Дажыць да світання (Быкаў)
Кароткае змястоўнае апісанне
Беларускі фронт, Вялікая Айчынная вайна, 1940-я гады. Лейтэнант Іваноўскі атрымаў заданне правесці групу байцоў праз фронт для знішчэння нямецкага склада боепрыпасаў. На чале атраду з васьмі чалавек ён пачаў цяжкі пераход ноччу, нягледзячы на рознагалоссі са старшыной Дзюбіным. На дарозе байцоў заўважылі немцы, пачалася страляніна. Адзін салдат быў забіты, а другі цяжка паранены.
Група, страціўшы баявы тэмп, рухалася ў снегавой завірусе. Яны сутыкнуліся з хутаром, дзе зноў адкрылі агонь немцы, параніўшы Іваноўскага і яшчэ аднаго байца Хакімава. Байцы ледзь не замерзлі ў полі, але працягвалі ісці, нягледзячы на цяжкасці. Паранены Іваноўскі, адчуваючы сваю адказнасць, вырашыў асабіста разведаць абстаноўку наперадзе разам з байцом Піваваравым.
Іваноўскі і Півавараў перабраліся праз шашу і выявілі, што нямецкая база, якая была мэтай задання, ужо знікла. Гэта стала вялікай няўдачай для Іваноўскага, які вырашыў вярнуцца назад, але сутыкнуўся з патокам нямецкіх салдат. Зноў быў паранены, ён разам з Піваваравым схаваўся ў вясковай лазні. Адтуль Півавараў пайшоў у разведку і загінуў, трапіўшы пад абстрэл немцаў. Іваноўскі, аслабелы і паранены, выбіраецца па яго слядах і знаходзіць забітага таварыша.
Але хто ведае, ці не залежыць шчаслівы іх лёс ад таго, як памрэ на гэтай дарозе дваццацідвухгадовы камандзір узвода лейтэнант Іваноўскі? Не, ён не ўстаў, таму што ўстаць ён не мог, і не крыкнуў, хоць, напэўна, мог бы яшчэ крычаць.
Іваноўскі з апошніх сіл паўзе да дарогі, каб нанесці апошні ўдар па ворагу. Ледзь жывы, ён чакае нямецкую фурманку і ў момант, калі немец падыходзіў, узарваў гранату, загінуўшы ў апошнім баі.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў – рэдактарскія.
Раздзел 1. Пераход лініі фронту і першыя страты
Лейтэнант Іваноўскі аддаў загад старшыне Дзюбіну рыхтаваць групу да пераходу лініі фронту. Дзюбін не згаджаўся з рашэннем лейтэнанта, але вымушаны быў падпарадкавацца. Іваноўскі разумеў важнасць часу і неабходнасць неадкладнага пераходу, хоць маршрут і змяніўся.
Байцы рыхтаваліся да выхаду, разбіраючы лыжы. Лейтэнант аглядаў сваіх людзей, заўважаючы іх нязграбнасць і цяжар рыштунку. Ён хваляваўся, як байцы пакажуць сябе на лыжах, бо не было часу на трэніроўкі.
Лейтэнант недастаткова ведаў іх, тых, з кім неўзабаве прыйдзецца яму падзяліць славу або смерць, але выбару ў яго не было. Вядома, было б куды лепш адправіцца на такую справу з добра знаёмымі...
Група пачала рух, прабіраючыся ў паўзмроку. З вяршыні пагорка іх маглі заўважыць немцы. Байцы паўзлі па снезе, які набіваўся ў вопратку і растаў. Лейтэнант адчуваў знямогу, але вёў групу да кустоўя абапал рачулкі.
Раптам побач з групай выбухнула ракета. Іваноўскі здзівіўся, адкуль яна магла з'явіцца. Ён вырашыў, што гэта, напэўна, ракетчык. Лейтэнант згарнуў у кусты і дапоўз да рачулкі. Зноў выбухнула ракета, але ўжо ў іншым месцы.
