Дзве душы (Гарэцкі)
Вельмі кароткі змест
Крупкі, канец XIX - пачатак XX стагоддзя. У 1890 годзе памешчык Абдзіраловіч трагічна страціў жонку - яе забілі разбойнікі. Іх трохмесячны сын Ігналік застаўся сіротай і быў выхаваны нянькай Маланкай. Праз многа гадоў дарослы Ігнат служыў афіцэрам і пасля лячэння прыехаў у Маскву, дзе нечакана сустрэў Васіля - сына нянькі, які стаў работнікам на фабрыцы і бальшавіком. Яны разам наведалі старую Маланку, якая жыла ў беднасці. У яе яны пазнаёміліся з Карпавічам - бальшавіком, былым манахам, які цяпер працаваў па металу.
На Каўказскіх курортах Ігнат закахаўся ў Алю Макасееву - дачку міліёншчыка. Яны планавалі пажаніцца, але з'явіўся князь Гальшанскі, які таксама хацеў ажаніцца з Аляй. Дзяўчына выбрала князя, а яе маці напісала Ігнату, каб ён забыўся пра дачку. Гэта прынесла яму глыбокі боль і расчараванне.
Вярнуўшыся ў родныя мясціны, Ігнат сустрэў свядомых беларусаў - вучня Гарэцкага вучылішча Сухавея і настаўніка Міколу Канцавога, якія агітавалі за беларускі рух. Сухавей папракнуў Ігната ў тым, што той нічога не робіць для Беларусі, і назваў яго рэнегатам. Падчас грамадзянскай вайны Ігнат апынуўся паміж розных палітычных сіл - бальшавікоў і беларускіх нацыяналістаў.
Старая Маланка цяжка захварэла. На смяротным ложку яна паклікала Ігната і зрабіла страшнае прызнанне:
Мой ты!.. Мой родны сынок... А Васілёк - панскі. Перамяніла я вас маленькіх, пераклала. Меркувала: шчаслівейшы так будзеш... Мой ты, Ігналік... Не, ты - Васілька, а ён - Ігналік... Мой...
Гэта прызнанне перавярнула ўсё жыццё Ігната - ён аказаўся не панам, а сынам простай жанчыны. Карпавіча забіў тайны агент Гарэшка, які працаваў на белых. Канцавога і Сухавея арыштавалі за беларускую дзейнасць. Ігнат працаваў на савецкай службе, адчуваючы сябе цяпер часткай народа, але заставаўся адзінокім.
Падрабязны пераказ па главах
Назвы глаў — умоўныя.
Глава 1. Трагедыя ў Крупках і сіроцкае дзяцінства Ігналіка
У 1890 годзе памешчык сярэдняй заможнасці пан Абдзіраловіч трагічна заўдавеў. Ехаючы з жонкай дамоў з балю, яны былі нападзены разбойнікамі ў Чартовым Барку. Жонка была забітая, а сам ён цяжка паранены. Іх трохмесячны сын Ігналік застаўся сіротай.
Глава 2. Паездка ў Маскву пасля лячэння
Прапаршчык Абдзіраловіч прыехаў у Маскву са спазненнем пасля лячэння ў дывізійным лазарэце. Ён быў задаволены, што прыехаў уранні, а не ўноччы. У купэ першага класа ехаў разам з грэблівым гвардзейскім афіцэрам. Пасля месяца цяжкой хваробы ён з радасцю дыхаў свежым паветрам і ўспамінаў дзяцінства, калі ўцёк з двара ў поле глядзець, як косяць сена.
Глава 3. Жыццё ў маскоўскім лазарэце і сустрэча з Васілем
У маскоўскім лазарэце Абдзіраловіч правёў блізка два месяцы ў чаканні адпраўкі на Каўказ. Афіцэры мелі родню ў горадзе і рэдка жылі ў лазарэце, а ён заставаўся адзін. Аднойчы ў скверы ён сустрэў Васіля - работніка, якога пазнаў па знаёмым абліччы.
