Вяртанне да віны (Чыгрынаў)
Вельмі кароткі змест
Беларусь, лета 1942 года. У вёсцы Верамейкі пад нямецкай акупацыяй жыў былы старшыня калгаса Дзяніс Зазыба з сынам Масеем, які вярнуўся з савецкіх лагераў.
Зазыба таемна супрацоўнічаў з партызанскім атрадам камісара Нарчука, які дзейнічаў у навакольных лясах. Вяскоўцы жылі паміж двух агнёў — немцы патрабавалі пакорнасці, а партызаны — дапамогі ў барацьбе з акупантамі.
Пад час касавіцы на лузе немцы скінулі лістоўкі з паведамленнямі пра свае поспехі на фронце. Людзі хавалі сваё сапраўднае стаўленне да акупантаў, спрабуючы выжыць у цяжкіх умовах.
Зазыба разам з партызанам Радзівонам Чубарам ехаў па заданні Нарчука ў Бялынкавічы, але сустрэў нямецкую пераправу праз раку Бесядзь. Чубар застаўся назіраць за немцамі, а Зазыба паехаў папярэдзіць атрад.
Немцы схапілі Чубара і пыталіся выдаць размяшчэнне партызанскага атрада. Яны ўзялі яго ў самалёт, каб ён паказаў з вышыні месцы дыслакацыі партызан. Чубар не выдаў таварышаў.
Трымаючыся правай рукой за поручань, які хутчэй нагадваў звычайную жалезную скабу, Радзівон падняўся з лаўкі, стаў супроць расчыненых дзвярэй, нагнуўся і паляцеў уніз...
Тым часам нямецкі карны атрад пачаў аперацыю супраць партызан. Адбыўся бой на рацэ Бесядзь, дзе партызаны Нарчука адбілі нямецкую атаку і параніли камандзіра эсэсаўскай каманды. Немцы адступілі.
Аднак у адказ немцы арыштавалі сем'і партызан у Крутагор'і і пагражалі іх расстрэляць, калі партызаны не здадуцца. Атрад Нарчука апынуўся перад цяжкім выбарам паміж барацьбой і ратаваннем блізкіх людзей.
Вяскоўцы Верамеек паехалі ў Бабінавічы хрысціць дзяцей, не ведаючы, што ў гэты ж час там адбываецца масавае знішчэнне яўрэйскага насельніцтва. Вайна прыносіла смерць і пакуты ўсім.
Падрабязны пераказ
Дзел ‑ усе раздзелы і іх назвы створаны рэдакцыйна.
Неспакойны лось і жыццё Забесяддзя
Лось выйшаў з хлява і спыніўся каля ганка, як звычайна перад тым, як пайсці з двара. Аднак Міхалка не выходзіў з хаты, што здзіўляла лася. Час ішоў, але Міхалка не з'яўляўся, і гэта выклікала ў лася спачатку нецярплівасць, а потым неспакой. У выніку лось вярнуўся ў хлеў, спадзеючыся, што гаспадар не парушыць звычку і вынесе яму мякіш хлеба.
Так было заўсёды, з таго часу як лось адчуў сваю звярыную сутнасць і пачаў імкнуцца на волю. Сонца ўжо высока, і раніца пахне спеласцю ліпеньскага лета. Пасёлак рана прачынаўся і рана аціхаў, бо ўсе былі заняты касавіцай. Таму Міхалка не з'яўляўся, каб выпусціць лася. Вароты былі зачыненыя, але на пералазе скінуты дзве жэрдачкі. Лось выйшаў з хлява і падышоў да пералазу, лёгка перанёс сваё цела на другі бок.
Лось не збіраўся затрымлівацца каля двара і пайшоў па сцежцы да Бесядзі. Цяпер гэта ўжо не была тая бездапаможная істота, якую некалі адбілі ў воўка. Гэта быў гадавалы лось, падобны да свайго бацькі, застрэленага восенню. Звер быў гатовы да самастойнага жыцця. Мінаючы балацявіны, лось дайшоў да стромы, адкуль адкрываўся від на забесядскія лугі. Ён неаднойчы прыходзіў сюды і стаяў над вадой, нібы маючы намер пераплысці раку і вярнуцца ў пушчу, дзе нарадзіўся.
Ён быў адзін ва ўсім Забесяддзі, але пакуль гэтага не ведаў. Яму хапала вясковага двара і ласкі. Але ў ім вырастала незразумелая сіла, якая прымушала яго скаланацца, шукаючы выйсця. Ён адчуваў, што даймаць яна пачынала тут, на строме. Усё-ткі ёсць ён, інстынкт продкаў. Сёння лось таксама адчуў у сабе гэтую неспакойную сілу, і чым даўжэй ён цяпер стаяў, тым неадольней рабілася яна. Нарэшце, падпарадкоўваючыся ёй, лось зрушыў з месца і пачаў спускацца па сцежцы да вады.