Раптам ззаду грымнуў вінтовачны стрэл. Іваноўскі хапіўся за аўтамат, але нікога не ўбачыў. У гэты момант над хмызнякамі ўспыхнулі ракеты, і кулямёт ад пунькі пачаў абстрэльваць кустоўе. Лукашоў паведаміў, што Кудраўца паранілі. Шалудзяк застаўся з параненым, а астатнія рушылі далей.
Раздзел 2. Лыжны пераход і ўспаміны пра капітана Волаха
Байцы, прыгнуўшыся, дабеглі да лесу і ўпалі ў рэдкім кустоўі. Яны маўчалі, спрабуючы аддыхацца, адчуваючы, што самае страшнае ззаду. Немцы, занятыя стралянінай па Шалудзяку і Кудраўцу, не заўважылі іх. Іваноўскі падзякаваў байцам, якія адцягнулі на сябе агонь.
Іваноўскі спытаў, хто стрэліў ля ўзмежка. Дзюбін адказаў, што гэта Суднік. Суднік пацвердзіў, што стрэліў, бо з прадахраніцеля саскочыла. Іваноўскі раззлаваўся, убачыўшы, што ў Судніка СВТ, складаная і ненадзейная зброя.
Лейтэнант вылаяў Судніка за такую зброю. Суднік вінавата апусціў галаву. Іваноўскі зразумеў, што дарма карае яго, але не мог ігнараваць тое, што Суднік ледзь не загубіў групу. Ён пагразіў яму смерцю за такое.
Усе пачалі рыхтаваць лыжы. Лукашоў працягваў бурчаць на Судніка. Іваноўскі абарваў яго і загадаў Судніку ісці за ім. Лейтэнант рушыў наперад.
Іваноўскі пачаў супакойвацца. Ён стаў прывыкаць да думкі, што іх восем. Ён вырашыў адкласці пакаранне Судніка да вяртання. Да таго ж, ім пашчасціла, што Шалудзяк адцягнуў на сябе агонь.
Лейтэнант успамінаў свайго сябра капітана Волаха, якога не паспелі пахаваць. Ён успомніў, як сустрэў Волаха ў Бароўскіх лясах і як яны разам шукалі стык фронту.
Раздзел 3. Складанасці арыентавання і ўспаміны пра мінулую аперацыю
Іваноўскі разважаў пра магчымасць узарваць нямецкі склад, успамінаючы парады капітана Волаха. Ён спускаўся на лыжах з пагорка, арыентуючыся па компасе і рачулцы.
Лейтэнант спыніўся, каб агледзецца, і да яго пад'ехалі байцы. Лукашоў сказаў, што ўсе сагрэліся. Суднік еў снег. Краснакуцкі прасіў прывал, але Іваноўскі адмовіў, баючыся, што байцы расхалонуцца.
Іваноўскі заўважыў, што галава ў яго хілілася ўніз ад зморы. Ён бачыў наперадзе лес, якога няма на карце, і здзівіўся. Ён праверыў кірунак па компасе і не разумеў, як ім паступіць з лесам.
Іваноўскі вырашыў не чакаць і абысці лес уздоўж узлеску. Ён ішоў асцярожна, баючыся ценяў і постацей. Вецер мацнеў, і лейтэнант адчуваў, што губляе спрыт і ўпэўненасць.
Іваноўскі ўспамінаў выпадак з капітанам Волахам, калі яны трапілі пад снег і вырашылі напасці на нямецкі склад. Ён успамінаў, як Волах размяркоўваў заданні і як Іваноўскі чакаў на ўзлеску.
Наогул вайна бязлітасная да кожнага, але сапраўды першым на фронце гіне баязлівец — менавіта той, хто болей за іншых даражыць жыццём. Зрэшты, даволі гіне і смелых. Вайна надзіва сляпая...
Раздзел 4. Сутычка з немцамі на хутары і раненне
Лейтэнант Іваноўскі выводзіў групу на раўнінны ўчастак уздоўж ракі. Лыжнікі з цяжкасцю ішлі па глыбокім снезе. Іваноўскі, ідучы першым, адчуваў, што выдыхаецца, бо лыжы правальваліся ў снег і амаль не слізгалі.
