Вязьмо (Зарэцкі)
Вельмі кароткі змест
Беларускае мястэчка Сівец, пачатак прымусовай калектывізацыі. У цэнтры падзей апынуўся сакратар партыйнай ячэйкі Сымон Карызна, які перажываў і сямейны, і ўнутраны крызіс. Ён быў закаханы ў маладую настаўніцу Веру, хоць меў жонку, Марыну Паўлаўну. Каб заглушыць асабістыя сумненні, ён вырашыў правесці калектывізацыю любой цаной.
Тым часам у мястэчка прыбыў малады брыгадзір з горада — Зелянюк, каб дапамагаць у калектывізацыі. Яго прынцыповасць і смеласць адразу выклікалі незадаволенасць у Карызны, які бачыў у ім суперніка і імкнуўся выдаліць яго з пасады. Зелянюк паспеў пасябраваць з мясцовым камсамольцам Віктарам і актывісткай Таццянай Шыбянковай.
Прыбегаючы да пагрозаў і рэпрэсій, Карызна і яго жорсткі паплечнік Пацяроб правялі прымусовую калектывізацыю. Гэта выклікала супраціўленне мясцовага насельніцтва і прывяло да страшных наступстваў, у тым ліку незаконнага высялення невінаватых людзей. У гэтыя дні Карызна мучліва адчуваў, што яго жыццё разбураецца і ён ідзе да духоўнага падзення.
І Сымону Карызну здаецца, што ён ужо зрабіў гэты “адзін удар”, што ён ужо перарваў у сабе ўсе ніці, якія вязалі яго з мінулым, тое праклятае вязьмо, што з бязлітаснай павольнасцю сціскала яго ў сваім шчытным непарыўным коле.
Зелянюк, пераведзены Карызнам, пакінуў Сівец, але прапанаваў яму падтрымку пасля афіцыйнай праверкі. Віну Карызны даказалі, яго выключылі з партыі, і ён паехаў працаваць на завод. Агульная справа пацярпела паразу, але сяляне працягнулі калектыўную працу, верачы ў лепшую будучыню свайго мястэчка.
Падрабязны пераказ па частках
Падзел на раздзелы ўнутры частак і іх назвы — рэдактарскія.
Частка 1. Пачатак калектывізацыі ў Сіўцы
Знаёмства з галоўнымі героямі: Карызна, Марына Паўлаўна і Галілей
У мястэчку Сівец жыў сакратар партыйнай ячэйкі Сымон Карызна, які перажываў глыбокі душэўны крызіс. Ён быў жанаты на Марыне Паўлаўне, загадчыцы мясцовай сямігодкі, але ўжо не кахаў яе і таемна сустракаўся з маладой настаўніцай Верай Засуліч.
Марына Паўлаўна ведала пра здраду мужа і пакутавала, але не вырашалася на канчатковы разрыў. Яна часта размаўляла пра свае праблемы з мясцовым вынаходнікам Галілеем, які быў частым госцем у іх доме.
Галілей, сапраўднае імя якога было Ахрэм Данілавіч Пунцік, быў мясцовым дзіваком і філосафам. Ён заўсёды цікавіўся сэнсам падзей, што адбываліся ў мястэчку, і спрабаваў зразумець сутнасць рэвалюцыі. Яго вынаходкі, хоць і не заўсёды паспяховыя, выклікалі павагу ў аднавяскоўцаў.
Прыезд Зелянюка і першыя сходы па калектывізацыі
У Сівец прыехаў малады брыгадзір з горада Зелянюк, які павінен быў дапамагчы ў правядзенні калектывізацыі. Ён быў прынцыповым і ўпэўненым у сабе чалавекам, што адразу выклікала напружанасць у адносінах з Карызнам.
Першы сход па калектывізацыі прайшоў няўдала. Сяляне сустрэлі ідэю калгаса з недаверам і страхам. Заможны селянін Гвардыян, які меў уплыў у мястэчку, таемна падбухторваў людзей супраць калектывізацыі.
