Дзве душы (Гарэцкі)
Кароткі змест
Беларусь, пачатак XX стагоддзя. Памешчык пан Абдзіраловіч страціў жонку ў выніку разбойніцкага нападу. Сіротка Ігнат быў гадаваны нянькай Маланняй разам з яе родным сынам Васілём. Маладыя людзі выраслі як браты, але лёс падзяліў іх: панскі сын стаў прапаршчыкам Ігнатам Абдзіраловічам, разважлівым, чуллівым інтэлігентам-рэфлексіўным, а сялянскі хлопец—работнікам-бальшавіком.
За час вайны Ігнат часта перажываў душэўныя хістанні, расчараваўся ў бацькоўскім свеце і шукаў сябе. Ён сустрэў дзяўчыну Іру, якая дапамагала яму прыслухацца да сябе, але ён разгубіўся паміж любоўю да яе і млоснай спакусай заможнай дзяўчыны Алі, сяброўкі князя Гальшанскага. Пасля рэвалюцыі Ігнат, уражаны несправядлівасцю, імкнуўся ўзяць удзел у новым жыцці, але адчуваў сябе чужым ва ўсім.
Аднойчы, калі Малання памірала ў Маскве, яна адкрыла Ігнату доўга схаваную таямніцу: «Мой ты!.. Мой родны сынок... А Васілёк - панскі. Перамяніла я вас маленькіх, пераклала. Меркавала: шчаслівейшы так будзеш... Мой ты, Ігналік... Не, ты - Васілька, а ён - Ігналік... Мой...»
Мой ты!.. Мой родны сынок... А Васілёк - панскі. Перамяніла я вас маленькіх, пераклала. Меркавала: шчаслівейшы так будзеш... Мой ты, Ігналік... Не, ты - Васілька, а ён - Ігналік... Мой...
З гэтай пары Ігнат адчуў сябе блізкім да народа і стаў ясней разумець свайго прыёмнага брата Васіля. Ён спрабаваў дапамагчы Міколу, настаўніку-беларусу, якога арыштавалі за контррэвалюцыю, перажыў гібель жорсткага бальшавіка Карпавіча, бачыў шмат жаўру аднаго з яго забойцаў, Гарэшку, які стаў агентам контррэвалюцыі пад прозвішчам Гарэліка і ў канцы ўцёк.
Падрабязны пераказ
Падзел на раздзелы з'яўляецца рэдактарскім.
Уводзіны ў жыццё і гісторыю Абдзіраловіча
Гісторыя пачыналася з трагічнай падзеі: у 1890 годзе памешчык сярэдняй заможнасці пан Абдзіраловіч аўдавеў пры жудасных абставінах. Вяртаючыся з жонкай з балю, яны былі атакаваны разбойнікамі ў Чартовым Барку. Жонка загінула ад удару па віску, а пан быў цяжка паранены. Іх маленькі сын Ігналік застаўся сіратой.
Пан Абдзіраловіч, атупеўшы ад гора, амаль забыўся на існаванне сына. Верныя слугі ўзялі ў панскі двор мамку Маланку з далёкай вёскі, а з ёю і яе сына Васілька, амаль аднагодка Ігналіка. Абодва дзіцёнкі былі амаль неадрозныя, і Маланка даглядала іх аднолькава, як наказаў пан.
Хлопчыкі раслі разам, як браты. Ігналік быў мацнейшы і прыгажэйшы, а Васілёк – трохі слабейшы і цішэйшы. Калі прыйшоў час вучыцца, для Ігналіка прывезлі настаўніка, а Васілёк, хоць і мог бы стаць панскім лакеем ці аканомам, быў аддалены ад двара сваёй маткай. У сем гадоў ён ужо пасвіў авечак у старога Яромы.
Падарожжа і сустрэчы з Васілём і Карпавічам
Прайшлі гады. Прапаршчык Абдзіраловіч, пасля месяца цяжкай хваробы ў дывізійным лазарэце, ехаў у Маскву. У вагоне першага класа ён ехаў разам з грэблівым гвардзейскім афіцэрам. Абдзіраловіч адчуваў сябе адроджаным да жыцця, з радасцю назіраў за начным пейзажам і ўспамінаў дзяцінства.
У Маскве ён правёў амаль два месяцы ў лазарэце, чакаючы накіравання на Каўказ. Аднойчы, гуляючы па горадзе, ён выпадкова сустрэў Васіля, свайго малочнага брата. Васіль працаваў на фабрыцы і жыў з маткай. Ён запрасіў Абдзіраловіча да сябе.
У падвальным пакоі Абдзіраловіч сустрэў Маланку, якая вельмі ўзрадавалася яго прыходу. Там жа ён пазнаёміўся з Іванам Карпавічам Гаршчком, бальшавіком, які меў вялікі ўплыў на Васіля. Карпавіч быў нізкага росту, з сівымі кучаравымі валасамі, гаварыў упэўнена і плаўна.
Падчас размовы Карпавіч выказваў радыкальныя погляды: "Сячы трэба да карэння!" Ён крытыкаваў паноў і заклікаў да рашучых дзеянняў. Абдзіраловіч адчуваў сябе няёмка, але не спрачаўся. Ён заўважыў на паліцы кнігу "Капітал" і здзівіўся, што Васіль чытае Маркса.