Час ішоў, а старшына Дзюбін не даганяў групу. Лейтэнант перастаў пра яго думаць, вырашыўшы, што калі той не дагнаў раней, то ўжо не дагоніць. Іваноўскі засмуціўся тым, што іх становіцца ўсё менш, але не мог траціць час на пошукі.
Лейтэнант заўважыў, што пачынаецца завея, вецер з крупой біў у твар. Вакол цямнела, прастора звужалася. Іваноўскі разумеў, што завея не ў час, але трэба ісці далей, каб да раніцы дабрацца да месца.
Неўзабаве з хутара данёсся крык і брэх сабакі. Раптам пачалася стральба. Трасіруючыя кулі праносіліся над галавой. Лейтэнант прыгінаўся і бег далей. З хутара ўключылі фары, і зноў пачалася стральба.
Чорт ведае, як недарэчна ўсё атрымалася, скрозь адны няўдачы. Прыпомнілася народная прыкмета, што справа з няўдалым пачаткам абяцае яшчэ горшы канец. У яго пачалося куды як няўдала. Што ж будзе ў канцы?
Іваноўскі крыкнуў «Лажысь!» і падаў на снег. Ён адчуў, што паранены ў нагу. Побач падаў Суднік, які прыкрываў сабой бутэлькі з гаручым. Як толькі стральба сціхла, Іваноўскі ўскочыў і пабег далей ад хутара.
Раздзел 5. Цяжкасці ў дарозе і ўспаміны пра сустрэчу з генералам
Тэмп руху групы Іваноўскага канчаткова збіўся. Яны ледзьве цягнуліся ў завею, і лейтэнант клапаціўся толькі пра захаванне напрамку. Ён часта спыняўся, каб зарыентаваць компас і пачакаць валакушу з параненым Хакімавым.
Краснакуцкі і Півавараў былі знясілены, Іваноўскі таксама адчуваў стомленасць і боль у назе. Суднік, нягледзячы на цяжар, не адставаў ад лейтэнанта.
У цемры яны наткнуліся на занесены снегам стажок. Іваноўскі збочыў з дарогі і ўпаў у сена, адчуваючы салодкае знясіленне. Ён баяўся заснуць і з цяжкасцю падняўся. Ніхто не заўважыў яго слабасці.
Лукашоў спытаўся, колькі яшчэ ісці. Іваноўскі бадзёра адказаў, што нямнога, і трэба да світання перайсці шашу. Лукашоў згадзіўся і пачаў падганяць астатніх. Іваноўскі заўважыў, што Лукашоў усё больш упэўнена камандаваў у групе, але ў цэлым ён быў задаволены ім як замыкаючым.
Лукашоў загадаў усім устаць. Краснакуцкі з цяжкасцю падняўся і ўзяўся за лямку валакушы. Півавараў застаўся сядзець, кажучы, што не можа ісці далей. Іваноўскі здзівіўся, Лукашоў разлютаваўся і загадаў яму ўстаць.
Абавязак камандзіра і чалавека ўладарна дыктаваў яму, што лёс гэтага небаракі, пакуль ён жывы, не можа быць выдзелены з іх агульнага лёсу. Кожны з іх павінен зрабіць для яго ўсё, што зрабіў бы для самога сябе.
Іваноўскі ўспамінаў наказ генерала максімальна выкарыстоўваць цемнату. Ён быў удзячны генералу за яго клопат і параду, у якой адчувалася нешта бацькоўскае. Ён успамінаў, як баяўся генерала раней, і як той дапамог яму арганізаваць групу.
Раздзел 6. Перад пераходам шашы
На досвітку група Іваноўскага аказалася ў полі каля шашы. Лейтэнант разумеў, што не паспелі перайсці дарогу да пачатку руху. Ён вырашыў схавацца ў супрацьтанкавым рове на пагорку.
Байцы з цяжкасцю дабраліся да рова і падалі ад знясілення. Іваноўскі ўсведамляў складанасць сітуацыі: трэба перайсці шашу і выратаваць параненага Хакімава. Ён адчуваў, што ўсё ідзе не па плане, але не губляў рашучасці.