Моладзь Сіўца і Сівалапаў: Віктар і Аўгінька
Сакратар камсамольскай ячэйкі Віктар актыўна падтрымліваў ідэі калектывізацыі. Ён быў закаханы ў Аўгіньку, дачку серадняка Малаха Загароўскага з суседняй вёскі Сівалапы. Віктар часта наведваў дзяўчыну, выкарыстоўваючы розныя падставы.
Зелянюк пасяліўся ў хаце Малаха, што дало Віктару больш магчымасцяў бачыцца з Аўгінькай. Паміж Зелянюком і Віктарам усталяваліся сяброўскія адносіны. Малады брыгадзір стаў для Віктара прыкладам і настаўнікам.
Гвардыян і яго супраціўленне новаму ладу
Цімафей Міронавіч Гвардыян, заможны селянін і былы кур'ер высачайшай камісіі, усімі сіламі супраціўляўся калектывізацыі. Ён баяўся страціць сваю маёмасць і ўплыў у мястэчку. Гвардыян выкарыстоўваў свайго брата Паўлюка для збору інфармацыі і распаўсюджвання чутак супраць калгаса.
Гэта — агульны, троху напышаны, але ў грунце правільны вобраз той пары, што апісваецца ў нашым апавяданні. А ў паасобных скалках жыцця адбівалася яно так: раз'юшаныя са страху і роспачы кулакі ўшчарэпіліся былі аберуч у свой паскудны дабрабыт.
Галілей, які назіраў за падзеямі ў мястэчку, наведаў Гвардыяна і зразумеў, што той баіцца і таемна распрадае сваю маёмасць. Гвардыян спрабаваў захаваць знешні выгляд упэўненасці, але ўнутры яго ахапіў страх перад непазбежнымі зменамі.
Жаночы рух і асабістыя дачыненні
У Сіўцы пачаў фарміравацца жаночы рух, які ўзначалілі Вера Засуліч, Таццяна Шыбянкова і пазней Марына Паўлаўна. Вера Засуліч была самай актыўнай і палітычна пісьменнай настаўніцай у мястэчку. Яна вяла жаночы гурток і кіравала драмгуртком.
Таццяна Шыбянкова, сястра Андрэя Шыбянкова, нядаўна вярнулася ў мястэчка пасля няўдалага замужжа. Яна была вясёлай і энергічнай жанчынай, якая хутка знайшла агульную мову з Марынай Паўлаўнай і дапамагла ёй пераадолець асабістыя праблемы.
Паміж Зелянюком і Таццянай узніклі сімпатыі, хоць малады брыгадзір быў закаханы ў сваю дзяўчыну Стасю, якая засталася ў горадзе. Таццяна дапамагала Зелянюку ў арганізацыі жаночага актыву і падтрымлівала яго ў канфлікце з Карызнам.
Унутраныя канфлікты і праблемы калектывізацыі
Сымон Карызна перажываў глыбокі ўнутраны канфлікт. Ён даведаўся, што яго бацькоў раскулачылі, і гэта выклікала ў яго пачуццё віны і страху. Ён баяўся, што яго мінулае можа быць выкрыта, і гэта знішчыць яго кар'еру.
Я вырас у сялянскай сям'і, і ўсе дробязі сялянскага бытавання застралі ў нутры ў маім, як маленькія нявідныя стрэмкі. Часам яны баляць... Не, не баляць, садніюць — шчымліва, салодка, і гэта знясільвае, адбірае волю.
Карызна спрабаваў заглушыць свае сумненні актыўнай працай па калектывізацыі, але яго метады выклікалі незадавальненне ў Зелянюка. Малады брыгадзір лічыў, што трэба дзейнічаць больш асцярожна і ўлічваць настроі сялян.
