Аблава (Быкаў)
Кароткае пераказванне
Невялікая беларуская вёска Нядолішча, пасляваенны час. Хведар Роўба, былы селянін, вярнуўся ў родныя мясціны пасля некалькіх гадоў ссылкі на Поўначы. Раней яго беспадстаўна раскулачылі і выслалі, адарвалі ад роднай зямлі. Больш за ўсё на свеце ён хацеў вярнуцца дадому.
Аднак на радзіме ён стаў чужым — пазбягаў людзей, блукаў па лясах, жыў голадна і ўвесь час баяўся быць заўважаным мясцовымі жыхарамі. Яго сядзіба за гэты час была разрабаваная і знішчаная. Разам з жонкай у ссылцы ён перажыў страшны голад, жонка захварэла і памерла, там жа ён пахаваў і дачку. На радзіме ён нечакана даведаўся, што яго сын Міколка, незаконна раскулачанага бацьку, выракся яго і зрабіў кар'еру ў раёне. Гэта паведамленне стала для Хведара цяжкім маральным ударам.
Аднойчы калгаснікі ўбачылі і пазналі яго ў лесе — пачалася аблава. Хведара пачалі праследаваць мясцовыя людзей разам з пагранічнікамі.
«О, людзі, людзі! За што ж вы так?.. Людзі...» Аднак яны ўжо лезуць. Хведар трохі пасунуўся ў твані, гайдануўшы раску, павярнуў за купінай галаву. Дзве постаці ў асацэ, высока ставячы ногі, памалу прабіраліся да яго прадоння.
Так і не знайшоўшы чалавечнасці і падтрымкі, змучаны і бездапаможны, Хведар пайшоў у багну. Апошняй яго думкай стала шкадаванне пра сына, які быў у авангардзе пошукаў. Хведар пусціў корань, за які трымаўся, хутка яго праглынула балота. Людзі, якія яго лавілі, болей нічога не змаглі ўбачыць. Цела Хведара знайсці не змаглі — багна надзейна схавала яго таямніцу.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Раздзел 1. Чалавек на імшарыне
Хведар Роўба ішоў па прырэчнай імшарыне, асцярожна ступаючы па мокрым моху. Ён быў насцярожаны, баяўся сустрэць людзей. Чалавек быў немалады, худы, з жылаватай шыяй і светлымі бровамі. Яго зношаная вопратка - стары армячок, залатаны порткі і скураныя пасталы - сведчыла пра цяжкае жыццё.
Хведар дайшоў да пясчанага грудка з хвоямі і спыніўся. Гэта месца было яму знаёмае з дзяцінства - тут праходзіла дарога ў мястэчка. Ён не пайшоў да грудка, баючыся сустрэчы з людзьмі. Наперадзе чакалі яго родныя мясціны, і ён хацеў іх убачыць, хоць і баяўся.
Божа літасцівы, чаму ж я такі нешчаслівы? – звыкла падумалася Хведару, як думалася бадай штодня ўсе пяць гадоў ягоных пакут. – Жывуць людзі, спакойна ходзяць па гэтай зямельцы, і, мусіць, ніхто не ведае, як без яе. А я...
Ён прайшоў праз лес, выйшаў на ўскраіну вёскі Нядолішча і ўбачыў сваё былое котлішча. Ад гаспадаркі нічога не засталося, толькі некалькі дрэў у садку. Хведар знайшоў падмуроўку ад хаты і вуглавыя камяні ад свірна, якія некалі прывалок з дапамогай швагра Тамаша.
Ну во і дабрыў. Дапяўся. Бадай што праз тры месяцы неверагоднага шляху, пакут і цярпення. Але на што было спадзявацца і на што наракаць? Чаго ён хацеў? На што разлічваў? Найперш, каб пабачыць. Ну вось і пабачыў...
Калі сцямнела, Хведар прайшоў па вясковай вуліцы, разглядаючы знаёмыя хаты. Ён пазнаў хату Саўчыка Лёксы, свайго аднагодка, з якім некалі вучыўся ў школе і разам прызываўся на вайсковую службу. Хведар зазірнуў у акно, але нікога не ўбачыў. Затым ён дайшоў да могілак і доўга хадзіў паміж магіл, шукаючы пахаванні сваіх родных.
Раздзел 2. Ноч і спакой
Хведар начаваў у лесе, скурчыўшыся пад кустом ядлоўцу. Ноч была халодная, ён дрыжэў і не мог заснуць, думаючы пра свой лёс. Раніцай яго разбудзіў статак, які пасвіўся ў лесе. Хведар схаваўся, але сабака заўважыў яго і пачаў брахаць. Чалавек уцёк глыбей у лес.