Лежачы ў рове, Іваноўскі не мог прымусіць сябе загаварыць і прызначыць назіральніка. Ён разумеў, што гэта неабходна, і загадаў Судніку вартаваць. Суднік, ледзьве трымаючыся на нагах ад стомленасці, выконваў загад. Ён паведаміў пра інтэнсіўны рух па шашы.
Іваноўскі загадаў байцам падняцца і пагрэцца. Ён дастаў кансервы і сухары. Іваноўскі падбадзёрваў Піваварава, які прызнаўся, што стаміўся. Лукашоў злосна перадражніваў яго і нагадваў пра зніклых Дзюбіна і Зайца.
Пасля снедання Іваноўскі прызначыў Лукашова старшым і вырашыў пайсці на разведку з Піваваравым. Яны дабраліся да шашы і ўбачылі вялікую калону нямецкіх машын. Лейтэнант вырашыў чакаць зручнага моманту.
Густы гэты паток няспынна імкнуў на ўсход, да Масквы, і ў лейтэнанта ў нядобрым прадчуванні сціснула сэрца — зноў! Зноў, відаць, наступаюць, магчыма, прарвалі фронт. Бедная сталіца, як будзе ёй выстаяць...
Раздзел 7. Знікненне нямецкай базы і крах місіі
Іваноўскі адчуваў неспакой, набліжаючыся да хвойніку, нягледзячы на паспяховы пераход шашы. Ён разважаў пра страты ў групе і спрабаваў зразумець прычыну сваёй трывогі.
Чым бліжэй яны падыходзілі да хвойніку, тым мацнейшым рабілася нецярпенне Іваноўскага. Ён ігнараваў боль у ране і засяроджваўся на дасягненні мэты. Півавараў стараўся не адстаць.
Іваноўскі аглядаў мясцовасць з пагорка і бачыў, што алешнічак, дзе яны чакалі з Волахам, змяніўся. Хвойнік заставаўся на месцы, але лейтэнант адчуваў трывогу.
Іваноўскі даў знак Півавараву пачакаць і выйшаў з кустоўя. Ён бачыў слупы агароджы, але за імі нічога не відаць. Іваноўскі ігнараваў рызыку і ішоў да ўзлеску. Ён заўважыў, што дрот з агароджы зняты, і адчуваў вялікую трывогу.
Іваноўскі дасягнуў узлеску і ўбачыў, што базы няма. У хвойніку не было ні вартавых, ні сабак, ні штабялёў са скрынкамі. База знікла.
Іваноўскі адчуваў збянтэжанасць і разгубленасць. Ён не мог паверыць у тое, што яго намаганні былі дарэмныя. Ён разумеў, што спазніўся.
Іваноўскі вярнуўся да Піваварава і вырашаў, як растлумачыць байцам няўдачу. Ён адчуваў сваю віну, але разумеў, што гэта вайна з яе непрадказальнасцю. Півавараў спакойна рэагаваў на навіну.
Іваноўскі і Півавараў абмяркоўвалі далейшыя дзеянні. Лейтэнант успамінаў пра параненых і тых, хто застаўся за шашой. Ён не меў пэўнага ўяўлення, што рабіць далей.
Іваноўскі заўважыў, што ў яго зноў пайшла кроў з раны. Півавараў дапамог яму перавязаць нагу. Іваноўскі пытаўся ў Піваварава, што сказаць астатнім байцам. Півавараў раіў сказаць праўду. Іваноўскі згадзіўся і думаў пра тое, куды ісці далей.
Раздзел 8. Рашэнне аб падзеле групы і адпраўцы байцоў назад
Іваноўскі, звыкнуўшыся з няўдачай, разважаў пра наступствы знікнення базы і пра тое, як растлумачыць гэта ў штабе. Ён успамінаў сардэчную прамову генерала і адчуваў сябе нікчэмным.
Лейтэнант думаў, што лепш бы генерал вылаяў яго, чым давялося б слухаць даклад пра базу. Ён адчуваў адказнасць за генеральскую надзею і шукаў выйсце.
Пры пераходзе шашы група зноў сутыкнулася з вялікім патокам нямецкіх войскаў, што выклікала ў Іваноўскага трывогу за Маскву. Ён разважаў пра сэнс ахвяр і намаганняў.