Старшыня сельсавета Пацяроб, наадварот, падтрымліваў жорсткія метады Карызны. Ён быў грубым і дэмагагічным чалавекам, які не разумеў сутнасці калектывізацыі і проста выконваў загады.
Няўдалы сход і асабісты крызіс Карызны
Сход па калектывізацыі ў Сіўцы скончыўся правалам. Карызна страціў кантроль над сітуацыяй і пачаў крычаць на сялян, што толькі ўзмацніла іх недавер да калгаса. Зелянюк абвінаваціў Карызну ў зрыве сходу.
Пасля няўдалага сходу Карызна прыйшоў да Веры Засуліч, каб знайсці суцяшэнне. Ён прызнаўся ёй, што баіцца за сваё становішча і што яго бацькоў раскулачылі. Вера суцешыла яго, і гэтай ноччу яны ўпершыню сталі блізкімі.
Марына Паўлаўна, якая ўсю ноч чакала мужа, зразумела, што іх шлюб канчаткова разбураны. Яна пачала задумвацца пра тое, каб пакінуць Карызну і пачаць новае жыццё.
Частка 2. Супярэчнасці і барацьба
Зелянюк і яго адносіны са Стасяй і Таццянай
Зелянюк падтрымліваў сувязь са сваёй дзяўчынай Стасяй праз лісты. Ён апісваў ёй сваю працу ў Сіўцы, але не згадваў пра канфлікт з Карызнам, каб не хваляваць яе. Стася была студэнткай тэхнікума і камсамолкай, яна падзяляла погляды Зелянюка на калектывізацыю.
У той жа час Зелянюк збліжаўся з Таццянай Шыбянковай. Яны разам працавалі над арганізацыяй жаночага руху ў Сіўцы і Сівалапах. Таццяна дапамагала Зелянюку зразумець мясцовыя асаблівасці і знайсці падыход да сялян.
Зелянюк і Таццяна часта сустракаліся ў хаце Якуба Лакоты, былога партызана, які стаў актыўным прыхільнікам калектывізацыі. Там яны абмяркоўвалі планы стварэння калгаса ў Сівалапах, незалежна ад Сіўца.
Галілей у пошуках сэнсу рэвалюцыі
Галілей працягваў свае пошукі сэнсу рэвалюцыі і калектывізацыі. Ён наведваў розных людзей у мястэчку, спрабуючы зразумець, што адбываецца. Ён пытаўся ў аптэкара Плакса, у сакратара сельсавета Цівунчыка, у Гвардыяна і ў Зелянюка.
Нарэшце, пасля размовы з Якубам Лакотай, Галілей зразумеў, што рэвалюцыя — гэта не толькі барацьба супраць нечага, але і барацьба за новае жыццё. Гэта адкрыццё прынесла яму душэўны спакой і дало новы імпульс для яго вынаходніцтва.
Асабістыя драмы і маральныя дылемы
Марына Паўлаўна вырашыла пакінуць Карызну і пераехаць да Таццяны Шыбянковай. Яна паведаміла мужу пра сваё рашэнне, і ён прыняў гэта з палёгкай, хоць і спрабаваў зрабіць выгляд, што засмучаны.
Перад сыходам Марына Паўлаўна сустрэлася з Верай Засуліч. Замест варожасці паміж жанчынамі ўзнікла ўзаемаразуменне. Марына Паўлаўна зразумела, што Вера не вінаватая ў разбурэнні яе шлюбу, і вырашыла не перашкаджаць іх адносінам з Карызнам.
Трэба ламаць сябе, трэба выкрышваць з сябе гэтыя закамянелыя нарасці дробнабуржуазнае псіхікі, якія ляжаць цішком унутры і якіх не чуеш зусім, пакуль не растопяцца яны ў цеплыні агіднае сентыментальнасці і не зальюць нутро млявым бяссіллем.