Васіль працаваў на фабрыцы і жыў з маткай. Ён стаў сур'ёзным, удумлівым работнікам, які верыў у сацыяльную рэвалюцыю. Яны наведалі старую Маланку ў падвальным жыллі, дзе яна жыла ў беднасці, але была рада сустрэчы з Ігналікам.
Глава 4. Знаёмства з Карпавічам і палітычныя размовы
У Маланкі яны пазнаёміліся з Іванам Карпавічам Гаршчоком - нізенькім дзядком з сівымі кучаравымі валасамі, работнікам па металу. Ён быў бальшавікам і гаварыў з пэўнасцю пра палітыку.
Карпавіч пытаўся ў Абдзіраловіча пра яго палітычныя погляды і казаў пра неабходнасць змагання з панамі. Ён спытаў, на чый бок стане Абдзіраловіч, калі давядзецца змагацца з панамі. Старая Маланка спрабавала супакоіць іх палітычныя спрэчкі.
Глава 5. На Каўказе. Знаёмства з Аляй Макасеевай
На Каўказскіх курортах Абдзіраловіч пазнаёміўся з сям'ёй Макасеяў. Старэйшая дачушка Аля мела белы тварык з бліскучымі чорнымі вачмі і пасмачкамі. Яна марыла быць балерынай і танцавала з вялікай прыемнасцю.
Глава 6. Развіццё адносін з Аляй і зяўленне князя Гальшанскага
Аля і Абдзіраловіч закахаліся адзін у аднаго. Яны згаварыліся чакаць да восені. Але з'явіўся князь Гальшанскі - гвардзейскі афіцэр, які не любіў Абдзіраловіча і рыхтаваўся прыйсці ў сваты да Алі.
Глава 7. Разлука з Аляй і адезд з Каўказа
Аля пачала ўхіляцца ад Абдзіраловіча і больш часу праводзіць з князем і маткай. Ён пачуў балючую рэўнасць і адчай. Калі яна паехала сустракаць бацьку, ён спрабаваў з ёй развітацца, але яна была халоднай.
Матка Алі напісала Абдзіраловічу пісьмо, дзе прасіла адкінуць усякія думкі пра яе дачку. Ён пачуў глыбокі боль і разачараванне. Белы тварык з чорнымі бліскучымі вачмі стаў для яго болем і мукай без паратунку.
Дзве душы... Адна палова несказанна плакала і жалілася на другую, нашто яна мучыць яе падманкамі. І калі ён троху выстагнаўся, казала: «Уцячы, уцячы...»
Глава 8. Агітацыйная работа Сухавея і сустрэча з Абдзіраловічам
Вучань Гарэцкага вучылішча Сухавей вёў агітацыйную работу сярод сялян за беларускі спісак на выбарах у Устаноўчы Сойм. Ён стаяў на плоце каля каплічкі і заклікаў сялян галасаваць за беларускі спісак нумар восем.
Супраць яго выступіў Карпавіч, які агітаваў за бальшавікоў. Ён крычаў пра неабходнасць міру і зямлі, а беларускі спісок называў панскім. Абдзіраловіч ехаў на станцыю і сустрэў Сухавея, які спытаў яго, што ён робіць для бацькаўшчыны.
А вы мне, аднак жа, адкажыце: што вы робіце для бацькаўшчыны, для маткі Беларусі? - пытаецца касалапы хлапец-аратар.
Абдзіраловіч адказаў, што яго бацькаўшчына - уся Расія, што абурыла Сухавея. Вучань назваў яго рэнэгатам і пайшоў пехатою, адмовіўшыся ехаць разам.
Глава 9. Роздумы пра жыццё і лёс
Абдзіраловіч меў такі характар, што нічога не адчуваў глыбока адразу. Толькі пасля таго, як міналіся дні і месяцы, ён пачынаў глыбей перажываць тое, што іншых збівала з ног адразу. На ціхай дарозе ён набіраўся яснасці і думаў пра сваё жыццё.
Глава 10. Гісторыя Карпавіча: ад манаха да бальшавіка
Іван Карпавіч Гаршчок належаў да чарады выхаджэнцаў з беларускай вёскі. Ён быў удалы хлопец, здольный да навукі. Пасля царкоўнай школы стаў вучыцелем граматы, а потым пайшоў у манастыр, каб быць бліжэй да бога.