Я ж яе люблю, але дзіўною любоўю, каторая найляпей азначаецца вядомай прыказкай: нудна ўрозні, цесна разам. З балючай чуласцю не знашу, калі цяпер лаюць і ганяць яе за прагавітасць...
Палітычнае абуджэнне і беларускі нацыянальны рух
На Каўказе, куды нарэшце трапіў Абдзіраловіч, ён выпадкова даведаўся пра сход беларусаў. Там ён убачыў князя Гальшанскага, якога сустракаў раней у вагоне. Князь выступаў з прамовай, заклікаючы да адзінства і сцвярджаючы, што ў беларусаў няма класавай барацьбы.
Нечакана для сябе Абдзіраловіч выйшаў на трыбуну і пачаў гаварыць пра гістарычны прыгнёт беларускага народа панамі. Ён эмацыйна даказваў, што класавая барацьба існуе і павінна існаваць. Яго прамова выклікала бурныя апладысменты сярод простых людзей, а князь збялеў ад злосці.
Гэта не «дзве душы», а гэта... гэта... - хлапец круціў рукамі, - гэта расхрыстанасць, разлезласць, мяккацеласць... нешта для мяне гідкае, слізкае. Гэтыя вырадкі губяць бацькаўшчыну, як і ўсякія ворагі-чужынцы...
Асабістыя канфлікты і адносіны з Алечкай
На курорце Абдзіраловіч пазнаёміўся з сям'ёй багатага прамыслоўца Макасеева. Яго дачка Аля адразу звярнула ўвагу на маладога прапаршчыка. Яны часта бачыліся, гулялі ў парку, і паміж імі ўзнікла ўзаемная сімпатыя. Аля была маладой, прыгожай дзяўчынай з белым тварыкам і бліскучымі чорнымі вачыма.
Аднак князь Гальшанскі таксама наведваў дом Макасеевых і відавочна імкнуўся заваяваць увагу Алі. Ён ставіўся да Абдзіраловіча з непрыхаванай непрыязнасцю. Паступова Аля пачала аддаваць перавагу князю, што вельмі засмуціла Абдзіраловіча.
Аднойчы раніцай Абдзіраловіч выпадкова сустрэў Алю на вакзале. Яна паведаміла яму, што князь збіраецца прасіць яе рукі. Гэта навіна глыбока ўразіла Абдзіраловіча. Неўзабаве ён атрымаў ліст ад маці Алі, у якім яна прасіла яго пакінуць яе дачку ў спакоі.
Няма яснасці, бо няма глаўнага... І куды цяпер паплывець тая шчэпінка? Ці ж ён ведае? Няма глаўнага. Аля? Не, яна не глаўнае. Што было, перагарэла. Каханне да яе сціхла, прытулілася ў куточку.
Пасля гэтага Абдзіраловіч вырашыў пакінуць курорт. Ён адчуваў глыбокі душэўны разлад, але паступова пачаў разумець, што яго шляхі з Аляй разышліся назаўсёды. Ён усё больш задумваўся пра сваё месца ў жыцці і пра лёс Беларусі.
І душа дваілася. Дзве душы. Тая, што плакала і жалілася на другую, нашто яна мучыць яе падманкамі, цяпер цвярдзеець, але робіцца нядобраю, набірае ўсё болей нейкай калянасці і навет жорсткасці.
Рэвалюцыя і яе наступствы
Пачалася рэвалюцыя. У горадзе N. разгарнуліся жорсткія баі паміж чырвонаармейцамі і белагвардзейцамі. Абдзіраловіч выпадкова сутыкнуўся з Васілём і Карпавічам, якія ваявалі на баку бальшавікоў. Падчас перастрэлкі Карпавіч быў паранены ў нагу, і Абдзіраловіч дапамог яму.
Васіль прывёў Абдзіраловіча да хворай Маланкі. Яна ляжала ў падвале, слабая і знясіленая. Калі Васіль выйшаў, Маланка зрабіла Абдзіраловічу шакуючае прызнанне: яна падмяніла дзяцей у маленстве. Ігнат быў яе родным сынам, а Васіль – сынам пана Абдзіраловіча.
Гэтая навіна ўзрушыла Абдзіраловіча, але ён не адразу ўсвядоміў яе значэнне. Маланка неўзабаве памерла, а Абдзіраловіч застаўся працаваць у горадзе на савецкай службе. Ён усё часцей задумваўся пра сваё сапраўднае паходжанне і пра тое, як гэта змяніла яго погляды на жыццё.
Цяпер жа адмена яго была ў тым, што, пачуўшы прызнанне маткі, ён быццам пачуў і сябе тою грамадою, ад якой стаяў раней збоку. Калі раней на ўчынкі розных непачэсных ахвотнікаў...
Карпавіч, які ачуняў пасля ранення, атрымаў заданне ад партыі паехаць у родныя мясціны, каб дапамагчы ўсталяваць там савецкую ўладу. Ён угаварыў Васіля і Абдзіраловіча паехаць разам з ім. Абдзіраловіч, які ўжо не меў сувязі з бацькам, пагадзіўся.
