Авантуры майго жыцця (Пільштынова)
Вельмі кароткі змест
Еўропа і Блізкі Усход, XVIII стагоддзе. Лекарка Саламея Пільштынова падарожнічала па розных краінах, лячачы знатных асоб і сутыкалася з рознымі авантурамі. Яна выйшла замуж за лекара, разам з якім паехала ў Стамбул. Пасля скандалу праз смерць пацыента яна засталася без мужа, бедная і пакінутая, але працягвала лекарскую дзейнасць, выкарыстоўваючы народную медыцыну.
Пазней яна пабралася шлюбам з былым турэцкім нявольнікам, маладзейшым за яе Юзафам Пільштынам, які стаў яе мужам, але быў марнатраўным і здрадзіў ёй. У Расіі Саламея стала прыдворнай лекаркай, яе спрыялі імператрыцы Анна Іванаўна і Лізавета Пятроўна. У Турцыі яна зноў паспяхова лячыла ўплывовых людзей.
Падчас другога знаходжання ў Стамбуле Саламея вылечыла ад слепаты дачку высокага турэцкага чыноўніка, за што набыла вялікую славу і шмат новых пацыентаў. Нягледзячы на поспехі, асабістае жыццё Саламеі было поўнае пакут.
Аднойчы, калі яна ў чарговы раз цяжарная сутыкнулася з цяжкімі жыццёвымі абставінамі, яе муж цынічна параіў:
Параю табе, мая жонка, як ад усіх бед і нястач пазбавіцца. Купі сабе за тры грошы аршэніку і атруціся, дык ні родаў, ні мамкі не трэба. Калі я гэтыя словы пачула, цяжка ўздыхнула, плакаць і гаварыць перастала...
Нягледзячы на ўсе жыццёвыя выпрабаванні, Саламея працягвала працаваць, а пазней апісала свае прыгоды, у якіх расказала пра гісторыю і звычаі розных народаў.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў у пераказе — умоўныя.
Раздзел 1. Пачатак лекарскай практыкі і першыя падарожжы
Саламея Русецкая, у дзявоцтве Русецкая, пакінула пасля сябе каштоўную эпісталярную спадчыну – дзённік-кнігу пад назвай "Авантуры майго жыцця". У гэтым творы змешчаны ўспаміны аўтаркі, яе разважанні пра падзеі таго часу, а таксама цікавыя партрэтныя замалёўкі людзей, з якімі яна сустракалася падчас сваіх вандровак па краінах Захаду і Усходу.
Значная частка кнігі была прысвечана апісанню побыту і звычаяў розных народаў. Акрамя таго, у кнізе выкладзены метады лячэння розных хвароб. Саламея Пільштынова, як лекарка, актыўна выкарыстоўвала здабыткі народнай медыцыны і прапагандавала веды пра гігіену і фізічнае выхаванне.
Першае падарожжа ў Стамбул
Саламея Русецкая выйшла замуж за лекара Якуба Галыгіра і разам з ім паехала ў Стамбул. Там яны знайшлі прытулак у прыстойных людзей, бо Якуб быў добрым лекарам. Фартуна ўсміхнулася ім.
Якуб вылечыў сляпога і паралізаванага турка-чаўша за вялікі ганарар. Султан Махмед дараваў яму шмат падарункаў, і Якуб стаў знакамітым лекарам. Аднак турак памёр пасля прыёму лекаў, і жонка з дзецьмі пачалі пераследаваць Якуба, патрабуючы яго пакарання. Яны падалі скаргу візіру Ісмаілу-пашы, вядомаму сваёй жорсткасцю.
Трэцяя авантура ў Стамбуле. 1735 год
У 1735 годзе Саламея цяжка захварэла. Яе сусед, лекар-габрай Самсон, з-за зайздрасці да яе поспехаў, вырашыў нашкодзіць ёй з дапамогай чараў. Ён скраў яе гафтаваны патынак і праводзіў над ім нейкія рытуалы. У Саламеі адняліся рукі і ногі, яна страціла розум і адчувала сябе дзіцем, якому патрэбна калыска.
Цуд, які мне воля Божая на пачатку лекарскае практыкі дзівосна паслала
Саламея, стомленая хваробай і вялікімі выдаткамі на лячэнне, дакучала мужу просьбамі пакінуць Стамбул з-за страху перад габрэйскімі чарамі. Муж, лютэранін, не верыў у чары. У гневе ён забраў усю маёмасць, пакінуўшы Саламею без грошай і адзення, даючы толькі адзін чырвоны злоты ў тыдзень.