Карызна, застаўшыся адзін, адчуў пустату і страх. Ён спрабаваў знайсці суцяшэнне ў Веры, але іх адносіны сталі напружанымі. Вера хацела бачыць у ім героя, а ён усё больш паглыбляўся ў свае супярэчнасці і страхі.
Жаночы актыў і сацыяльныя змены
Марына Паўлаўна, пасля сыходу ад мужа, цалкам аддалася грамадскай працы. Яна стала адной з лідараў жаночага руху ў Сіўцы, разам з Таццянай Шыбянковай і Верай Засуліч. Жанчыны арганізоўвалі сходы, на якіх абмяркоўвалі пытанні калектывізацыі і жаночыя праблемы.
Жаночы рух стаў важным фактарам у калектывізацыі. Жанчыны, якія раней былі пасіўнымі, пачалі актыўна ўдзельнічаць у грамадскім жыцці. Яны падтрымлівалі ідэю калгаса, бо бачылі ў ім магчымасць палепшыць сваё становішча.
Галілей назіраў за гэтымі зменамі і адзначаў, што жанчыны ў справе перабудовы жыцця апярэджваюць мужчын сваім абурэннем і актыўнасцю. Ён бачыў у гэтым добры знак для будучыні калектывізацыі.
Партыйнае пасяджэнне і канфлікт Карызны з Зелянюком
Канфлікт паміж Карызнам і Зелянюком дасягнуў кульмінацыі на пасяджэнні партыйнай ячэйкі. Карызна абвінаваціў Зелянюка ў стварэнні фракцыйнай групоўкі і спробе падарваць яго аўтарытэт. Зелянюк прызнаў сваю памылку, але настойваў на тым, што стварэнне калгаса ў Сівалапах — правільнае рашэнне.
Сапраўды, у гэтыя часіны Сымону Карызну ўсё падавалася ў ружовым святле ціхамірнае згоды: усе нядаўнія спрэчкі, калатня, уся яго дзікая злосць, усе балючыя трывогі і страх — усё гэта абуджала цяпер адну іранічна-пагадлівую ўсмешку.
Пасяджэнне скончылася кампрамісам: Зелянюку і Якубу Лакоту вынеслі вымову, але дазволілі арганізаваць калгас у Сівалапах. Карызна адчуваў, што гэта яго паражэнне, і яго злосць на Зелянюка толькі ўзмацнілася.
Пасля пасяджэння Карызна наведаў старшыню райвыканкама Рачкоўскага, свайго даўняга сябра. Ён спадзяваўся знайсці ў яго падтрымку і параду. Рачкоўскі параіў яму "адным ударам" перацяць усе сувязі з мінулым і цалкам аддацца новай справе.
Перавод Зелянюка і яго развітанне
Карызна дамогся пераводу Зелянюка ў іншы сельсавет. Малады брыгадзір атрымаў загад аб пераводзе і пачаў рыхтавацца да ад'езду. Ён не лічыў сябе вінаватым і не хацеў траціць энергію на высвятленне адносін з Карызнам.
Перад ад'ездам Зелянюк наведаў Карызну, каб развітацца. Іх размова была напружанай і фармальнай. Карызна адчуваў задавальненне ад таго, што пазбаўляецца ад канкурэнта, але і пэўную віну за свае дзеянні.
Зелянюк развітаўся з сябрамі ў Сівалапах і з Таццянай Шыбянковай, якая была асабліва засмучана яго ад'ездам. У апошнім лісце да Стасі Зелянюк выказаў упэўненасць, што справа калектывізацыі будзе працягвацца і без яго ўдзелу.
Частка 3. Развязка і вынікі
Раскулачванне Гвардыяна і яго лёс
Цімафей Міронавіч Гвардыян адчуваў, што яго жыццё руйнуецца. Ён баяўся раскулачвання і спрабаваў схаваць сваю маёмасць. Нават яго жонка Матрёна пачала бунтаваць супраць яго, адчуваючы непазбежнасць змен.