У манастыры ён убіўся ў ласку да архімандрыта і стаў пры машчэх пільнаваць парадак. Але пасля сувязі з двума князёўнамі ён паслізнуўся, пачаў красці грошы і п'янстваваць. Трапіў у самае бясяцкае прадонне.
Прачнуўшыся ў начулішчы сярод басякоў, Гаршчок вырашыў вярнуцца да архімандрыта і папрасіць грошы на дарогу. Але той назваў яго арыштантам і сацыялістам, а потым паскардзіўся на яго ў паліцыю за пагрозы.
Гаршчока арыштавалі і адправілі па этапу дамоў. У турме ён пабачыў шмат новага і пачаў чытаць нелегальную літаратуру. Стаў Карпавічам і здабыў пашану сярод работнікаў за свой розум. Пасля стаў бальшавікам.
У бальшавізме Карпавіч пачуў нешта блізкае і роднае. Ён зрабіўся пэўным ва ўсім і гаварыў з людзьмі вольно. Любіў казаць: "Сячы трэба да карэння!", хоць і не траціў свайго гумару.
Цэнтральны камітэт партыі запрапанаваў яму паехаць у N. і памагчы наладзіць бальшавіцкі лад жыцця. Гаршчок быў вельмі задаволены такой верай і не мог схаваць сваёй гордай радасці. Ён падбіў ехаць з сабой Васіля і Абдзіраловіча.
Глава 11. Смерць нянькі і яе прызнанне пра падмену дзяцей
Пад час баёв у горадзе Карпавіча і Васіля адпусцілі дамоў адпачыць. Яны вярталіся дамоў, калі на іх напалі белагвардзейцы. Карпавіча паранілі ў нагу, а Васіль уцёк. Абдзіраловіч апынуўся сярод белых і не развітаўся з Карпавічам.
Старая Маланка хварэла і адчувала блізкую смерць. Яна турбавалася пра Карпавіча і пра Ігналіка. Калі Васіль пайшоў даведацца пра Карпавіча, яна паклікала Абдзіраловіча і зрабіла яму страшнае прызнанне - яна перамяніла іх з Васілем у маленстве.
Глава 12. Арышт Канцавого і Сухавея за беларускую дзейнасць
Мікола Канцавы быў вучыцелем і сябрам Абдзіраловіча. Ён займаўся беларускай працай і верыў у адраджэнне бацькаўшчыны. Разам з Сухавеем яны вялі агітацыйную работу сярод сялян.
Канцавога і Сухавея арыштавалі за контррэвалюцыйную агітацыю і шкодную для бальшавіцкай уласці прапаганду сярод сялян. Іх забралі ў "чразвычайку" і абвінавацілі ў беларускай дзейнасці як у контррэвалюцыі.
Глава 13. Прадсмертнае прызнанне нянькі Абдзіраловічу
Маланка памірала і прызналася Абдзіраловічу, што ён - яе родны сын, а Васіль - сын пана Абдзіраловіча.
Глава 14. Жыццё ў N. і работа на савецкай службе
Пасля смерці Маланкі Абдзіраловіч працаваў на цывільнай службе ў N. Ён жыў адзінотна ў жыдоўскай сям'і і любіў гуляць па ваколіцах. Прызнанне маткі змяніла яго адносіны да сацыяльнай рэвалюцыі - цяпер ён пачуў сябе часткай народнай грамады.
І душа дваілася. Дзве душы. Тая, што плакала і жалілася на другую, нашто яна мучыць яе падманкамі, цяпер цвярдзеець, але робіцца нядобраю, набірае ўсё болей нейкай калянасці і навет жорсткасці.
Абдзіраловіч пачынаў усё болей не любіць афіцэраў, што выязджалі з бальшавіцкай тэрыторыі, і ўсё болей набіраўся прыкрасці да сабатажнікаў. Але разам з тым ён цешыўся, што сам звольнены з войска па беламу білету.