Я таму карысталася поспехам у людзей, што па-чалавечы абыходзілася з імі, і вельмі імкнулася, каб дасканала сваё рамяство ведаць, і пачало шмат людзей лячыцца ў мяне.
Я прыехала ў Сафію
Саламея Пільштынова прыехала ў Сафію, дзе ў той час знаходзіўся вялікі паша Кюпру-улу. Турэцкі султан вёў вайну на тры франты: з персамі, маскалямі і імператарам Карлам VI. Саламею ўзялі лекаркай у гарэм да жонкі і дзяцей Кюпру-улу-пашы, прызначыўшы ёй гадавую пенсію і забеспячэнне.
Муж Саламеі, пан Гальпір, які раней пакінуў яе без сродкаў, прыехаў у Сафію з Салонікаў, дзе спрабаваў вылечыць свае хваробы мінеральнымі водамі. Ён быў скалечаны. Ён запрасіў лекара-італьянца, былога нявольніка з мальтыйскага карабля.
Падарожжа і прыгоды ў Рушчуку
Саламея Пільштынова з дачкой і слугамі паплыла на лодцы па Дунаі ў Рушчук. Князь Ракацы, даведаўшыся пра яе ад'езд, паслаў за ёй пагоню, абгаварыўшы яе як шпіёнку.
Гайваз Мехмет-паша, паверыўшы князю, адправіў ардынанс з патрабаваннем вярнуць Саламею ў Відынь. Пагоня дагнала яе, але слугі, бачачы, што яна спіць, адмовілі, што лекарка на борце. Туркі паехалі ў Рушчук і чакалі яе там.
У Рушчуку Саламею арыштавалі па абвінавачванні ў шпіянажы. Яе разлучылі з дачкой, слугой Юзафам, іншымі слугамі, аптэкай і кнігамі. У Турцыі арыштаваных часта каралі смерцю на наступны дзень.
У гэты час у Рушчуку цяжка захварэў сын дзяржаўнага падскарбія Мехмет-агі эстэрэдзы-пашы. Лекары не маглі яму дапамагчы. Хтосьці параіў паклікаць Саламею, пра якую казалі, што яна добрая лекарка, але знаходзіцца пад арыштам.
Эстэрэдзы-паша загадаў прывезці Саламею. Яна баялася, думаючы, што яе збіраюцца пакараць смерцю. Яе прывезлі ў палац да ўзыходу сонца. Эстэрэдзы-паша, сляпы на адно вока, распытаў Саламею пра прычыны яе арышту і абяцаў дапамогу, калі справа не звязана са шпіянажам. Саламея распавяла пра дамаганні князя Ракацы і пра тое, што не хацела зганьбіць сваё сумленне.
Я даволі багатая, калі жыву па-хрысціянску, маю што есці, што піць, у чым хадзіць, у чым паехаць і грошы на патрэбу з ласкі Божае. Вока паўсюль бачыць, ніхто дакараць не можа ні ў чым мяне...
Раздзел 2. Другі шлюб і прыгоды ў Расійскай імперыі
Я другі раз іду замуж за яго мосць пана Пільштына
Саламея Пільштынова прыехала ў Бар і планавала пакінуць свайго нявольніка Юзафа Пільштына ў езуітаў, пакуль яго сям'я не заплаціць выкуп. Юзаф засмуціўся гэтай навіной.
Юзаф прызнаўся езуітам, што хоча ажаніцца з Саламеяй, бо яна выкупіла яго з турэцкага палону, і ён гатовы служыць ёй усё жыццё. Езуіты перадалі словы Юзафа Саламеі і хвалілі яго. Саламея, узважыўшы ўсе абставіны, вырашыла выйсці за яго замуж.
Праз некалькі тыдняў Саламея ўзяла шлюб з Юзафам дэ Пільштынам у Дубне. Пасля вяселля яны спрабавалі знайсці службу для Юзафа ў князя Сангушкі, але беспаспяхова. У Дубна прыехаў князь Радзівіл і з ахвотай прыняў іх, даў Юзафу патэнт на харунжага, а Саламею забраў з сабой у Нясвіж у якасці лекаркі.
Выезд з Рыгі ў Нарву
Саламея Пільштынова прыехала ў Нарву, важную фартэцыю і прыгожы горад, адваяваны Пятром I у шведаў. Там яна наведала генерала Тараса Абрамавіча Шацілава, каменданта гарнізона, каб даведацца пра турэцкіх палонных. Атрымаўшы дазвол, яна наведала палонных і атрымала добрыя весткі пра іх.
