Апраўданне крыві (Чыгрынаў)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска Верамейкі, 1941 год. Нямецкая калона прайшла праз вёску, калі большасць дарослых знаходзілася ў суседнім Паддубішчы. Былы прымак, а цяпер паліцэйскі спрабаваў дагадзіць немцам, прапаноўваючы ім забітага лася як падарунак, але нямецкі афіцэр ударыў яго плёткай. Былы старшыня калгаса і паліцэйскі разважалі пра канец калгаснага жыцця і пераход да індывідуальнай гаспадаркі.
Немцы пачалі зганяць вяскоўцаў на пляц перад былой калгаснай канторай. Жандарскі афіцэр абвясціў, што знік іх салдат, і пагражаў расстраляць усіх. Прывялі юродзівага з суседняй вёскі, абвінаваціўшы яго ў забойстве. Пажылы селянін і іншыя заступіліся за хворага, тлумачачы яго стан. Раптам паведамілі, што прапаўшага салдата знайшлі мёртвым у калодзежы — ён упаў туды п'яны.
Тым часам сын былога старшыні калгаса вярнуўся дадому з турмы, дзе адбываў пакаранне за антысавецкую агітацыю. Бацька спрабаваў даведацца, чаму сын не пайшоў у Чырвоную Армію. Той адказаў, што яго б не ўзялі, бо вярнуўся "не па чыстай". Бацька абараняў савецкую ўладу, кажучы пра "самаўпраўства на месцах".
Бальшавікі — гэта людзі. Жывыя людзі. І ніякая ўлада не прымусіць іх адмовіцца ад сваіх перакананняў. Паспрабуй выкінь з чалавека душу. А пераконанне — гэта і ёсць душа.
У валасной управе адбылася нарада з нямецкім камендантам. Ён абяцаў ліквідаваць калгасы і перайсці да індывідуальнага гаспадарання, але папярэджваў пра жорсткія меры за супраціўленне. Верамейкаўскія жанчыны пайшлі ў лагер ваеннапалонных шукаць сваіх мужоў. Адну з іх немцы прынялі за яўрэйку, другая заступілася і трапіла ў камендатуру.
Уначы ў Паддубішчы адбыўся пажар. Пажылы селянін пачаў адчуваць слабасць і разважаць пра сэнс жыцця. Ён прыйшоў да высновы, што чалавек павінен рабіць толькі дабро, і раптоўна памёр — першы, хто сканаў сваёй смерцю з пачатку вайны.
Падрабязны пераказ па главах
Назвы глаў — рэдакцыйныя.
Глава 1. Прыход нямецкай калоны; бусліха-назіральніца
Нямецкая маршавая калона прайшла паўз вёску Верамейкі, але большасць дарослых жыхароў не змагла яе ўбачыць, бо знаходзіліся ў Паддубішчы. Першай, хто заўважыў набліжэнне немцаў, была старая бусліха, якая стаяла на сваім гняздзе каля могілак.
Глава 2. Размова Брава-Жыватоўскага з Зазыбам; забіты лось і немцы
Брава-Жыватоўскі і Зазыба ішлі да крыніцы, дзе ляжаў застрэлены лось. Брава-Жыватоўскі выказваў меркаванне, што калгаснае жыццё скончылася, і людзі вернуцца да індывідуальнай гаспадаркі. Ён крытыкаваў калгасную сістэму і правакаваў Зазыбу, кажучы, што той злуецца з-за разбурэння калгаса.
Вакол забітага лася збіраўся натоўп верамейкаўцаў. Нечакана з'явіліся нямецкія коннікі і бронеаўтамабіль. Брава-Жыватоўскі спрабаваў дагадзіць, прадстаўляючы лося як "прэзент доблеснай германскай арміі". Аднак нямецкі афіцэр быў раздражнёны і б'е абодвух плёткай. Афіцэр заўважыў ласяня, якое набліжалася да забітага лося, і загадаў адагнаць яго.
Глава 3. Чубар назірае; мёртвы нямецкі салдат у калодзежы
Чубар хаваўся ў ўзлеску і назіраў за падзеямі ля крыніцы. Ён бачыў, як ласяня імчыцца да лесу, а немцы цэляцца ў яго. Нямецкая калона спынілася, і немцы пачалі непакоіцца, калі па дарозе скакаў конь без седака. Група коннікаў вярнулася ў Верамейкі, а іншая пачала зганяць вяскоўцаў да дарогі.