Сенакос і нямецкія лістоўкі: напружанне ўзрастае
У Верамейках працягвалася касавіца, але сёлета яе пачалі незвычайна – з блізкіх дамоў участкаў, пакідаючы далёкія лугі на потым. Верамейкаўцы хутка звезлі сена з сухадолаў, нават хутчэй, чым у калгасе. Нягледзячы на недахоп мужчын, жанчыны актыўна працавалі з косамі, граблямі і вазамі. Сям'я Зазыбаў выехала ў поўным складзе: Дзяніс, Марфа і Масей.
Дзяніс паклікаў Кузьму Прыбыткова, які ўжо чакаў яго. Кузьма наракаў, што думаў да смерці сядзець на лаўцы, але Дзяніс не адказаў. Прыбыткоў пачаў клікаць нявестку, але тая незадаволена адказала з акна. Суседка Хрысціна Гаманькова падышла з граблямі, а Кузьмова нявестка Анюта ўсё яшчэ не выходзіла. Нарэшце выйшла і Анюта, і Зазыба рушыў з месца.
Раптам пачуўся гул матора, і ўсе насцярожыліся. Кузьма вырашыў, што едуць машыны. Ганна пачала галасіць і хапаць дзяцей. Жанчыны спалохана глядзелі на мужчын. Зазыба загадаў жанчынам з дзецьмі бегчы ў альшанік. Сам паглядзеў на Кузьму, і зразумеў, што гук ідзе зверху. Значыць, самалёт. Самалёт ляцеў высока над Бесяддзю. Раптам ад самалёта аддзяліліся кропкі і пачалі падаць уніз. Масей зразумеў, што гэта лістоўкі.
Вясковыя спрэчкі пра веру і партызаны, першыя сутычкі
Зазыба, не выбіраючы дарогі, накіроўваўся праз алешнік, каб знайсці лістоўкі, скінутыя самалётам. Ён меркаваў, што гэта савецкі самалёт, і лістоўкі, верагодна, знаходзіліся на Цімохавай пожні. На грэблі ён сустрэў Андрэя Марухіна, які таксама ішоў на луг. Зазыба паведаміў Марухіну пра лістоўкі, але той рэагаваў спакойна, што здзіўляла Зазыбу.
Марухін паведаміў, што Скандзілаў хоча, каб ён перайшоў у атрад назусім. Зазыба параіў Марухіну сказаць пра гэта Ганне. Яны абмяркоўвалі аддаленасць атрадаў Скандзілава і Нарчука, а таксама магчымасць таго, што сем'і Нарчука ў Крутагор'і могуць быць заложнікамі ў немцаў. Марухін паведаміў, што сувязь з атрадам будзе трымаць пляменніца Сідара Раўнягіна, Прося.
Яны ўспамінаюць, як збіраліся зладзіць вяселле, але не атрымалася. Зіма была снежная, але сады выжылі. Сеялі зноў аднаасобна, як у дакалгасныя часы. Раман Сёмачкін, стараста, у гаспадарчыя справы не лез, а піў з паліцэйскім Брава-Жыватоўскім. Мікіта Драніца спрабаваў апраўдацца перад Зазыбам за свае сувязі з Раманам і Брава-Жыватоўскім, перадаваў паклон партызанам у Шурышчы праз Зазыбу.
Нарчук казаў, што роля Зазыбы важная, і прасіў пацярпець да пятніцы. Ён прасіў апавясціць Абабурку, Доўгаля і Пацюпу, каб прыйшлі ў пятніцу. У пятніцу прыйшоў Чарнагузаў і сказаў, што збяруцца ў Раўнягіна. Прыйшлі Пацюпа і Доўгаль, а Абабурка спазніўся. Нараду пачынаў Нарчук, гаварыў пра ваенна-палітычную абстаноўку і гаспадарчыя задачы.
Нарчук гаварыў пра атрад Скандзілава і неабходнасць узгаднення дзеянняў. Ён згадваў пра гібель падпольнага райкома ў Машавой і здраднікаў. Пацюпа пацвярджаў, што райкомаўцы не мелі дачынення да забойства жонкі бургамістра. Нарчук гаварыў пра гаспадарчую дзейнасць і пасяўную кампанію. Абмяркоўвалі адсутнасць насення і неабходнасць браць збожжа сілай.
Заданні Зазыбы і Чубара, набліжэнне карнікаў
Дзяніс Зазыба, ідучы па лузе з Андрэем Марухіным, разумеў, што скінутыя лістоўкі – нямецкія. Яны ўсыпалі ўсю прастору вакол. У лістоўках немцы хваліліся поспехамі наступлення, згадвалі пра шостую армію на Доне і акружэнне савецкіх дывізій. Зазыба задаваўся пытаннем пра поспехі савецкіх войскаў. Людзі пачыналі збірацца на лузе, але ніхто не абмяркоўваў лістоўкі.
