Загадка Багдановіча (Стральцоў)
Вельмі кароткае ўтрыманне
Расійская імперыя, пачатак XX стагоддзя. Малады беларускі паэт Максім Багдановіч, хворы на цяжкую форму сухот, адправіўся на лячэнне ў Ялту. Ён не верыў у выздараўленне і думаў, што два гады, якія засталіся яму, пішаць вершы. Паэту цяжка было пісаць на беларускай мове, бо ён амаль усё жыццё правёў у Расіі, але заставаўся адданым сваёй краіне.
Бацька паэта, этнограф і вучоны-самавук Адам Ягоравіч Багдановіч, жыў і працаваў у Расіі. Ён меў шырокія інтарэсы і настойліва працаваў, але лічыў, што літаратура сына не мае шансаў і не асабліва падаваў яму падтрымку. Максім атрымаў першыя веды аб Беларусі менавіта ад бацькі, але далей ішоў сваім шляхам, нягледзячы на цяжкасці.
Максім паказваў свае першыя беларускія вершы нямногім людзям, адчуваючы сваю аддаленасць ад роднай культуры і мовы, але марыў вярнуцца ў Беларусь. Натхняла яго вобраз мадонны-маці, што сімвалізавала любоў, дабрыню і чыстую прыгажосць. Ён добра валодаў рускай мовай, але свядома пісаў па-беларуску, бо лічыў, што толькі на яе глебе можна стварыць сапраўднае мастацтва. Паэзія, на яго думку, была цяжкай, сур'ёзнай працай, ахвярай і глыбокім асэнсаваннем свету і жыцця.
Багдановіч, побач з Купалам і Коласам, — тое трэцяе вымярэнне, без якога немагчыма перспектыва. З Багдановічам нам стала далёка відаць ва ўсе канцы свету. Яго няма — ляціць яго «Пагоня».
Апынуўшыся ў Ялце, Максім не змог значна паправіць здароўе. Адчуўшы набліжэнне канца, ён напісаў бацьку, але ліст ніколі не дайшоў. Паэт памёр у глыбокай адзіноце, на дваццаць сёмым годзе жыцця, пакінуўшы па сабе невялікі, але каштоўны паэтычны зборнік «Вянок».
Падрабязны пераказ па раздзелах
Маладому вераб'ю блага
У першай частцы эсэ аўтар апісвае апошнія дні жыцця Максіма Багдановіча. Паэт ведаў, што надзеі на папраўку амаль не было, але ўсё ж паехаў у Ялту на лячэнне. Грошы на дарогу і лячэнне сабралі сябры, пра што ён даведаўся толькі ў апошні момант. У яго было і рэкамендацыйнае пісьмо ў Ялту.
Ялта была знаёмай мясцінай для Багдановіча, бо ён ужо быў там у 1909 годзе. Паэт разважаў пра сваю хваробу: брат Вадзім памёр ад сухотаў у 1908 годзе, а праз год адкрыўся гэты працэс і ў яго. Маці таксама памерла ад сухотаў у 27 гадоў. Багдановіч разважаў пра містыку лічбаў і меркаваў, што памрэ ў 1919 годзе.
У Ялце была рэвалюцыя. Знайсці кватэру было не проста. Пасля доўгіх пошукаў ён спыніўся ў доме №8 па вуліцы Мікалаеўскай у гаспадыні Марыі Цамко. З акна быў відаць мора. Паэт вырашыў харчавацца ў сталоўцы і пісаць.
Здароўе Багдановіча пагаршалася. Ён пісаў стрыечнаму брату Пятру Гапановічу пра дрэннае надвор'е і пра тое, што гаспадыня дрэнна паліла ў печы. Бацьку ён пісаў без падрабязнасцей пра хваробу. Адам Ягоравіч у той час быў у Сімферопалі, усяго за 70 вёрст ад Ялты.
Паэт спрабаваў пісаць, але праца ішла вяла. Ён доўга працаваў над "Слуцкімі ткачыхамі". Вечарамі яму было цяжка, ён адчуваў адзіноту і страх. Каб супакоіцца, ён уяўляў сабе дачу Чэхава ў Ялце, які таксама памёр ад сухотаў.
За дзень перад смерцю Багдановічу палягчэла. Ён папрасіў гаспадыню купіць свежых клубніц, але змог з'есці толькі дзве-тры ягады. Паміраў ён выпрастаўшыся, з адной рукой пад падушкай, другой - адкінутай убок. Гаспадыня знайшла на табурэце кулёк з клубніцамі і ліст, які пачынаўся словамі: "Дзень добры, стары верабей. Маладому вераб'ю блага..." Канверта не было, і яна не ведала, што бацька Багдановіча жыў у Сімферопалі, усяго за 70 вёрст ад Ялты.
Стары верабей
Другая частка эсэ прысвечана Адаму Ягоравічу Багдановічу, бацьку паэта. Ён пісаў успаміны пра сына праз шэсць гадоў пасля ягонай смерці па просьбе з Мінска. Адам Ягоравіч быў здзіўлены, што ў Мінску надаюць такое значэнне творчасці яго сына.
У успамінах Адама Ягоравіча адчувалася лёгкая крыўда і зайздрасць да сына. Ён даўно парваў сувязі з Беларуссю, пакінуўшы яе ў 1896 годзе пасля смерці жонкі. Сам ён быў аўтарам брашуры "Перажыткі старажытнага светаўспрымання ў беларусаў", якая была добра прынята навуковай супольнасцю.