Верамейкаўцаў прыганялі на пляц перад былой калгаснай канторай. З бронеаўтамабіля выйшаў жандарскі афіцэр, які аб'явіў, що знік іх салдат. Ён пагражаў расстраляць усіх, калі салдата не знойдуць. Немцы прывялі Ціму з Прудкоў, юродзівага, абвінаваціўшы яго ў забойстве салдата.
У вашай вёсцы знік наш салдат... калі праз дзесяць хвілін салдата не адшукаюць, абвінавачаны будзеце ўсе вы. Калі ж салдата знойдуць забітага... расстраляем усіх.
Парфён Вяршкоў і іншыя мужчыны заступіліся за Ціму, тлумачачы, што ён хворы на галаву. Раптам прыскакаў нямецкі кавалерыст і паведаміў жандару, што прапаўшага салдата знайшлі мёртвым у вясковым калодзежы, куды ён упаў, не ўтрымаўшыся на нагах.
Глава 4. Шпакевіч чакае акружэнцаў; смерць Халадзілава
Раніцай Шпакевіч знаходзіўся ў глыбокім акопе, чакаючы акружэнцаў. Ён служыў у стралковой роце, сфарміраванай з акружэнцаў, і яго абавязак быў сустракаць групы, якія выходзілі з акружэння. Старшы лейтэнант з асобага аддзела накіраваў яго ў роту да Зімавога ў Аўчынец.
Нямецкі самалёт скінуў бомбу, якая разарвалася за дваццаць метраў ад адрыны. Шпакевіч убачыў Халадзілава, які ляжаў з прабітай асколкам скроняй. Смерць Халадзілава моцна ўплынула на Шпакевіча, ён лічыў гэта найбольшай стратай. Разам з Халадзілавым ён узрываў масты на розных рэках, праходзячы па нямецкіх тылах.
Кажуць, на вайне гінуць самыя лепшыя людзі. А я жыву яшчэ. Значыць, не лепшы!.. Аказваецца, гэта вялікая справа, зразумець раптам, што горш за смерць для чалавека нічога няма.
Глава 5. Вяртанне Масея дадому; размовы з бацькамі
Зазыба прачнуўся ад таго, што хтосьці ўзышоў на ягоны двор праз фортку. Ён выйшаў праверыць і з жахам убачыў свайго сына Масея, якога не спадзяваўся ўбачыць жывым. Яны моўчкі калыхаліся, плачучы салёнымі слязьмі. Масей тлумачыў, що баяўся будзіць іх, і пытаўся пра маці.
Марфа, узрушаная, пытаўся ў сына, адкуль ён узяўся. Зазыба пытаўся, ці трэба ім хавацца, але Масей абыякава адказаў, што хавацца няма сэнсу. Масей адказаў, што прыйшоў з-пад Мінска, ад Смалявічаў, і што яго адпусціў канвойны. Зазыба апусціў галаву, разумеючы, що сын вярнуўся "не па чыстай".
Зазыба падрыхтаваў лазню для сына. У лазні яны пачалі размаўляць. Зазыба пытаў, чаму Масей не пайшоў у Чырвоную Армію. Сын адказаў, што яго б ніхто не ўзяў, бо ён "не па чыстай" вярнуўся, і ваенкамат бы адразу яго расстраляў. Ён апісаў, як яго асудзілі за антысавецкую агітацыю па даносе пасля вечарынкі.
Яе няма ніякай справы да таго, які ты цяпер... Ты для яе па-ранейшаму такі самы, якім яна цябе нарадзіла!.. А ўжо ты павер мне — ні адна маці не хоча, каб дзіця ў яе было кепскае!
Зазыба імкнуўся супакоіць сына і казаў, што Савецкая ўлада не вінаватая, а гэта было "самаўпраўства на месцах". Масей горка ўсміхаўся, адзначаючы, що маці спадзяецца на Бога, а бацька — на вышэйшую ўладу. Зазыба павышаў голас, кажучы, што ён сам разумее памылкі ўлады. Нарэшце, Масей, апрануты ва ўсё новае, выйшаў на ганак і адчуў моцны пах палыну.
Глава 6. Спыненне баёў; Шпакевіч згаджаецца стаць правадніком
Баі на тульска-арлоўскім тракце спыніліся. Немцы спрабавалі разбурыць абарону з паветра, але артылерыя паспяхова адбіла атакі. Пасля гэтага немцы вырашылі чакаць асноўныя сілы. Шпакевіч дамовіўся з камандзірам узвода адлучыцца ў Пёклінскі лес, каб наведаць магілу Халадзілава.