Генерал Шацілаў быў вельмі ветлівы і запрасіў Саламею з яе людзьмі і каляскай у свой палац. Саламея перадала яму ліст ад генерала Лівена, атрыманы пад Наваградкам. Яна лячыла жонку генерала, пані Шацілаву, і жыла ў іх гасціннасці, бо яны былі вельмі добрыя і пабожныя людзі.
Саламея атрымала пашану, некалькі дзясяткаў рублёў на дарогу і ліст ад пані Шацілавай да яе брата ў Пецярбургу, брыгадзіра Сямёна Юр'евіча Каравулава. Шчасліва прыехаўшы ў Пецярбург, Саламея адразу накіравалася ў палац князя Шарамецьева на Васільеўскім востраве, дзе жыў Каравулаў.
Каравулавы прынялі Саламею вельмі добра, дзякуючы рэкамендацыі ад Марыі Юр'еўны, сястры Каравулава. Жонка Каравулава, брыгадзірыха, была цяжарная і вельмі баялася, бо папярэднія дзеці паміралі пры родах. Саламея запэўніла яе, што з Божай дапамогай і яе вопытам дзіця выжыве.
Авантура ў маю бытнасць з адным князем. Князь Галіцын з адною дамаю з Вены
Князь Галіцын, пасланы царыцай Аннай Іванаўнай у Вену, выдаваў сябе за халасцяка, хоць меў жонку і дзяцей. У яго закахалася ўдава, генеральская дачка, прыгажуня і адукаваная жанчына. Галіцын перайшоў у каталіцтва і ўзяў з ёй шлюб у Вене.
Пасля вяртання ў Рыгу, Галіцын папрасіў жонку застацца там у таямніцы, даў ёй грошы і слуг, а сам паехаў у Пецярбург да царыцы і першай жонкі. Венская дама, вычарпаўшы сродкі і не атрымліваючы вестак, звярнулася да каменданта з просьбай аб пазыцы, раскрыўшы свой сапраўдны статус.
Камендант здзівіўся, бо ведаў пра існаванне законнай жонкі Галіцына. Дама ў роспачы напісала супліку царыцы. Царыца, злітаваўшыся, паслала ў Рыгу каляску, слуг і грошы для дамы, і выклікала яе ў Пецярбург.
Гісторыя кіравання Анны Іванаўны
Раздзел апісваў гісторыю Анны Іванаўны, пляменніцы Пятра I. У маладосці яна пакахала курляндскага князя, але бацька, Іван Аляксеевіч, забараніў ім бачыцца. Верныя слугі, Бірон у князя і пакаёўка ў Анны, перадавалі іх лісты, пакуль іх не злавілі і жорстка не пакаралі.
Анна ўгаварыла бацьку дазволіць ёй выйсці за князя, адмовіўшыся ад пасагу. Князь, атрымаўшы вестку, вызваліў нявольнікаў і раздаў грошы ўбогім. Ён папрасіў рукі Анны і запісаў на яе Курляндскае княства. Бірона князь зрабіў маршалкам двара, а пакаёўку Анны – першай дамай верхняга фраўцымеру.
Адбылося пышнае вяселле, і князь забраў Анну ў Курляндыю. Там ён ажаніў Бірона з яе пакаёўкай. Неўзабаве князь захварэў і перад смерцю прасіў Анну клапаціцца пра Бірона. Праз шэсць тыдняў пасля пераезду князь памёр. Сэрца яго знайшлі высахлым.
Авантура Кірыла Разумоўскага
Саламея Пільштынова распавяла гісторыю Кірылы Разумоўскага, будучага графа і фаварыта імператрыцы Лізаветы Пятроўны. Яна чула гэтую гісторыю ў Казельцах, мястэчку каля Кіева, ад людзей, якія ведалі сям'ю Разумоўскага.
Кірыла быў сынам простага селяніна, які пасвіў валы. Ён не любіў гэтую працу, бо валы часта заходзілі на чужыя палі, і яго за гэта білі. Кірыла меў добры голас і любіў іграць на кобзе і скрыпцы. Ён марыў пра добрага пана, які б навучыў яго чытаць, пісаць і граць на розных інструментах.
Аднаго разу Кірыла ўцёк ад валоў і тры дні блукаў, нічога не еў і баяўся вяртацца дадому. У лесе яго сустрэў маскоўскі палкоўнік, які спытаў, чаго ён плача. Кірыла адказаў, што шукае пана і вельмі галодны.
