Гапон (Дунін-Марцінкевіч)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска над Днепрам, XIX стагоддзе. У карчме весела гулялі сяляне. Гапон танцаваў з Кацярынкай пад скрыпку Ананія.
Раптам у карчму ўвайшлі войт з аканомам. Гапон папярэдзіў сяброў пра небяспеку:
"Ой, будзе ж нам цёпленька, браткі!
Хто малады, уцякай з хаткі!
Нядарам сталі шаптаць,
Што некрутаў будуць браць.
Пабірай іх ліхі бес!
Хто дуж, уцякайма ў лес!"
Пачалася бойка, але Гапона схапілі і закавалі ў калодкі. Аканом хацеў пагубіць Гапона, бо той любіў Кацярыну, якая таксама падабалася аканому. Злосны аканом абмануў паню, сказаўшы, што Гапон бунтуе хлапцоў супраць рэкрутчыны. Гапона забралі ў салдаты.
Аканом пачаў прымушаць Кацярыну да шлюбу. Дзяўчына пажалілася пані, якая выгнала аканома і ўзяла Кацярыну сабе ў служанкі. Праз пяць гадоў Гапон вярнуўся ахвіцэрам. Ён папрасіў у пані дазволу ажаніцца з Кацярынай. Пані дала згоду і благаславіла маладых. Адбыліся пышныя вяселле з танцамі, песнямі і весёлымі абрадамі.
Падрабязны пераказ па песнях
Назвы песень — умоўныя.
Песня 1. Дзярэўняе весялле і арышт Гапона
У сельскай карчме кіпела вясёлае гулянне. Сяляне збіраліся тут, каб адпачыць пасля цяжкой працы. Піва, мёд і гарэлка лілася рэкой, гаспадары за сталамі гучна гутарылі, а ляндар з лендарам раздавалі напоі. Хлопцы і дзеўкі гаманілі ля парога, а старыя жанчыны цішком сядзелі ля печы.
Музыкант Ананя іграў на скрыпцы вясёлыя мелодыі - то "Лявоніху", то "бычка". Малады Гапон, горды і прыгожы хлопец, танцаваў з Кацярынкай, выконваючы складаныя танцавальныя рухі.
Песня 2. Кацярынка ў доме памешчыцы і злачынствы аканома
У вялікім сяле над Днепрам, паміж лесам і ракой, стаялі дзве хаціны. Адна належала ўдаве Агрыпіне з дачкой Кацярынай, другая - Усцінні з сынам Гапонам. Мужы іх, Мірон, памёр, не дажыўшы да пацехі з сына. Дзве сяброўкі жылі як рука з рукою і планавалі пажаніць сваіх дзяцей.
Кацярына расла як маліна ў садочку, не ведаючы бяды. Ёй было семнаццаць гадоў, на шчочках кроў з малаком, а вочкі блішчэлі агнём. Але ў іх шчасце ўмяшаўся аканом - кіраўнік гаспадаркі ў маёнтку.
Аканом упадабаў Кацярыну і пачаў да яе прыстаць, то ластачкай падплываючы, то красныя слоўцы выпускаючы. Дзяўчына адмаўляла яму і пагражала пажаліцца Гапону.
А Кацярынка — нябога!
"Бойся, кажа, паніч, Бога!!
Гэта ж грэх така напасць:
Як пажалюся Гапону,
Ён, пэўне, такога гону
Панічу цішком задасць"
Песня 3. Звароты долі — Гапон становіцца афіцэрам
Злосны аканом вырашыў пагубіць Гапона. Ён пайшоў да пані і наклеветаў на маладога чалавека, сказаўшы, што той падбухторвае хлапцоў супраць набору ў рэкруты і гатуе бунт. Пані паверыла і загадала арыштаваць Гапона першым.
Так Гапон наш скончыў танец,
Ён надзеў казённы ранец
І пайшоў цару служыць.