Іваноўскі разумеў, што іх намаганні былі дарэмныя, і не ведаў, што рабіць далей. Ён вырашыў вярнуцца да сваіх байцоў.
Іваноўскі сустрэў Дзюбіна і астатніх байцоў. Ён пытаўся пра стан Хакімава і даведаўся пра зламаную лыжу Зайца. Лукашоў пытаўся пра немцаў, і Півавараў паведаміў пра знікненне базы. Байцы былі здзіўлены і разгублены.
Дзюбін пытаўся пра далейшыя дзеянні. Іваноўскі вырашыў адправіць групу назад, а сам з Піваваравым працягнуць пошукі базы.
Іваноўскі адчуваў адказнасць і жадаў выканаць задачу. Ён выбраў Піваварава ў памочнікі, а Дзюбіна прызначыў старшым над групай.
Раздзел 9. Пошукі базы і сутычка ў вёсцы
Праз паўгадзіны Іваноўскі і Півавараў пакінулі сваё снежнае сховішча, змерзлыя. Іваноўскі вырашыў ісці на ўсход уздоўж шашы, спадзеючыся, што машыны выведуць яго да базы, як увосень.
Яны спусціліся з пагорка і перайшлі лагчыну. Іваноўскі адчуваў боль у раненай назе, але стараўся не звяртаць увагі. На пагорку ён рабіў выгляд, што аглядаецца, каб адпачыць і схаваць боль ад Піваварава.
Лейтэнант жартаўліва пытаўся ў Піваварава пра самаадчуванне, і яны працягвалі шлях. Яны абыходзілі лес, хвойнік і будынкі ля дарогі, стараючыся трымацца далей ад абстрэлу. Іваноўскі правяраў напрамак па компасе.
Настрой Іваноўскага паляпшаўся. Ён пытаўся ў Піваварава, што той бачыў у жыцці і ці чытаў кнігі. Півавараў пералічваў аўтараў, якіх ён прачытаў у дзяцінстве, калі хварэў. Іваноўскі здзівіўся і паважаў яго.
На шляху з'явілася вёска. Іваноўскі ўбачыў гусенічны ўсюдыход і антэну. Ён зразумеў, што ў вёсцы можа размяшчацца тылавое падраздзяленне немцаў.
Іваноўскі падкраўся да вёскі і ўбачыў немца ля хлява. Немец заўважыў яго і закрычаў. Іваноўскі стрэліў у немца, і той упаў. У Іваноўскага стралялі ў адказ, і ён атрымаў раненне ў плечы. Ён уцякаў з гарода.
Цяпер Іваноўскі ўжо ведаў пэўна, што не ўратуецца, не праб'ецца да фронту, што і ягоная смерць будзе на гэтым жа полі, паміж дзвюх невядомых вёсак, і ніхто не раскажа людзям ні пра яго пагібель, ні пра гэты нямецкі штаб.
Раздзел 10. Сховішча ў лазні і рашэнне Піваварава
Іваноўскі і Півавараў, знясіленыя, брылі па снезе, трымаючыся адзін за аднаго. Іваноўскаму было вельмі кепска, ён ледзьве ішоў, але Півавараў падтрымліваў яго і цягнуў зброю. Ішоў снег, вакол завіруха, і яны спадзяваліся знайсці прытулак.
Півавараў падтрымліваў лейтэнанта, напружваючы апошнія сілы. Іваноўскі разумеў, што залежыць ад Піваварава. Яны спыніліся ў лагчыне і ўбачылі невыразную цёмную пляму наперадзе. Півавараў вырашыў схадзіць і паглядзець, што гэта.
Іваноўскі застаўся адзін, яму было цяжка размаўляць і дыхаць. Ён думаў, што хутка памрэ, бо з рота ішла кроў. Але ён хацеў змагацца за сябе і за Піваварава. Ён лічыў, што не памыліўся ў выбары памочніка, бо Півавараў паводзіў сябе пахвальна.