Гісторыя пра аднаго нібыта чарнакніжніка, маладога і вельмі вучонага чалавека ў горадзе Олміц
У Олміцы габраі з Пінска не маглі прадаць срэбны буфет і пакінулі яго ў купца. Вярнуўшыся, срэбра не знайшлі. Справа зацягнулася.
Кавалер, едучы дарогай, сустрэў чалавека, які папрасіў грошай і зброі. Атрымаўшы адмову, чалавек абяззброіў кавалера чароўным спосабам. Кавалер паскардзіўся генералу ў Олміцы. Генерал распавёў пра крадзеж залатога туалетнага століка і срэбра з лаўкі ў Вроцлаве.
Недалёка ад Олміца меўся быць фэст у кляштары з цудоўнай Прачыстай Маці. Чарнакніжнік з памочніцай чакаў фэсту, каб скрасці каштоўнасці. Ён адкрыў у карчме сакрэт пра шклянку, якая робіць нябачным.
Жаўнер разбіў шклянку. Чарнакніжніка злавілі і завезлі да генерала. Той прызнаўся ў крадзяжах, скрадзеныя рэчы вярнулі гаспадарам. Саламея пакінула чарнакніжніка і яго памочніцу ў вязніцы.
Саламея вярнулася ў Найзу, Алаву і ўбачыла прускае войска. Атрымаўшы ад афіцэраў двух жаўнераў для аховы, даехала да Вроцлава. У Вроцлаў не пускалі, бо прыехаў прускі кароль. Саламея паслала слугу да гаспадара карчмы «Пад чырвоным палякам», з якім раней была знаёмая. Гаспадар дапамог ёй трапіць у горад.
Раздзел 3. Канфлікты з генералам Бякерскім і гісторыя з кавалерам
Авантура з яго мосцю панам Бякерскім
Саламея Пільштынова нагадала генералу Бякерскаму пра доўг у тры тысячы, за які генерал заклаў ёй срэбра. Бякерскі адмовіўся вяртаць грошы адразу, просячы аддаць заклад і абяцаючы вярнуць доўг пасля вяртання Саламеі з Ясаў. Саламея адчула, што генерал становіцца яе ворагам, але рыхтавалася да ад'езду.
На пастой да Саламеі далі двух жаўнераў: Яна Перса і Яна Лазара. Яна добра да іх ставілася, і жаўнеры прывязаліся да яе. Ян Лазар, немец па паходжанні, вырашыў пакінуць службу і вярнуцца да свайго пана, ваяводы бельскага Патоцкага. Ён прасіў абшыт, але яго арыштавалі.
Пра майго кавалера
Саламея Пільштынова пасля перажытых пакутаў зноў сустрэла кавалера, шляхетнага па паходжанні і адукацыі, які прагнуў ажаніцца з ёй. Саламея, памятаючы пра папярэдні шлюб, вырашыла не спяшацца і прыгледзецца да новага заляцальніка.
Кавалер запэўніваў яе ў сваёй шчырай любові, кажучы, што яна першая, каго ён па-сапраўднаму пакахаў. Саламея верыла гэтым словам. Неўзабаве кавалер запрасіў яе на баль, але атрымаў адмову. Тады ён прынёс на руках сваю даўнюю палюбоўніцу ў пакой Саламеі, просячы прыйсці на баль дзеля яе. Саламея злавалася на яго дурноту.
А муж мой бачыць, што і без яго ласкі і дапамогі Бог мой і пан мой забяспечыў мяне, бачыць парадак і чысціню ў доме, лёкаяў, коней, каляскі, сукенкі і пры тым пацыентаў і пашану сярод годных людзей.
Аднойчы кавалер скардзіўся на падагру і прасіў лекі. Саламея здзіўлялася, адкуль у маладога кавалера такая хвароба. Ён тлумачыў, што падарваўся на вяселлі, несучы адразу дзвюх прыяцелек праз гразь. Саламея адчувала расчараванне ў ім.
Раздзел 4. Другі прыезд у Стамбул
Саламея Пільштынова прыехала ў Стамбул для лячэння вачэй Аішы Ханум, дачкі Дуду Хасан-эфендзі Башкеседара. Яе добра прынялі ў доме бацькі Аішы Ханум, а таксама ў доме Абды-бея ў горадзе Эюпю. Праз тры дні Саламея пачала лячыць Аішу Ханум і праз сорак дзён паспяхова вылечыла яе ад слепаты.
