Жоўты пясочак (Быкаў)
Вельмі кароткі змест
Беларусь, 1930-я гады. Ноччу з турмы вывезлі групу асуджаных да расстрэлу. Па дарозе машына застрагла ў гразі, і вязняў прымусілі яе штурхаць.
Сярод асуджаных быў Аўтух Казёл, якога абвінавацілі ў шпіянажы на карысць Польшчы. Разам з ім ехалі паэт Фэлікс Гром, былы следчы, грабежнік Зайкоўскі, былы белагвардзеец Валяр'янаў і партыец Шастак.
Памочнік камэнданта Косьцікаў, які суправаджаў вязняў, прымусіў іх выштурхнуць машыну з гразі. Толькі Зайкоўскі адмовіўся дапамагаць, за што быў застрэлены на месцы.
Я вам прадастаўлю самую лепшую ямку. Сухую, з жоўтым пясочкам... Ня горш, чым ударнікам сацыялістычнага спаборніцтва.
Калі даехалі да месца расстрэлу, Косьцікаў пачаў выклікаць вязняў па адным. Першым расстраляў Аўтуха, потым Валяр'янава і Фэлікса Грома, затым Шастака, які да апошняга спадзяваўся на літасць як член партыі.
Апошнім застаўся Сурвіла, які папрасіў асобную магілу. Косьцікаў дазволіў яму самому выкапаць яму, але калі той пачаў гаварыць пра тое, што ў органах НКВД завяліся ворагі, застрэліў і яго. Усіх пахавалі ў адной яме.
Косьцікаў разумеў, што і яго чакае такі ж лёс, і што недзе тут, сярод сасонак, будзе і ягоная яма.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на часткі – умоўны.
Пачатак апошняга шляху
Ноччу па цёмных гарадскіх вуліцах везлі групу асуджаных. У крытай машыне не было вокнаў, і ніхто не ведаў, куды іх вязуць. Сярод іх быў Аўтух, які спачатку думаў, што трапіў у страшны 'чорны воран', але машына аказалася іншай. На яе баку нешта было напісана, але разгледзець не паспеў - канвой пачаў падганяць.
У машыне сядзела некалькі чалавек, сярод іх быў і былы следчы НКВД Сурвіла ў скуранцы. Аўтух не разумеў, чаму той тут - ці таксама арыштаваны, ці вязе іх у іншую турму? А можа - на волю?
Аўтух Казёл: аднаасобнік і "польскі шпіён"
Аўтух разважаў пра сваё жыццё і лёс. Ён не разумеў, за што яго караюць - які з яго польскі шпіён? У Польшчы ніколі не быў, хоць і жыў пры мяжы на хутары. Яго найбольшы 'грэх' быў у тым, што ён застаўся аднаасобнікам і не хацеў уступаць у калгас. За гэта ён нацярпеўся за год столькі, што іншаму хапіла б на ўсё жыццё.
Спачатку ў яго абрэзалі зямлю, пакінуўшы толькі балотную няўдобіцу. Потым забралі пожні, каб не было дзе пасвіць карову. Затым разабралі гумно і пуню, перавезлі ў калгас, дзе ўсё расцягнулі на дровы. Нават дарогу да хутара перааралі і засеялі, каб не мог прайсці. Калі ён пачаў хадзіць праз лес, абвінавацілі ў сувязях з Польшчай.
Апошняй кропляй стала страта любімага каня. Аўтух выгадаваў яго з жарабяці, конь быў яму даражэй за ўсё. Аднойчы яго скралі, і хоць уся вёска ведала хто - міліцыя нічога не зрабіла. Казалі - патрэбны доказы. А цяпер вось судзяць без усякіх доказаў, проста таму што не захацеў ісці ў калгас.
Фэлікс Гром: паэт-камсамолец
Сярод асуджаных быў малады паэт Фэлікс Гром, які раней насіў прозвішча Казёл - ён быў землякам Аўтуха, але ўдвая маладзейшы. Скончыўшы на настаўніка, ён пачаў пісаць вершы і друкавацца ў газетах пад новым прозвішчам.
Фэлікс разумеў, што трапіў у пастку не таму, што пачаў пісаць вершы, а таму што пісаў іх па-беларуску. Расейскія вершы не выклікалі і дзясятай долі той увагі з боку рэдактараў і крытыкаў. Хоць ён больш падабаў рускую паэзію, але далучыўся да 'Маладняка' і пачаў пісаць, як усе - прыўзнята і задзірыста.
Фэлікс Гром ужо шчыра шкадаваў, што некалі ўлёг у літаратуру, вучыўся, — лепш бы застаўся непісьменным. Ягоны малодшы брат скончыў чатыры клясы і рабіў у калгасе.
Зайкоўскі: маскоўскі грабежнік
У машыне ехаў таксама Зайкоўскі - маскоўскі грабежнік са зламанай лапаткай. Ён быў звычайны крымінальнік, які хаваўся ад вышуку ў Менску. У Маскве за ім лічылася восем рабункаў, хоць насамрэч было больш. Яго выдала палюбоўніца Вандзя, і ён уцёк, забіўшы міліцыянера.