Верамейкаўцы рабілі выгляд, што нічога не здарылася, і пачыналі дзяліць луг на палосы. Толькі пазней Роза Самусёва згадала пра лістоўкі, выказваючы занепакоенасць тым, што сена будзе з паперай. Кузьма Прыбыткоў прапанаваў сабраць лістоўкі, але Сілка Хрупчык і Іван Хахол лічылі, што кожны павінен збіраць на сваёй паласе.
Зазыба і Пацюпа ехалі ў Зацішша, невялікі пасёлак, дзе жылі былыя панскія дваровыя. Па дарозе Зазыба разважаў пра спрэчку паміж Пацюпам і Прыбытковым на лузе. Ён успамінаў свайго баявога сябра Даўгалёва, падобнага да Пацюпы. На выездзе з лесу іх сустрэў партызанскі вартавый. Пацюпа размаўляў з ім. Затым яны ехалі да лясніцтва.
Нарчука там не было, але быў Радзівон Чубар, які вітаў Зазыбу. Чубар пытаўся пра луг і травы. Зазыба казаў, што мала каму касіць. Чубар параіў сказаць пра гэта камісару. Нарчук вярнуўся і сказаў, што ім з Чубарам трэба ехаць у Жалезніцу па друкарню. У Бялынкавічах яны знойдуць настаўніка Мурача. Нарчук казаў, што ім спатрэбіцца сын Зазыбы. Чубар паедзе са зброяй, а Зазыба – не.
Зазыба і Чубар ехалі. Зазыба ўспамінаў, што не схадзіў да старога Цітка. Чубар пытаўся, ці жывы Ціток, і даведваўся пра смерць Парфёна Вяршкова. Чубар пытаўся пра Мікіту Драніцу. Зазыба казаў, што той рваўся сустрэцца з Чубарам, але дружыў з паліцаем і старастам. Чубар казаў, што Драніца заўсёды ліп да начальства. Зазыба пытаўся, ці працуе смалзавод. Чубар казаў, што яго сёння будуць узрываць.
Бой на Бесядзі і палон Чубара: маральны выбар
Чубар назіраў за немцамі, якія перапраўляліся праз Бесядзь. Ён успамінаў, як хаваў чырвонаармейца ў жыце, як выводзіў акружэнцаў за лінію фронту. Ён навучыўся вытрымцы і не хапаўся адразу за зброю пры выглядзе немцаў ці паліцаяў. Ён ляжаў у зарасніку і назіраў за пераправай. Лічыць немцаў было цяжка, бо іх было шмат. Артылерыі і бронемашын не было.
Чубар задаваўся пытаннем, чаму немцы выбралі гэты брод для пераправы. Ён разважаў пра тое, як змяніўся з пачатку вайны, асабліва з мінулай восені. У яго душы ўзнікала дзіўнае адчуванне, нібы нешта жывое шкрабецца па сэрцы. Тое, што раней мела сэнс, раптам губляла яго. Чубару сніўся ваенурач, якога ён застрэліў у Расіі. Ён успамінаў гісторыю з немцам, камендантам спіртзавода ў Бялынкавічах, якога забілі партызаны.
Чубар думаў, што знаходзіўся ў бяспечным месцы, але раптам пачуў рух у кустах ззаду. Ён думаў, што гэта Зазыба вярнуўся, але не паспеў азірнуцца. Яго моцна ўдарылі па патыліцы, і ён страціў прытомнасць. Тры чалавекі ў нямецкай форме, але з рускай гаворкай, узялі яго і валаклі з кустоў на пераправу.
Здраднікаў у нас... ад здраднікаў мы нясём самыя адчувальныя страты. Часам думаеш: на што спадзяюцца такія людзі? Ім жа ніхто не даруе здрады – калі мы цяпер не здолеем выкрыць і адпомсціць, дык пасля, як настане канец, не пазбегнуць расплаты.
Чубар прачынаўся ўначы ў царкоўным сутарэнні не адзін. Незнаёмец моліўся і плакаў. Чубар успамінаў, як трапіў у палон да людзей у чырвонаармейскай форме, але з нямецкімі ботамі. Яго моцна збілі. Ён разумеў, що гэта толькі пачатак пакут. Раніцой Чубара вялі на допыт у валасную ўправу. Там яго чакалі маёр з СС, камендант Гуфельд і бургамістр Брындзікаў. Яны патрабавалі, каб ён выдаў інфармацыю пра атрад Нарчука.