Ён знайшоў імшарыну з журавінамі і пачаў іх збіраць, каб спатоліць голад. Хведар успамінаў сваё жыццё, высылку, смерць жонкі і дачкі. Яго жонка Ганулька памерла ад хваробы ў высылцы, а ён не змог нават нармальна яе пахаваць - выкапаў неглыбокую магілу ў мёрзлай зямлі і збіў труну з гарбылёў.
Пазней памерла і дачка Волечка, якая прастудзілася на плытах, калі яны плылі па паўночнай рацэ. Хведар успамінаў, як дзяўчынка хавалася ў вадзе пад плытом, калі прыходзіла праверка, і як пасля гэтага захварэла. Ён пахаваў яе на беразе ракі, нават не паспеўшы зрабіць нармальную магілу.
Хто ж ашукаў яго? І ашукаў так жорстка, бязлітасна, на ўсё жыццё? Зрэшты, да ашуканстваў ужо можна было прывыкнуць – ці мала ён іх ператрываў у жыцці? Ашуквалі суседзі, радня, сяльчане.
Раздзел 3. Поўня
Увечары Хведар зноў пайшоў да вёскі. Ён сядзеў на ўзмежку, чакаючы цемры і назіраючы за полем. Месяц асвятляў наваколле, і Хведар успамінаў сваё мінулае. Ён думаў пра сына Міколку, які застаўся ў вёсцы і, па чутках, стаў начальнікам у раёне.
Па дарозе праехала фурманка, і Хведар пазнаў у адным з пасажыраў Мікіту Зыркаша, які некалі напісаў на яго скаргу за малатарню, з чаго пачаліся ўсе няшчасці. Зыркаш выглядаў хворым, яго везла жонка, відаць, з бальніцы. Хведар не адчуваў зларадства, ён ужо перажыў гэтае пачуццё за гады пакут.
Калі стала зусім цёмна, Хведар зноў прайшоў па вёсцы і зазірнуў у акно Саўчыкавай хаты. Там гарэла слабое святло, але ён нікога не ўбачыў. Затым ён пайшоў на могілкі і доўга сядзеў там, разважаючы пра жыццё і смерць. Ён знайшоў магілу Івана Сокура, былога старшыні сельсавета, які ўдзельнічаў у яго раскулачванні.
Хведар успамінаў, як Сокур выконваў загад упаўнаважаных і адабраў у яго дачкі новыя валёначкі, пакінуўшы дзіця ў старых, зношаных. Гэта было жорстка і несправядліва, але Сокур толькі выконваў загады.
Раніцай Хведар зноў пайшоў у лес, баючыся, што яго могуць заўважыць. Ён быў галодны і стомлены. Ідучы па лесе, ён успамінаў, як спрабаваў уцячы з высылкі. Першы раз яго падманулі - Вугор, які падгаварыў яго на ўцёкі, аказаўся злачынцам, які планаваў выкарыстаць Хведара як ежу ў тайзе.
Хведар успамінаў, як брыгадзір плытагонаў Кузняцоў дапамог яму з даведкай на імя Зайцава Андрэя Фаміча, якая дазволіла яму ўцячы. Гэтая даведка выратавала яго, хоць і каштавала жыцця дачкі.
Усё ж ягоны слых за гэтае бадзянне па лясах стаў дужа чуйны, ён выручаў не раз, не падвёў слых і цяпер. Яшчэ не дайшоўшы да ўзлеску з грушай, Хведар заўважыў якійсь неспакой на ўзлессі, а затым і спыніўся.
Раніцай Хведар выйшаў з лесу і ўбачыў жанчыну, якая спалохана закрычала, пазнаўшы яго. Гэта была Любка, з якой ён некалі сябраваў. Спалоханы, ён уцёк назад у лес.
Раздзел 4. Радасць зямлі
Хведар правёў дзень у лесе, хаваючыся ад людзей. Ён быў галодны і стомлены. Знайшоўшы імшарыну з журавінамі, ён наеўся іх, але гэта не спатоліла голад. Ён вырашыў пайсці на бульбяное поле, спадзеючыся знайсці нешта пасля ўборкі.
Па дарозе ён сустрэў старога пастуха, які пасвіў карову. Яны разгаварыліся, і стары расказаў пра цяжкае жыццё ў калгасе, пра голад і несправядлівасць. Ён таксама згадаў пра Роўбу - партыйнага сакратара, які адмовіўся ад бацькі і жорстка абыходзіўся з людзьмі.
Хведар быў уражаны, даведаўшыся, што гэта яго сын Міколка. Ён не мог паверыць, што яго сын стаў такім жорсткім і нават збіраўся змяніць прозвішча, каб не мець нічога агульнага з бацькам-"кулаком". Гэта балюча ранiла Хведара, але ён спрабаваў апраўдаць сына - магчыма, той быў вымушаны так паводзіць сябе.