Глава 15. Сустрэча з Ірай і планы дапамогчы арыштаваным беларусам
Іра Сакавічанка была настаўніцай і дачкой ляснічага. Яна скончыла гімназію і працавала ў глухой правінцыі недалёчка ад Крупак. Пазнаёмілася з беларускім рухам яшчэ на школьнай лаўцы і стала свядомай беларускай.
Іра была закахана ў студэнта Абдзіраловіча, але пасля перавялася ў Гарэцкі павет, каб забыць яго і аддацца працы на ніве беларускага адраджэння. Яна вучыла не толькі дзяцей, але й дарослых чытаць і пісаць па-беларуску.
Глава 16. Пісьмо ад бацькі і жаданне прымірэння
Сухавей прынёс Абдзіраловічу пісьмо ад бацькі з-за дэмаркацыйнай лініі. Стары Абдзіраловіч хварэў і клікаў сына да сябе, хацеў памірыцца і адказаць яму ўсё сваё багацце. Беларускія дзеячы хацелі, каб Абдзіраловіч узяў грошы для беларускай справы.
Іра адмаўлялася ехаць да Абдзіраловіча для перагавораў, хоць сябры прасілі яе як старую знаёмую. Яна цвёрда сказала, што не можа і не паедзе, але згадзілася адправіцца да Канцавога.
Глава 17. Іра адмаўляецца ехаць да Абдзіраловіча
Іра праводзіла час у сваёй школе, марудзіла ад нуды і ўспамінала сваё каханне да Абдзіраловіча. Яна ляжала ў гамаку пад яблынкай і думала пра тую вясну, калі яны былі разам. Цяпер яна страціла сваю жыццярадаснасць і пачувала сябе старэйшай.
Я каханне маё пахаваю ў душы,
Спакой сфінкса на твар налажу,
І хоць сэрца ад болю сканае ў грудзях,
Я нічога табе не скажу...
Яна дэкламавала вершы Канстанцыі Буйло і думала пра тое, што працуе без канца, а дзе ж радасць асабістага жыцця. Было толькі раз, толькі з ім. Яна пачувала, што годы лятуць, а асабістага шчасця не будзе.
Глава 18. Сустрэча Іры з Абдзіраловічам у N.
Іра прыехала ў N., каб дапамагчы арыштаваным беларусам. Яна доўга стаяла ў чэргах у розных установах, спрабуючы дастаць перапустку ў "чразвычайку". У савеце яна нечакана сустрэла Абдзіраловіча, які таксама спрабаваў дапамагчы Канцавому.
Яны разам пайшлі па вуліцы да бульвара. Абдзіраловіч абяцаў усімі сіламі дапамагчы вызваліць Канцавого, бо вельмі цэніў яго. Іра сказала, што цэніць яго як працаўніка на ніве адраджэння бацькаўшчыны, і страціць яго было б для яе больна, як смерць маці.
Абдзіраловіч адчуў прыкрасць, што яна так уважна гаворыць пра іншага, якім не мог быць сам. Іра заўважыла, што ён навучыўся гаварыць па-беларуску, і падарыла яму кляновы лісцік. Яна таксама паведаміла, што ў Сухавея было пісьмо да яго ад бацькі.
Глава 19. Абмеркаванне палітыкі і разыходжанні паміж Ірай і Абдзіраловічам
У "чразвычайцы" Абдзіраловіч даведаўся, що Канцавога і Сухавея забралі па даказу за контррэвалюцыйную агітацыю. На парукі іх не аддадуць, патрэбны прыгавор камітэтаў беднаты. Пабачыцца з імі можна будзе толькі ў суботу пры варце.
Іра засмуцілася, што вызваліць сяброў не так лёгка. Яна пачула нейкі непрыемны нялад у адносінах да Абдзіраловіча. Ён таксама пачуў нуду і пусткі ў настроі, думаў, што яна маўкліва вінаваціць яго ў тым, що нічога не памог.
Яны абмяркоўвалі палітыку і бальшавіцкі лад. Іра крытыкавала тых, хто прыйшоў з інтэрнацыяналам толькі на вуснах і з фанатычнай безміласэрнасцю ўзяліся рабіць з беларускай нацыі толькі гной для ўзрашчывання сваёй фікцыі інтэрнацыянала.