Кацярына ж усцяж плача,
А коман пры беднай скача
Пасля таго як Гапона забралі ў салдаты, аканом пачаў яшчэ больш дакучаць Кацярыне, прыказаўшы зазваць яе ў двор і ўпёршы ў прачкарню. Дзяўчына пажалілася пані на гэтыя здзекі.
Песня 4. Вяртанне Гапона і вяселле з Кацярынкай
Пані пажалела сіраціну, выгнала злосніка з маёнтка і ўзяла Кацярыну к сабе на службу як пакаёвую дзяўчыну. Яна палюбіла дзяўчыну, навучыла яе чытаць, пісаць і па кніжцы Бога хваліць. З той пары Кацярына служыла ў пані і вечарамі спявала святыя песні.
Праз пяць гадоў у горадзе Магілеве адбывалося набор рэкрутаў. У каменных палатах сабраліся паны багатыя, а таксама прывялі мужычкоў і аднадворцаў на службу. На сярэдзіне святліцы за сталом, накрытым сукном, сядзеў маршалак з крыжом у пятліцы.
Сярод тых, каго прывялі на службу, апынуўся і аканом - ён трапіў у аднадворцы. Калі дохтар агледзеў яго і прызнаў негодным да службы з-за хваробы, малады афіцэр упазнаў свайго крыўдзіцеля. Гэта быў Гапон, які на вайне заслужыўся і атрымаў афіцэрскі чын.
Аднойчы ў двор пані прыехаў прыгожы афіцэр у залатым мундзіры. Кацярына адразу ўпазнала свайго Гапона. Ён кінуўся ў ногі пані і папрасіў дазволу ажаніцца з Кацярынай.
"Спазнай, панюхна, Гапона,
Што ласкаю аканома
Цару ён пайшоў служыць;
Ён на вайне заслужыўся
І ахвіцэрства дажыўся,
Цяпер жа мае прасіць"
Пані дала згоду на шлюб і благаславіла маладых. Гапон, хоць і дажыўся чыноў, не хацеў прынараўляць паном, а вырашыў сыграць вяселле па старым сельскім звычаю. У ўдавы Агрыпіны двор напоўніўся гаспадароў, а наперадзе дружыны стаяў важна сват Хвёдар.
Адбылося сватанне па ўсіх правілах. Сват паставіў на стол пляшку з гарэлкай і чарку, пакланіўся Агрыпіне і пачаў сваю прамову, просячы выдаць Кацярынку за Гапона. Дзеўкі і маладзіцы вывелі нявесту са святліцы, а сват частаваў усіх гарэлкай і пірагамі.
У суботу вечарам адбыліся змовіны. За сталом сядзела дружына: сваха Акуліна, дружкі, намеснік, Гапоновы дружкі Янка і Мірон, хросны Даніла. Чатыры маладзіцы замясілі каравай, спяваючы вясельныя песні і просячы ў Бога благаславення.
У нядзелю адбылося вяселле. Гапон у мундзіры сеў на варанога каня і паляцеў па нявесту. За ім віхрам ехалі дружкі Янка з Міронам, а следам - грамада хлопцаў, спяваючы песні. На канцы вазком ехаў Даніла з музыкантам Ананем.
Агрыпіна сустрэла жаніха ў кажусе наўзнак, падносячы чарку. Адбылося частаванне і раздаванне падаркаў. Нявесту пасадзілі на лубку з жытам, як каралеўну на ўрад. Пані прыйшла на вяселле як родная маці, дала прыгожы пасаг і благаславіла маладых.
Ксёндз павянчаў маладых, пасля чаго ўсе вярнуліся на вясельны пір. Піва, мёд ракой ліліся, каўбасы з салам найшліся. Дзеўкі, хлопцы і маладзіцы цэлую ноч танцавалі па святліцы. Як у гаршку, там кіпела, ад пылу аж пацямнела.
Я на том вяселлі быў,
Піва, мёд, гарэлку піў,
У роце здаволь было.
Аж па барадзе цякло.