Хведар успамінаў, як усё пачалося. Міколка, які быў камсамольцам, угаварыў бацьку купіць малатарню. Гэта была добрая машына, якая дапамагала ўсёй вёсцы, але яна стала прычынай бяды. Зайздроснікі напісалі скаргу, што Хведар "абірае" сялян, хоць ён браў толькі тое, што людзі давалі добраахвотна.
Затым яму далі цвёрдае заданне па падатку - семдзесят пудоў збожжа, якое ён з цяжкасцю выканаў. Пасля прыйшло новае заданне - восемдзесят пудоў і сто рублёў грашыма. Ён прадаў жывёлу, але гэта не дапамагло. Яго абвінавацілі ў кулацтве і раскулачылі.
Хведар успамінаў, як Зміцер Цыпрукоў, актывіст камбеда, прапанаваў раскулачыць яго. Цыпрукоў быў вінен Хведару грошы, але не аддаў іх, а замест гэтага дапамог яго выслаць. Хведар не адчуваў нянавісці, толькі сум ад людской несправядлівасці.
Увечары Хведар пайшоў на бульбяное поле. Ён знайшоў некалькі бульбін, але раптам убачыў, што да яго набліжаюцца двое мужчын. Адзін з іх крыкнуў: "Ах ты, кулацкая морда! Спыніся!" Хведар пазнаў голас Зміцера Цыпрукова, які цяпер быў брыгадзірам у калгасе. Ён уцёк у лес, баючыся трапіць у рукі гэтага зласліўца.
Ён яшчэ хацеў быў устаць і пайсці ў той бок, прагнаць іх, ці што? Але не было сілы ўстаць, хацелася сядзець так і сядзець, можа, нават прылегчы пасля тлумнай бяссоннай начы.
Раздзел 5. Аблава
Ноччу пачаўся дождж, і Хведар змок да ніткі. Ён сядзеў пад елкай, дрыжучы ад холаду і голаду. Раніцай ён пачуў каркання варон і зразумеў, што нешта адбываецца. Выйшаўшы на ўзлесак, ён убачыў людзей, якія выстраіліся ў ланцуг - яны рыхтаваліся да аблавы.
Хведар пазнаў сярод іх сваіх аднавяскоўцаў - Міхася Майстронка і Лёксу Саўчыка. Ён зразумеў, што яны прыйшлі па яго. На дарозе стаялі машыны, ад якіх ішла група людзей у чорным - відаць, з раёна. Хведар кінуўся бегчы ў глыб лесу.
Ён бег, не выбіраючы шляху, толькі б далей ад пераследавальнікаў. Але куды б ён ні кіраваўся, усюды былі людзі. З аднаго боку - вяскоўцы, з другога - раённае начальства, з трэцяга - пагранічнікі. Яму заставаўся толькі адзін шлях - да Багавізны, страшнага балота, куды нават звяры не хадзілі.
«Людцы, завошта вы так? – гучала ў ім нутраным роспачным шэптам. – Што я зрабіў кепскае вам? Што – малатарню?.. Дык тады ж дзякавалі па шчырасці, здаецца. Ці ж я хацеў каму кепскага?»
Хведар чуў, як яго клічуць па прозвішчу, патрабуюць спыніцца. Ён бег да балота, разумеючы, што гэта яго апошні шлях. Дабегшы да Багавізны, ён увайшоў у твань, якая засмоктвала яго. Хведар трымаўся за корань, вытыркаючы з вады толькі галаву.
Пераследавальнікі дайшлі да краю балота, але не рызыкавалі ісці далей. Яны крычалі, каб ён вылазіў, але Хведар ужо не хацеў вяртацца. Раптам ён пачуў знаёмы голас - гэта быў яго сын Міколка, які кіраваў аблавай. Хведар быў уражаны, што сын удзельнічае ў паляванні на бацьку.
Двое маладых людзей з шастамі спрабавалі дабрацца да яго праз зараснікі, але не маглі знайсці. Хведар разумеў, што яго час прыйшоў. Ён не хацеў вяртацца ў высылку, не хацеў зноў перажываць пакуты. Ён вырашыў скончыць усё тут, у балоце.
Хведар інстынктыўна хлябнуў болей паветра – на астатні раз – і выпусціў з рук вузлаваты корань. Цяжкія ногі ў нязносных сырамятных пасталах адразу памкнулі яго ў глыб багны, ён захліпнуўся.
Ён адпусціў корань і пайшоў на дно. Яго цела так і не знайшлі - багна схавала яго назаўжды.
Не дадзена было ціха жыць, дык хоць пашчасціла ціха памерці. Шукалі яго доўга, паролі шастамі з берага і з куп'я. Ды так і не знайшлі. Багна спрадвеку ўмела хаваць свае таямніцы.