З'явіўся Півавараў і паведаміў, што знайшоў лазню. Яны зайшлі ў маленькую вясковую лазню. Іваноўскі выцягнуўся на лаўцы. Півавараў зачыніў дзверы і падклаў салому пад галаву лейтэнанту. Іваноўскі страціў прытомнасць.
Але як жа яму цяпер, калі немагчыма і забіць? Ён мог толькі забіць сябе. Як бы ён ні цешыў сябе ды і Піваварава, як бы ні пяўся да дзеяння, ён не мог не разумець тую простую Ісціну, што з прастрэленымі грудзьмі ён не ваяка.
Півавараў збіраўся ў дарогу. Ён вымаў з рэчмяшка два сухары і сунуў іх у кішэню. Ён узяў аўтамат. Іваноўскі думаў, што зброя вырашае многае.
Раздзел 11. Успаміны пра Янінку і Гродна
На вакзале ў Баранавічах Іваноўскі і Тамолка сустрэлі дзяўчыну Янінку, якая плакала. Іваноўскі жартам прапанаваў ёй паехаць з імі ў Гродна.
Янінка згадзілася і паехала з імі. У яе не было білета, бо яго скралі ў цягніку з Мінска. Іваноўскі купіў ёй білет да Гродна.
Янінка расказвала пра свае прыгоды і пра тое, што ездзіла ў Мінск да сваякоў. Яна жыла ў Гродна і была вельмі ўдзячная хлопцам за дапамогу.
Іваноўскі цікавіўся яе жыццём у Гродна. Яна расказвала пра сваю сям'ю і вучобу ў польскай гімназіі. Янінка і Ігар знаёміліся бліжэй.
Янінка паказвала Іваноўскаму Гродна, распавядала пра яго гісторыю і славутасці. Яны гулялі па вуліцах і набярэжнай Нёмана.
Раздзел 12. Пошукі Піваварава і знаходжанне яго цела
Іваноўскага абудзілі стрэлы, якія даносіліся з боку, куды пайшоў Півавараў. Ён зразумеў, што гэта страляў аўтамат Піваварава. Лейтэнанту зрабілася кепска, ён кашляў крывёй і зноў упаў на лаўку.
Іваноўскі праверыў час і высветліў, што Півавараў адсутнічаў ужо больш за дзве гадзіны. Ён зрабіў выснову, што Півавараў трапіў у бяду, як і ён сам учора. Лейтэнант спрабаваў выглянуць у акно, але не мог дацягнуцца. Ён адчуваў слабасць і галавакружэнне.
Іваноўскі выйшаў з лазні на двор. Навокал зімовая ноч. На снезе былі бачныя сляды Піваварава, якія вялі за вугал лазні. Лейтэнант чакаў Піваварава каля парога лазні, але той не вяртаўся.
Час ішоў, і Іваноўскі пачаў губляць надзею. Ён дакараў сябе за тое, што паслаў Піваварава на небяспечнае заданне. Лейтэнант разумеў, што без Піваварава ён нічога не зможа зрабіць.
Іваноўскі вырашыў, што трэба паспрабаваць выратавацца самому. Ён вярнуўся ў лазню, узяў з сабой абоймы і гранату. Лейтэнант выйшаў на двор і пайшоў па слядах Піваварава.
Іваноўскі бачыў у быльнягу нешта невыразнае. Ён збочыў са слядоў і пайшоў туды. Ён убачыў чалавечае цела, і зразумеў, што гэта Півавараў. Півавараў ляжаў нерухома ў разадраным маскхалаце. Вакол яго было мноства слядоў і гільзаў. Іваноўскі зразумеў, што Півавараў быў расстраляны немцамі ва ўпор.
Раздзел 13. Апошняя граната і канец лейтэнанта Іваноўскага
Іваноўскі ачуньваў ад холаду і ўспамінаў пра сваю мэту. Ён не ведаў, колькі часу прайшло. Ён баяўся, што спазніўся, бо на дарозе было ціха. Лейтэнанта замяло снегам, рукі змерзлі. Ён памятаў, што трэба ўпаўзці на дарогу.