Пасля вылячэння Аішы Ханум, Саламея атрымала шмат новых пацыентаў, у тым ліку Мустафу-агу, Кадык-агу, Хусейна-агу і Емін-улу, Тарапхан Яніны. Тарапхан Яніны не бачыў адным вокам трыццаць гадоў, а другім – сем. Саламея вылечыла яго, і ён зноў мог чытаць і пісаць. Ён заплаціў ёй за лячэнне семсот леваў.
I вырашыла паехаць морам у Егіпет, каб адпачыць і паглядзець свету, бо мне лягчэй жыць у чужым і далёкім краі, чым быць падкрыўджанаю, вярнуўшыся з Егіпта, мела намер з дапамогаю Пана Бога быць у Ерусаліме.
Аднаго часу запрасіў яе адзін турэцкі пан, Гадзы Суліман-ага Селіхор-улу, каб вылечыла яму вочы, бо ён нічога не бачыў, але ён жыў не ў Стамбуле, а ў мястэчку Гайрабове. Да гэтага мястэчка трэба морам было плыць два дні. Узялася яна вылечыць яго і задатак узяла, дык загадала свайму чалавеку наняць ёй як мага лепшы і навейшы карабель.
Раздзел 5. Турэцкая рэлігія і звычаі
Саламея Пільштынова апісвала турэцкую рэлігію, як яна ёсць на самой справе, а не так, як яна чытала ў кнігах у Польшчы. Яна распавядала пра паходжанне ісламу, пачынаючы з маці Магамета, якому анёл выняў вантробы, вымыў іх і зашыў зялёнымі ніткамі, таму іміры-туркі носяць зялёныя шалікі.
Далей аўтарка апісвала, як Магамет загадаў жанчынам закрываць твары, каб мужчыны не бачылі чужых жонак. Гэта адбылося на вяселлі, калі людзі не хацелі ісці дадому, заглядваючыся на новую жонку прарока.
Саламея распавядала пра падарожжа Магамета на сёмае неба, дзе ён размаўляў з Панам Богам і Панам Езусам. Магамет прасіў, каб мусульмане маліліся сто разоў на дзень, але Пан Езус параіў яму паменшыць колькасць малітваў, бо людзі не вытрымаюць такога цяжару. У выніку дамовіліся, што туркі будуць маліцца пяць разоў на дзень.
Аўтарка пералічвала назвы малітваў: Саб намазы (раніцай), Уйле (у поўдзень), Кінды (у час вячэрні), Ахшам (вечарам) і Яцы (у дзве гадзіны ночы). Яна падкрэслівала, што гэтыя малітвы абавязковыя для ўсіх мусульман, нават для султана і цяжарных жанчын.
Раздзел 6. Падарожжа ў Ерусалім і рэлігійныя дыскусіі
Саламея Пільштынова апісвала дарогу ў Ерусалім, абапіраючыся на свой досвед. Яна давала парады, як бяспечна падарожнічаць, пачынаючы з Хоціна, турэцкай мяжы.
Для бяспекі раіла звярнуцца да пашы ў Хоціне, даць яму падарунак і папрасіць пашпарт і мензыль (паштовых). Паша заўсёды дапамагае суседзям. З Хоціна за пяць дзён можна даехаць да Ясаў.
Дык я кожнаму раю і ад сэрца жадаю, каб туркаў не баяліся і такіх адгаворак не мелі, што небяспечная дарога, бо гэта толькі байка. Я ў Польшчы бачыла і чула, што гайдамакі і іншыя кепскія людзі нападаюць і рабуюць...
Саламея сцвярджала, што сама неаднаразова ездзіла гэтай дарогай у маладым веку і ніколі не сустракала кепскага стаўлення з боку туркаў. Таму раіла не баяцца туркаў і не верыць у байкі пра небяспечную дарогу. У Польшчы, казала, гайдамакі рабуюць, але каго Бог хоча абараніць, з таго і волас не ўпадзе.
Раздзел 7. Пра суботні пост і аўтарская песня
У раздзеле Саламея Пільштынова распавядала пра суботні пост у каталікоў, тлумачачы яго паходжанне гісторыяй пра святога Пятра і імператара Нерона. Армянін-мараніт патлумачыў аўтарцы, што суботні пост усталяваны ў памяць пра падзеі, калі святы Пётр змагаўся з ганеннямі на хрысціян.
Ах, мой Божа, Пан неба й зямлі Усёмагутны, май літасці болей
Ты над лёсам няўдалым маім, над маёю нікчэмнаю доляй,
Бо грахі мне прынеслі столькі пакутаў,
I нястач, і нягод, і душы маёй мукаў —
I за гэта я дзякую міла.