Абдзіраловіч лічыў, што ўсё няшчасце тут ад разладу тэорыі і практыкі. Ён пытаўся, ці тэорыя камунізму вінавата ў тым, що беларускім народам кіруюць бальшавіцкія камісары ўсякіх нацый, апрача беларускай. Іра адказала, що лічыць аднакова зладзеямі як тых, што даюць замест хлеба камень, так і тых, што даюць яго пад відам хлеба.
Глава 20. Візіт да Карпавіча і Гарэлíка. Расказы пра жорсткасць
Увечары Абдзіраловіч і Васіль наведалі Карпавіча. Там быў капітан Гарэлік - высокі мужчына ў чорным кажушку з акладзістаю барадою і сівеючай галавой у вялікіх чорных акулярах. Абдзіраловіч пазнаў у ім капітана Гарэшку з Каўказа.
Карпавіч і Гарэлік пачалі п'янстваваць і хваліцца сваімі паслугамі рэвалюцыі, расказваць, як забівалі людзей. Гарэлік расказваў пра тое, як яны з Карпавічам сцішылі мужыцкі бунт, як расстрэльвалі паўстанцаў. Абдзіраловіч слухаў з жахам гэтыя расказы пра жорсткасць.
Васіль не мог слухаць гэтыя расказы і сказаў, што няма чым хваліцца, калі забілі больш невінаватых, чымся вінных. Ён і Абдзіраловіч пайшлі, а Гарэлік прыстаў да іх на вуліцы.
Глава 21. Смерць Карпавіча ад рук Гарэшкі
На другі дзень стала вядома пра страшную смерць Карпавіча, якога знайшлі зарэзанага з запіскай, пісанай яго рукою, каб нікога не вінавацілі. Увечары Гарэшка прыйшоў да Абдзіраловіча і прызнаўся, што гэта ён забіў Карпавіча.
Гэта я зарэзаў яго... - сказаў Гарэшка і сеў проці яго за стол, закурыў цыгару... Я меў загад якім толькі мага спосабам вывезці з Бальшавізіі аднаго друзленькага, старэнькага архірэя.
Гарэшка расказаў, як ён катаваў Карпавіча ў склепе, прымушаючы напісаць перапускі для вывазу архірэя і манахаў. Потым ён зарэзаў яго брытвой. Пасля гэтага прызнання Гарэшка сказаў, што працуе з князем Гальшанскім сярод беларусаў.
Глава 22. Арышт Канцавого і ўцёкі Сухавея
Сухавей уцёк з вастрога, а Канцавога павінны былі ўноччы некуды весці. Чырвонаармеец прыбег да Абдзіраловіча прасіць дапамогі. Іра выпраўляла Сухавея ў далёкую дарогу за дэмаркацыйную лінію. Вучань называў Абдзіраловіча рэнегатам і казаў, што такія вырадкі губяць бацькаўшчыну.
Люблю і ненавіджу разам... Заўсёгды бывае так, што й месяца не мінецца, як для клумнога места пакіну яе, знялюбелую, і ўжо хочу шмат чаго дараваць ёй.
Глава 23. Пахаванне Карпавіча і роздумы пра адбываецца
Савет прызначыў урачыстыя хаўтуры Карпавіча. Абдзіраловіч прачнуўся ў радасным настроі, бо даведаўся, што Канцавога перадалі рэвалюцыйнаму трыбуналу, а не расстраляюць. Ён пісаў пісьмо Іры з добрымі навінамі.
Васіль быў смутны з прычыны смерці Карпавіча і таго, што ў усім бачыў фальш. Абдзіраловіч думаў пра тое, што вёску трэба прасвяціць, каб яго ўспамінкі пра дзяцінства не засмучаліся. На вуліцы ішла працэсія з хаўтурным маршам, і Абдзіраловіч слухаў музыку з прыемнасцю.
Вашых бацькоў паны забівалі бізунамі, і мянялі на заморскіх сучак, і прадавалі, як быдла... Вашых матак гвалтавалі панічы... З вас самых высмактвалі кроў.