Іваноўскі поўз марудна, па метру ў хвіліну. Ён аслабеў і не мог прыўзняцца на локцях. Болю ў назе ён не адчуваў, але ў грудзях пякло. Ён баяўся, каб зноў не пайшла кроў з горла. Ён ашчаджаў лёгкія.
Канава стала здрадніцкай пасткай на яго шляху. Іваноўскі ледзь не задыхнуўся і закашляўся. Пачалося кровацячэнне. Ён ляжаў на краі канавы і думаў, што нельга прыдумаць нічога больш недарэчнага. Ён поўз ноч да дарогі, каб памерці за два крокі ад яе.
Вядома, ён быў асуджаны на пагібель і разумеў гэта з дастатковай у яго стане выразнасцю, хоць і не вельмі шкадаваў аб тым. Выратаваць яго нішто не магло, ён не спадзяваўся на цуд, ведаў, што для такіх, з прастрэленымі грудзьмі, цуду на вайне не бывае.
Ён выбраўся з канавы і аціх. Але пад ім была каляя. Ён пачаў рыхтаваць гранату. З гранатай давялося папакутаваць доўга. Непаслухмяныя пальцы страцілі адчуванне. Ён не мог развязаць бінта, якім граната была прывязана да дзягі.
Ён доўга ляжаў у каляіне і думаў, што яго замяце снегам. Цяпер няхай замятае, спяшацца ўжо не было куды. Ён дасягнуў сваёй мэты. Трэба толькі управіцца з гранатай. Ён намацаў металічную ручку, але чаку разагнуць не здолеў.
Лежачы на адным месцы, ён хутка пачаў траціць цяпло і мёрз. Ён адчуваў, што мароз расправіцца з ім хутчэй, чым немцы. I ніхто не мог ні памагчы яму, ні ўзбадзёрыць, ніхто не даведаецца нават, як ён скончыў жыццё.
Павінен жа ў гэтым быць нейкі, хай не дужа каб значны, але ўсё ж чалавечы сэнс. I ён раптам паверыў, што будзе. Што абавязкова будзе, што ніякія з чалавечых пакутаў не пазбаўлены сэнсу на гэтым свеце, тым больш салдацкія пакуты і салдацкая кроў...
Раніцай Іваноўскі ўбачыў фурманку з двума немцамі. Ён зразумеў, што замест базы боепрыпасаў яму наканавана ўзарваць двух абознікаў з возам саломы. Але ён павінен быў схапіцца — за сябе, за Піваварава, за забітых пры пераходзе перадавой Шалудзяка і Кудраўца. За капітана Волаха і яго разведчыкаў.
I ён зубамі выдраў з рукаяткі тугое колца чакі. Фурманка паволі набліжалася, і, здаецца, з воза яго ўжо заўважылі. Адзін з немцаў, што сядзеў на возе з паднятым каўняром шыняля, узяў карабін і задам споўз на дарогу.
Немец лязгнуў затворам, штось крыкнуў і, матляючы поламі шыняля, пайшоў па дарозе. Карабін ён трымаў напагатове, прыкладам пад пахай. Іваноўскі патроху адпускаў пад сабой планку гранаты і моўчкі паўтараў, бы малітву: «Ну ідзі ж, ідзі...»
Цэліўся немец няўмела, надта старанна, ствол карабіна доўга хадзіў з боку ў бок. Іваноўскі па-ранейшаму ляжаў нерухома, шырока расплюшчанымі вачыма глядзеў на свайго забойцу, і слёзы роспачы каціліся па яго твары.
Не, ён не ўстаў, таму што ўстаць ён не мог, і не крыкнуў, хоць, напэўна, мог бы яшчэ крычаць. Ён толькі здрыгануўся, калі ў ранішняй чуйнай цішы грымнуў вінтовачны стрэл і яшчэ адна куля ўпілася ў яго акрываўленае цела.
Памалу, вельмі асцярожна, трываючы новы пякельны боль, ён паварочваўся на бок, каб вызваліць з-пад цела гранату. I ён вызваліў яе якраз у той момант, калі крокі на дарозе сціхлі недзе паблізу. Ён адчуў тады побач тугі пружыністы рывок планкі, і тут жа нечакана гулка ляснуў узрывальнік.