Нямецкія аперацыі і дзённікі: партызаны шукаюць стратэгію
У нямецкіх дакументах дакладна фіксаваліся як перамогі, так і страты. У дзённіку баявых дзеянняў ахоўных войскаў адзначана, што ў баі з партызанамі на Бесядзі быў паранены камандзір руска-нямецкай каманды СС, маёр Дарніц, які дапытваў Чубара і вазіў яго на самалёце. Пасля ранення па маёра прыляцеў самалёт з Бабінавіч.
Зазыба пасля бою падняў навакольныя вёскі, папярэдзіўшы жыхароў пра небяспеку. Нарчук распавёў Зазыбу пра бой: партызаны падкраліся да Бесядзі і занялі пазіцыі ў вымоінах, якія нагадвалі траншэі. З засады было добра відаць вёску і дарогу з Бабінавіч. Карнікі спускаліся ў катлавіну, некаторыя салдаты рабавалі двары ў Вусаўцы. Каля пераправы з'явіўся мясцовы мужык, які пачаў вымяраць глыбіню ракі.
Пасля гэтага пярэдні грузавік уехаў у ваду і заграз. Салдаты спрабавалі выштурхнуць яго, а партызаны ў гэты момант адкрылі агонь. Немцы не чакалі нападу і пачалі адстрэльвацца. Завязалася перастрэлка. Неўзабаве немцы пачалі абстрэл з мінамётаў. Міны разрываліся на ўзлеску, і партызаны пачалі адступаць. Яны сабраліся пад дубамі на беразе Бесядзі, узбуджаныя, але не параненыя.
Пераправы, бітвы і закладнікі: гвалт прыбіраецца да хат
Зазыба дарэмна шукаў крутагорскіх партызан у ваколіцах. У Верамейках гаварылі пра спаленую смалакурню і забітага сына паліцая. Згадвалі і пра карны атрад за Бесяддзю, і пра параненага немцамі сына Пахамка, якога Зазыба прывёз у Верамейкі. Нарчук пасылаў па Зазыбу з Шурышча, але замест паездкі ў Бабінавічы, яго накіроўвалі ў Панькоўскую Буду шукаць прышлых партызан.
У Панькоўскай Будзе Зазыба наведаў знаёмага Івана Партнова. У двары Партнова стаялі калёсы з мёртвым чалавекам пад плашч-палаткай. На двары нікога не было. Зазыба гукнуў, і з хаты выйшаў незнаёмы чалавек з вінтоўкай. Ён груба пытаўся, хто такі Зазыба. У хаце за сталом сядзеў трэці чалавек са зброяй, п'яны. П'яны партызан распавядаў, що яны трапілі ў засаду, і паліцаі забілі Пецьку.
Ага, забівай свой свайго, каб чужыя баяліся. Што тута разумець? Само зразумела. Пакуль вы будзеце ганяцца адзін за адным, то чужым вольна стане. А й не чужы. Ён жа не немец. Затое здраднік. Гэта яшчэ горш, чым немец.
Нарчук паведаміў, што ў горадзе арыштавалі сем'і партызан за падстрэленага немца ў Вусаўцы. Зазыба шкадаваў пра паліцая, але Нарчук казаў, што трэба думаць пра большае. Чарнагузаў узгадваў сваю сям'ю. Нарчук казаў, що немцы патрабавалі, каб партызаны здаліся, інакш заб'юць сем'і. Яны думалі, ці не абмяняць паліцаяў на сем'і. Нарчук прапанаваў звязацца са Скандзілавым і напасьці на турму.
Паездка на хрышчэнне і масавая расправа ў Бабінавічах
Верамейкаўскія жанчыны некалькі разоў хадзілі да бабінавіцкага папа Дворскага, каб дамовіцца пра хрышчэнне дзяцей. Спачатку святар быў у ад'ездзе, потым прымаў гасцей, і толькі на дзень Марыі Магдаліны, 4 жніўня, удалося дамовіцца. Звычайна ў гэты час ідуць дажджы, але сёлета надвор'е было яснае. Жанчыны шукалі хросных бацькоў. Масей пагадзіўся стаць хросным у дзяцей Ганны Карпілавай і Гаўрыліхі.
Масей раптам зразумеў, што дзякуючы так званай малой радзіме, дзякуючы Бесядзі, Верамейкам і гэтаму лугу за Топкай Гарой, дзякуючы маладому ласю і, можа, ужо трохі Анюце Прыбытковай, далучыўся да нечага такога, што незваротна і свята, што на звычайнай мове завецца проста паўнатой жыцця.
У Бабінавічах тым часам паліцаі пад камандаваннем Гуфельда расстрэльвалі яўрэяў. Кроў цякла па рэчцы Чарняўцы насустрач верамейкаўскаму абозу. Ад яе шалелі каровы на лузе.