Шпакевіча выклікалі ў штаб дывізіі, дзе ён сустрэў камандзіра спецыяльнага разведвальна-дыверсійнага атрада. Камандзір спытаў, ці ўмее Шпакевіч чытаць карту, і папрасіў паказаць свой шлях на карце. Высветлілася, што камандзір шукаў надзейнага правадніка, бо іхні праваднік захварэў. Шпакевіч пагадзіўся стаць правадніком для партызанскага атрада з трыццаці трох чалавек.
Глава 7. Візіт Кузьмы да Зазыбы; паездка ў воласць з Брава-Жыватоўскім
Кузьма Прыбыткоў штодня прыходзіў на двор Зазыбы, каб пагаварыць з Масеем. Зазыба раўніва сустракаў Кузьму, не жадаючы, каб той доўга затрымліваўся побач з сынам. Кузьма згадваў, що іншыя мужыкі частуюцца ласяцінай і свінінай з калгаснай фермы, якую прыхапіў Брава-Жыватоўскі.
Брава-Жыватоўскі прыехаў па Зазыбу, каб ехаць у воласць на нараду каменданта. Ён тлумачыў, што Зазыба павінен прысутнічаць як выканаўца грамадзянскай улады ў вёсцы. Кузьма радаваўся, што Зазыбу клічуць на нараду, бо гэта азначала, што новая ўлада не можа абысціся без такіх людзей. Воз з Зазыбам і Брава-Жыватоўскім ад'ехаў.
Глава 8. Салдаткі ў дарозе; праблемы Розы і Дуні з немцамі
Верамейкаўскія салдаткі на досвітку выправіліся ў Яшніцу, кірмашовае мястэчка. Яны абмяркоўвалі, якой дарогай ісці, і спадзяваліся знайсці сваіх мужоў у Яшніцкім лагеры. Па дарозе яны праходзілі праз Курганне, месца, якое лічылася страшным і звязаным з непрыкаянай душой.
У Заборцах жанчыны сустрэлі паліцэйскага, які спыніў іх, патрабуючы прызнацца, куды яны ідуць. Палага Хахлова адказала яму груба, і паліцэйскі адступіў. Неўзабаве яны ўбачылі немца, які стаяў на дарозе каля падбітага самалёта з двума лётчыкамі.
Паліцэйскі спрабаваў прымусіць жанчын аддаць свае харчы немцам. Палага Хахлова трымала свой маленькі хатылёк, адмаўляючыся яго аддаваць. Калі паліцэйскі пагражаў ёй, Палага ўдарыла яго хатыльком па твары. Іншыя жанчыны, спалоханыя, кінуліся ў лес, а Палага засталася стаяць, гатовая далей супраціўляцца.
Глава 9. Паездка ў Бабінавічы; нарада ў каменданта
Брава-Жыватоўскі і Зазыба ехалі ў Бабінавічы. Паліцэйскі паведаміў Зазыбу, што яго сын Масей павінен з'явіцца ў валасную ўправу для ўліку. Брава-Жыватоўскі намякаў на выгаду ад вяртання Масея, бо немцам патрэбны адукаваныя людзі. Паміж імі ўзнікла спрэчка, падчас якой Зазыба згадаў выпадак з немцам каля крыніцы.
У камендатуры сабраліся старасты і старшыні калгасаў для нарады з камендантом. Нарада пачалася з прывітання каменданта Гуфельда і чытання звароту генеральнага камісара да жыхароў Беларусі. У звароце гаварылася пра "вызваленне" беларускага краю ад бальшавікоў і абяцанні "новага нямецкага парадку".
Камендант адзначаў лаяльнасць насельніцтва, але таксама паведамляў пра выпадкі супраціву і жорсткія меры ў адказ. Гуфельд пераходзіў да пытанняў сельскай гаспадаркі, абяцаючы ліквідаваць калгасы і перайсці да індывідуальнага гаспадарання. Ён згадваў, што ў некаторых вёсках калгасная маёмасць ужо была падзелена без дазволу.