Калі ў хату Гвардыяна прыйшлі людзі на чале з Пацяробам і Андрэем Шыбянковым, каб раскулачыць яго, Цімафей Міронавіч спачатку спалохаўся, а потым пачаў істэрычна смяяцца. Ён зразумеў марнасць свайго жыцця і бессэнсоўнасць супраціўлення.
Гвардыян спрабаваў апраўдацца перад Андрэем Шыбянковым, кажучы, што ён не злодзей і дзейнічаў па закону. Але Андрэй, які даўно ненавідзеў Гвардыяна, не прыняў яго апраўданняў. Цімафей Міронавіч скорыўся свайму лёсу і пайшоў адмыкаць свае адрыны і свірны.
Асабістыя канфлікты і этычныя выбары
У Сівалапах быў створаны калгас "Наша перамога" на чале з Якубам Лакотай. Нягледзячы на праблемы са здароўем, Лакота з энтузіязмам узяўся за працу. Ён распрацаваў план будаўніцтва вялікай стадолы для калгаснай жывёлы і арганізаваў вывазку лесу.
Гэта былі дзівосныя незабыўныя гадзіны, калі з непраходна-дзікіх зарасляў цёмнай мужыцкай свядомасці, аплеценых атрутным хмелем спрадвечнага чмуру, раптам завязваўся і паволі расцвітаў пышны квет калектыўнай творчай фантазіі.
Віктар, пасля ад'езду Зелянюка, стаў больш самастойным і адказным. Ён актыўна ўдзельнічаў у працы калгаса і працягваў сустракацца з Аўгінькай. Яго адносіны з Карызнам пагоршыліся, бо той бачыў у ім прыхільніка Зелянюка.
Вера Засуліч пачала сумнявацца ў сваіх пачуццях да Карызны. Яна заўважыла, што ён становіцца ўсё больш жорсткім і няўпэўненым у сабе. У той жа час яна адчувала сімпатыю да Андрэя Шыбянкова, які часта наведваў яе і іграў на гітары.
Апошнія памылкі Карызны і прымусовая калектывізацыя
Карызна, пасля размовы з Рачкоўскім, вярнуўся ў Сівец з новым настроем. Ён вырашыў правесці калектывізацыю любой цаной, не зважаючы на метады. Разам з Пацяробам яны пачалі запісваць сялян у калгас, выкарыстоўваючы пагрозы і запалохванне.
Уцякаючы ад сваіх непазбыўных трывог і страху, ад свайго нязноснага душэўнага мітушэння, Сымон Карызна рынма рынуўся быў у абнімкі адчайнае пацяробаўшчыны, бо не бачыў больш спосабу вырвацца з вязьма супярэчнасцей.
Сівецкі калгас "Гром рэвалюцыі" быў створаны, але ён існаваў толькі на паперы. Старшынёй калгаса прызначылі Андрэя Шыбянкова, але ён не праяўляў асаблівай актыўнасці. Рэальнай працы ў калгасе не вялося, што выклікала незадавальненне сялян.
Карызна разумеў, што яго метады не прыносяць жаданых вынікаў, але не мог спыніцца. Ён адчуваў, што знаходзіцца на краі прорвы, і спрабаваў выратавацца, прымяняючы ўсё больш жорсткія меры.
Рэакцыі і наступствы прымусовай палітыкі
Апошнім крокам Карызны стала рашэнне аб высяленні "кулакоў" і "падкулачнікаў". У спіс трапілі не толькі заможныя сяляне, але і сераднякі, і нават беднякі, якія выказвалі незадавальненне калектывізацыяй. Сярод іх быў і Малах Загароўскі, бацька Аўгінькі.
Віктар, якому даручылі правесці высяленне ў Сівалапах, апынуўся ў цяжкім становішчы. Ён не мог адмовіцца ад загаду, але і не мог высяліць бацьку сваёй каханай. Пасля размовы з Якубам Лакотай Віктар вырашыў спачатку выканаць загад, а потым абскардзіць яго.