У Менску ён шукаў свайго дзядзьку, але не знайшоў. Заснуўшы на вакзале, быў арыштаваны. На следстве яго спрабавалі зрабіць польскім шпіёнам па мянушцы Млынец, але ён упарта адмаўляўся. Следчыя зламалі яму лапатку, і цяпер ён ехаў на расстрэл разам з іншымі 'польскімі шпіёнамі'.
Валяр'янаў: былы белагвардзеец
Сярод асуджаных быў і былы белагвардзеец Валяр'янаў у бобрыкавым паліто. Ён ужо перажыў шэсць арыштаў пасля рэвалюцыі і навучыўся трымацца ціха, не пратэставаць. У 1919 годзе яго ледзь не расстралялі ў Алушце, але тады выжыў.
Во засталіся цяпер дзьве дзяўчынкі-дашкольніцы, што зь імі будзе? Пра тое, што неўзабаве будзе зь ім самім, Антон Аркадзевіч ня надта турбаваўся, ён разумеў, што прысуд яму вынесены не пазаўчора, а мабыць, яшчэ ў сямнаццатым.
Шастак: партыец-даносчык
Рабочы-чыгуначнік Шастак быў членам партыі і ў турме працаваў інфарматарам. Ён спадзяваўся, што яго выпусцяць за супрацоўніцтва са следствам. Шастак дапамагаў следчым выбіваць прызнанні з іншых зняволеных, у тым ліку і з Аўтуха Казла.
Але следчыя падманулі яго - прымусілі падпісаць прызнанне ў шкодніцтве на чыгунцы. Шастак спадзяваўся, што на судзе ўсё высветліцца, але яго асудзілі разам з астатнімі. Цяпер ён не мог паверыць, што яго сапраўды расстраляюць - усё чакаў, што нехта ўмяшаецца і выратуе яго.
Сурвіла: былы следчы НКУС
Былы следчы НКУС Сурвіла добра ведаў дарогу, па якой іх везлі - да стрэльбішча за горадам. Некалі сам вазіў туды такіх жа асуджаных. Ён разумеў, што яго асудзілі справядліва - ён сапраўды перавышаў паўнамоцтвы, біў і катаваў арыштаваных, даводзіў да смерці на допытах.
Але Сурвіла лічыў, што так працавалі ўсе ў іх управе - выбівалі прызнанні, не спалі начэй, стараліся. Ён паказаў найлепшыя вынікі - 127 чалавек, падведзеных да вышэйшай меры. Цяпер яму было крыўдна, што яго кінулі ў адну машыну з ворагамі народа, якіх ён сам некалі адпраўляў на смерць.
Мы павукі ў банцы! Дазнаецца Сталін... Мабыць, гэта было занадта. Непадалёк зь вінтоўкамі напагатове стаялі байцы аховы, поўны трывожнай увагі, чакаў ля машыны маўклівы шафёр.
Апошнія хвіліны
Машына заселі ў гразі па дарозе да месца расстрэлу. Памочнік каменданта Косьцікаў загадаў асуджаным выйсці і штурхаць машыну.
Свой катафалк яны ж самі і штурхалі да месца паховін. Гэта было штосьці новае ў спрадвечным абрадзе пахаваньняў. Ці адмысловых мэтадаў катаваньня?
Толькі Зайкоўскі адмовіўся выходзіць, спасылаючыся на зламаную лапатку. Ён пачаў абражаць астатніх і Косьцікава, называючы іх рабамі сацыялізму. Раззлаваны Косьцікаў застрэліў яго проста ў машыне.
Во і дзядзька Аўтух таксама не пісаў вершаў. I наўрад ці калі чытаў іх. I цяпер яны будуць ці не ў адной яме разам.
Калі нарэшце выштурхнулі машыну, прыехалі да месца расстрэлу - пясчанага пагорка ў маладым хвойным лесе. Першым Косьцікаў вывеў Аўтуха. Той паслухмяна стаў на калені ля ямы і быў застрэлены. Затым расстралялі Фэлікса Грома і Валяр'янава.
Шастак да апошняга спрабаваў выратавацца, спасылаючыся на сваё членства ў партыі. Але Косьцікаў абвінаваціў яго ў супраціўленні органам і застрэліў. Апошнім застаўся Сурвіла. Ён папрасіў выкапаць яму асобную яму, не хацеў ляжаць побач з ворагамі народа.
Косьцікаў дазволіў яму капаць. Капаючы, Сурвіла пачаў гаварыць пра тое, што ўсе чэкісты - павукі ў банцы, што дойдзе чарга і да самога Косьцікава. За гэтыя словы Косьцікаў застрэліў яго, не даўшы скончыць капаць магілу.
Косьцікаў акінуў позіркам прагаліну між сасонак на схіле — мабыць, за восень заселяць і яе. I проста дзе-небудзь тут апынецца й ягоная яма... У гэтым жыцьці ўсё вельмі проста.