Пасля нарады Зазыба выйшаў з камендатуры з пачуццём прыкрасці. Ён адчуваў, што яго ашукалі, і здзіўляўся, што нарада прайшла без асабістых абвінавачванняў. Брава-Жыватоўскі паказаў Зазыбу плакаты з формай паліцыі парадку і плакаты з Адольфам Гітлерам. Зазыба сустрэў Марылю, якая ішла пад руку з нямецкім афіцэрам, што выклікала ў яго сорам і прыкрасць.
Глава 10. Нямецкі батальён у Яшніцы; жанчыны ў лагеры ваеннапалонных
У Яшніцы спынялася рота аўтатранспартнага батальёна нямецкай танкавай дывізіі. Верамейкаўскія жанчыны заўважылі групу немцаў, якія сабраліся вакол лаўкі. Адзін з немцаў, нізкі і таўсматы Макс, пачаў крыўляцца і рухацца насустрач жанчынам. Роза Самусёва аказалася бліжэй за ўсіх да Макса.
Макс набліжаўся да Розы, але раптам заўважыў у ёй падабенство да яўрэйкі і закрычаў: "Юдін!". Ён цягнуў яе да іншых салдат. Дуня Пракопкіна кінулася да немцаў, каб выручыць сяброўку. Яна пачала ўшчуваць немцаў, якія былі збянтэжаныя яе рашучасцю. Дуню хапалі два немцы і вялі да грузавіка, а Роза ўцякла праз плот.
Лагер знаходзіўся ў старой царкве з агароджай. Жанчыны падыходзілі да агароджы і пыталіся, ці ёсць сярод палонных мужчыны з Верамеек. Адзін з палонных адказаў, що мясцовых тут няма. Жанчыны разумелі, що нікога са сваіх тут не знайшлі, і вырашылі шукаць начлег у Трасціне.
Глава 11. Зазыба шукае Чубара; размовы пра партызанскую барацьбу
Зазыба накіроўваўся да Бесядзі, каб знайсці Чубара ў Мамонаўцы ў Аграфены Азаравай. Ён успамінаў працэс сплаву плыт і заняпад сплаўной справы з-за будаўніцтва чыгункі. Чубар сапраўды знаходзіўся ў Мамонаўцы, у Гапкі Азаравай, з якой у яго былі даўнія адносіны.
Падчас размовы Чубар пытаўся ў Зазыбы пра навіны. Зазыба паведамляў, што калгаса няма, і яны ўжо не старшыня і намеснік. Чубар выказваў сваё абурэнне тым, що маёмасць не была знішчана, спасылаючыся на дырэктывы. Яны спрачаліся пра метады барацьбы. Чубар лічыў, што трэба знішчаць усё і ваяваць, а Зазыба настойваў на ўзважаным падыходзе.
Кроў тут не паможа. Трэба зрабіць так, каб не мы немцаў баяліся, а каб яны нас. І не крывёй сваёй мы павінны напалохаць іх, а зброяй.
Чубар прапанаваў Зазыбу не ехаць адбудоўваць мост па загадзе каменданта, а адправіцца ў Машавую, каб знайсці там кагосьці з кіраўніцтва для падпольнай работы. Зазыба згадзіўся з гэтай ідэяй і ўспомніў свайго даўняга таварыша, лесніка Арцёма Алейнікава, які жыў у Дзяржынні.
Глава 12. Спробы вызваліць Дуню; перамовы з паліцэйскім
Мужчына з прыцемкавай вуліцы запрасіў верамейкаўскіх жанчын у свой дом, паведамляючы, що Роза ўжо там, а Дуня знаходзіцца ў камендатуры. Роза расказвала, што яе палічылі за яўрэйку, а Дуня заступілася за яе. Гаспадар прапанаваў пайсці да свайго кума, начальніка паліцыі, каб вызваліць Дуню.
Паліцэйскі, кум гаспадара, вячэраў у хаце, якая больш нагадвала вартоўню. Ён пытаўся, якая з іх жыдоўка, і Палага горача даказвала, що Роза не яўрэйка. Паліцэйскі абяцаў дапамагчы ў гэтай справе, сходзіць да каменданта, каб той аддаў Дуню ім. Аднак ён патрабаваў, каб Піліп запісаўся ў паліцыю ў якасці ўмовы.
Глава 13. Пажар у Паддубішчы; размова Масея з Парфёнам; смерць Вяршкова
Раніцай у Верамейках стаяў пах гарэлага хлеба, які даносіўся з Паддубішча, дзе ўначы адбыўся пажар. У хаце Зазыбаў працягвалася гамонка пра начны пажар. Марфа і Масей размаўлялі, а Зазыба быў пануры і неахвотна размаўляў. Пасля паездкі ў Бабінавічы бацька трохі ажывіўся, але спаць клаўся прыгнечаным.