Вясковае жыццё і класавая барацьба
У мястэчку N. Абдзіраловіч пазнаёміўся з настаўнікам Міколам Канцавым, які стаў яго сябрам. Мікола быў адданым прыхільнікам беларускага адраджэння і спрабаваў зацікавіць гэтай ідэяй Абдзіраловіча.
Аднойчы, падарожнічаючы па ваколіцах, Абдзіраловіч стаў сведкам сходу сялян, на якім выступаў малады вучань з Горак, агітуючы за беларускі спіс на выбарах ва Устаноўчы Сойм. Яму супрацьстаяў Карпавіч, які заклікаў галасаваць за бальшавікоў. Большасць сялян падтрымала Карпавіча.
Пасля сходу Абдзіраловіч пагаварыў з маладым агітатарам, які быў абураны тым, што Абдзіраловіч назваў сваёй бацькаўшчынай усю Расію, а не Беларусь. Хлопец назваў яго рэнегатам і пакінуў у раздражненні.
Гэтая сустрэча прымусіла Абдзіраловіча задумацца пра свае адносіны да Беларусі. Ён пачаў разумець, што яго душа раздвоена: адна частка цягнулася да беларускага народа, другая – да звыклага расійскага асяроддзя.
Адна душа казала: «Мне ўсё роўна... Мне ўсё роўна...» А другая прыкра балела і маўчала. Разнародныя пачуцці збунтаваліся ў яго і пакаціліся вялікім, непрыемным клубком.
Тым часам Васіль усё больш уцягваўся ў рэвалюцыйную дзейнасць. Ён расказваў Абдзіраловічу пра сваю працу ў вёсцы, пра рэквізіцыі хлеба ў сялян і пра тое, як цяжка ўсталёўваецца савецкая ўлада. Васіль быў расчараваны жорсткасцю, з якой падаўлялі сялянскія паўстанні.
Крызіс, адкрыццё і развязка
У горад N. прыехала Іраіда Аўгенаўна Сакавічанка, настаўніца і актыўная ўдзельніца беларускага адраджэння. Яна прыехала, каб дапамагчы вызваліць з-пад арышту Міколу Канцавога і Сухавея, якіх абвінавачвалі ў контррэвалюцыйнай дзейнасці.
Абдзіраловіч пагадзіўся дапамагчы ёй і пайшоў да Карпавіча прасіць за арыштаваных. У доме Карпавіча ён сустрэў капітана Гарэшку, які выдаваў сябе за бальшавіка Гарэліка. Гарэшка быў тайным агентам белагвардзейскага хаўрусу "Вызвалення Расеі".
Падчас размовы Карпавіч і Гарэшка, моцна выпіўшы, пачалі хваліцца сваімі жорсткімі ўчынкамі падчас падаўлення сялянскіх паўстанняў. Абдзіраловіч быў шакаваны іх цынізмам і жорсткасцю. Ён зразумеў, што абодва бакі – і чырвоныя, і белыя – здольныя на страшныя злачынствы.
Неўзабаве Карпавіч быў знойдзены мёртвым у сваёй кватэры. Гарэшка прызнаўся Абдзіраловічу, што гэта ён забіў Карпавіча, помсцячы за здзекі над манахамі. Пасля гэтага Гарэшка знік з горада.
Тым часам Сухавей здолеў уцячы з турмы і прыйшоў да Іры. Ён быў вельмі крытычны да Абдзіраловіча, называючы яго "расхрыстаным" і "мяккацелым". Сухавей лічыў, што такія людзі, як Абдзіраловіч, з іх нерашучасцю і раздвоенасцю, губяць Беларусь не менш, чым яе адкрытыя ворагі.
Іра, якая калісьці была закаханая ў Абдзіраловіча, таксама адчувала расчараванне ў ім. Яна крытыкавала тых, хто прыкрываўся інтэрнацыяналізмам, каб русіфікаваць беларусаў.
Праўда, мне і з тым і з тым матывам аднолькава ўяўляецца тое трагічнае і нялепае для нас, адраджоных беларусаў, што чужыя для нас людзі... прыйшлі да нас з інтэрнацыяналам толькі на вуснах...
Абдзіраловіч, гледзячы на маніфестацыю ў гонар забітага Карпавіча, адчуваў глыбокі ўнутраны канфлікт. Ён разумеў, што павінен вызначыцца, але не мог зрабіць канчатковы выбар паміж дзвюма душамі.
Меў такі характар, што нічога не адчуваў глыбока адразу. Затое ж, калі міналіся дні, тыдні й месяцы і калі ў іншых людзей слёзы высыхалі, ён патроху, ды болей а болей пераймаўся тым...
Назіраючы за маніфестацыяй, Абдзіраловіч думаў: "Я з-за непаразумення трапіў у панскія сыны, я сын гэтай чорнай грамады і хацеў бы павесці яе ляпей за ўсіх да шчасця". Але ці здолее ён зрабіць канчатковы выбар і знайсці сваё месца ў жыцці – гэта пытанне заставалася адкрытым.