падабралі ўночы. Бабка знайшла, вывалакла на сухое, чуе, сэрца стукае. Прывёз доктара з горада, лячыў, хаваў, сына выняньчыў.