Падчас вячэры пачалася размова. Бацька расказаў пра нараду ў Бабінавічах, а потым Масей пачаў расказваць пра сваё турэмнае жыццё. Бацька перапыніў яго, заяўляючы, што цяпер не час успамінаць пра мінулае. Масей спакойна адказаў, што бяда заўсёды бяда, незалежна ад яе маштабу.
Бяда — яна заўсёды бяда... І малая — бяда, бо яна чыясьці, і вялікая — бяда, бо яна таксама нечая. Думаеш, калі я пра сваю гавару, дык іншага не бачу ці не адчуваю?
Парфён Вяршкоў пачаў адчуваць слабасць пасля сустрэчы з немцамі. Ён ляжаў у халодным поце, трызнячы. Яму сніліся тры сны. Прачнуўшыся, Парфён адчуў, што нешта змянілася. Ён выйшаў у двор і адчуў слабасць, сказаўшы: "Слаб чалавек!.." Ён зноў лёг у ложак, а жонка пачала галасіць.
Парфён разважаў пра сэнс жыцця, пра дабро і зло, шкадуючы, што ніколі не чытаў Евангелле. Ён прыйшоў да высновы, що чалавек павінен рабіць толькі дабро. Масей сустрэў Парфёна каля плота і яны пачалі размаўляць пра філосафію жыцця і смерці.
Чалавек нараджаецца, каб памерці... Аднак няўжо чалавек сапраўды нараджаецца толькі дзеля таго, каб памерці? Відаць, прамежак... даецца чалавеку, каб не толькі жыць, але і штосьці рабіць.
Парфён запрасіў Масея ў сад, каб пакаштаваць яблыкаў і груш. Ён адпіхнуўся ад плота, але раптам страпянуўся і ўпаў дагары. Масей пераскочыў праз плот і кінуўся да Вяршкова. Парфён ляжаў мёртвы. Гэта быў першы чалавек, які з часу вайны сканаў сваёй смерцю.
Глава 14. Паездка ў Белую Гліну; размовы пра супраціўленне
Верамейкаўцы накіроўваліся ў Белую Гліну на падводах. Зазыба плануў перадаць Мікіце Драніцы наказ Чубара з'явіцца ў Мамонаўку. Па дарозе Зазыба сустрэў Мурача, былога настаўніка, які расказаў, што быў у палоне ў лагеры ў Зёрнаве і уцёк адтуль. Мурач апісваў жахлівыя ўмовы ў лагеры.
Усе мы разумныя дакараць адзін аднаго... А ў чалавека, між тым, усяго толькі адна душа і адна галава... І тая на тонкай шыі. А гэта ўжо... і не такая трывалая рэч.
Зазыба і Мурач абмяркоўвалі сітуацыю на фронце. Мурач лічыў, що нават калі немцы возьмуць Маскву, вайна не скончыцца, а пяройдзе ў партызанскую. Зазыба папракаў яго ў дапамозе немцам, бо сам ехаў адбудоўваць мост, знішчаны чырвонымі. Мурач абураўся, што Зазыба ўвесь час незадаволены, і пытаўся, што ён сам прапануе.
Глава 15. Чубар у Мамонаўцы; подпал і ратаванне ласяняці
Чубар прачнуўся позна ўдзень у хаце Гапкі. Уначы ён доўга стаяў на падворку, назіраючы за зарывамі пажару ў Паддубішчы. Ён не планаваў падпальваць, а толькі хацеў дагнаць Зазыбу. Пад уплывам злосці ён знайшоў запалкі і вырашыў падпаліць жыта, выкарыстоўваючы палаючыя снапы.
Чубар адчуваў адсутнасць апетыту і той прагі да ўсяго, якая жыла ў ім раней. Ён выйшаў на ганак і пайшоў шукаць ласяня, якое ўцякала ад яго раней. Ён знайшоў ласяня на прагаліне паміж ядлоўцавых кустоў, а за ім стаяў стары, нямоглы воўк, які не мог нагнаць малое. Чубар не выдаваў сябе, разумеючы, що не пашкодзіць ласяняці. Ён падышоў да ласяня, і тое не ўцякло, а наадварот, цупнулася на зямлю, быццам зразумела, що з'яўленне чалавека прынесла збавенне.