Сымон Карызна не быў гэткі дурны, каб скрозь п'яны чмур пацяробаўшчыны не заўважыў нарэшце злачыннай тандэтнасці ўсяго, што яны з маху нагарадзілі ў Сіўцы. Няўмольныя факты жыцця злосна разрывалі ўтульную пялёнку самаспадману.
Марына Паўлаўна, даведаўшыся пра высяленне, была ўзрушана жорсткасцю мужа. Яна атрымала прапанову працы ў раёне і вырашыла канчаткова пакінуць Сівец. Перад ад'ездам яна наведала Карызну і папярэдзіла яго, што ён ідзе не той дарогай.
Падзенне Карызны і партыйны суд
Віктар, не вытрымаўшы маральнага ціску, паехаў да Зелянюка і расказаў яму пра сітуацыю ў Сіўцы. Разам яны звярнуліся да сакратара райкома Гайдука, які загадаў спыніць высяленне і накіраваў у Сівец камісію для праверкі дзейнасці Карызны.
Карызна быў шакаваны прыездам камісіі і зразумеў, што яго кар'ера скончана. У гэты момант у Сівец прыехала яго дачка Стася, якая аказалася дзяўчынай Зелянюка. Гэта стала для Карызны яшчэ адным ударам.
На пасяджэнні бюро райкама разглядалася справа Карызны і Пацяроба. Іх абвінавацілі ў скрыўленні партыйнай лініі, парушэнні прынцыпу добраахвотнасці, заціску ініцыятывы, парушэнні прынцыпу ліквідацыі кулацтва і незаконным высяленні.
Так, браце Сымоне... Зблышыў ты... Сорамна мне за цябе... вось... Партыя на цябе звяралася, партыя даручыла табе кіраваць часткай яе арганізацыі, а ты партыю сваю ашукаў... Чуеш ты? Ашукаў!.. Ты гэтую веру партыі да цябе на што скарыстаў, га? Ты здрадзіў!
Карызна быў выключаны з партыі. Пасля пасяджэння яго наведаў Зелянюк і прапанаваў паехаць працаваць на завод. Карызна згадзіўся, разумеючы, што гэта яго адзіны шанц пачаць новае жыццё.
Вера Засуліч вырашыла выйсці замуж за Андрэя Шыбянкова. Яна зразумела, што не кахае Карызну, а толькі шкадуе яго. Стася паведаміла пра гэта бацьку, і ён прыняў гэтую навіну з горыччу, але без здзіўлення.
Погляд у будучыню: праект новага Сіўца
Вясной у нардоме Сіўца адбыўся сход калгаса, на якім Якуб Лакота выступіў з прамовай пра важнасць калектыўнай працы і светлую будучыню. Пасля яго выступлення адкрылася заслона, і ўсе ўбачылі макет новага Сіўца.
Макет, зроблены Галілеем, паказваў ідэалізаваны вобраз мястэчка з роўнымі вуліцамі, новымі дамамі, грамадскімі ўстановамі і шырокімі калгаснымі палямі. Сярод гэтай раскошы вылучалася сціплая хата Галілея з ветраком.
Пуста, Вяруська, вось што... Няма нічога... Няма мінулага ў мяне... разумееш? Будучыня — глупства, а галоўнае мінулае... Звычайна кажуць іначай, наадварот, а ў мяне акурат так... Няма на што абаперціся, каб ступіць у будучыню...
Калі Лакота прапанаваў абраць Галілея ў прэзідыум сходу, той ужо збег. На вуліцы яго дагнаў аптэкар Плакс і спытаў пра чалавека ў яго тэхніцы. Галілей адказаў, што трэба любіць людзей і што гэтыя людзі будуць новыя. Так закончылася гісторыя Сіўца і яго жыхароў у пераломны момант калектывізацыі.