Аўтар эсэ разважае пра трагедыю лёсу Адама Ягоравіча, які не здолеў звязаць сябе з беларускім нацыянальным рухам. Ён належаў да дарэвалюцыйнай навуковай этнаграфічнай школы, якая, прызнаючы самабытнасць беларускага народа, часта сумнявалася ў яго здатнасці да будучага самастойнага нацыянальнага жыцця.
Міхась Стральцоў прыводзіць думкі Чарнышэўскага пра касмапалітызм у навуцы і мастацтве, якому ён супрацьпастаўляў паняцце патрыятызму. Этап Адама Багдановіча скончыўся, пачынаўся этап Максіма Багдановіча. Бацька не разумеў гэтага.
Адам Ягоравіч быў таленавіты чалавек. У яго ўспамінах, асабліва ў частках пра дзяцінства, адчуваецца жывая памяць на дэталі побыту, народную гаворку, песні і казкі. Ён добра ведаў родную мову, хоць яго руская мова не вызначалася асаблівымі вартасцямі.
У Адама Ягоравіча было цяжкае дзяцінства. Яго бацька не меў надзелу, і сям'я жыла з няпэўных заробкаў. Сям'я залежала ад вёскі, але і не залежала, што паўплывала на далейшы лёс Адама Ягоравіча. Ён пайшоў у навуку, скончыў Нясвіжскую семінарыю, дзе пазнаёміўся з перадавымі тэорыямі часу.
Падводзячы вынікі свайго жыцця, Адам Ягоравіч шкадаваў, што напісаў шмат, але карысці мала: усё "абрынулася ў лету правінцыяльных пачасовых выданняў". Толькі "Перажыткі..." ды тое, што надрукавана ў зборніках Акадэміі навук, маглі мець дзейснае значэнне. Ён бачыў дзейсны сэнс сваёй працы ў захаванні для новых пакаленняў часцінкі народных скарбаў, якія перадала яму бабка Рузаля.
Гісторыя француза Шамісо
У гэтай частцы аўтар распавядае гісторыю француза Шамісо, якую некалі расказаў Томас Ман. Шамісо нарадзіўся і выхоўваўся ў Францыі, але ў чатырнаццацігадовым узросце пераехаў у Германію і стаў нямецкім пісьменнікам. Ён доўга не адважваўся лічыць сябе нямецкім паэтам, але тое, што выходзіла з-пад яго пяра, было класічнай нямецкай паэзіяй.
Аўтар параўноўвае гэты феномен з лёсам Адама Міцкевіча, які нарадзіўся на беларускай зямлі, але стаў польскім паэтам. Беларусы далі яму песні і казкі, але не маглі даць распрацаванай літаратурнай мовы і нацыянальнай незалежнасці.
Гісторыя як бы ўзнагароджвае за мінулыя страты. Час вяртае Радзіме яе сыноў. Ні на кім не адбілася прадвызначэнне часу так, як на лёсе Багдановіча.
Краіна-браначка
Ні на кім не адбілася прадвызначэнне часу, так, як на лёсе Багдановіча. Адам Ягоравіч пакінуў Беларусь у год смерці жонкі. Максіму Багдановічу было тады пяць год. З гэтага часу ён выхоўваецца, вучыцца, сталее па-за Беларуссю.
Пяцігадовы ўзрост - магчыма, самы ўражлівы, але ў сэнсе беларускіх уражанняў наўрад ці даў ён што-небудзь істотнае Багдановічу. Інтэлігенцыя, у асяроддзі якой ён выхоўваўся, не надта шанавала нацыянальны элемент у выхаванні і побыце. Сям'я Адама Ягоравіча таксама не была выключэннем.
Смерць маці пазбавіла яго радзімы, любоў да памяці маці, любоў да радзімы, якую так часта і справядліва звязваюць з іменем маці, вярнула яго на зямлю продкаў.
Калі і як навучыўся ён беларускай мове, калі ў ягонай свядомасці, сэрцы паўстаў, разрастаючыся і падпарадкоўваючы сабе ўсё, вобраз «краіны-браначкі», вобраз Беларусі?
Бацька сведчыць, што пісаць вершы па-беларуску Максім пачаў рана, у дзесяцігадовым-адзінаццацігадовым узросце. Але хто падтрымліваў яго ў гэтых памкненнях? Бацька ўплываў на абуджэнне ў сына цікавасці да радзімы і роднага слова, але ці не перабольшваем мы гэты ўплыў?
Адам Ягоравіч пісаў: "Яго заняткі беларусікай ішлі абсалютна непрыкметна для мяне і акружаючых; прынамсі, не я падштурхнуў яго на гэту дарогу, але, вядома, і не перашкаджаў". "Не перашкаджаць" - было прынцыпам Адама Ягоравіча ў выхаванні дзяцей.
Ганна Валасовіч-Гразнова, стрыечная сястра Максіма, лічыла, што Адам Ягоравіч не цаніў належным чынам таленту і значэння Максіма. Інакш ён дапамог бы сыну паехаць вучыцца ў Пецярбург, дзе той мог бы прысвяціць сябе вывучэнню мовы, этнаграфіі і гісторыі Беларусі.
З тых, хто акружаў Максіма ў Ніжнім Ноўгарадзе і Яраслаўлі, мала хто разумеў яго памкненні. У лепшым выпадку глядзелі на іх як на дзівацтва. Не разумелі і ў сямейным асяроддзі. Бацька не разумеў і "не перашкаджаў". Хросная Вольга Епіфанаўна, якой Максім паказваў свае першыя вершы па-беларуску, выпісвала для яго "Нашу долю" і "Нашу ніву".
Былі і тыя, хто перашкаджаў Багдановічу на ідэйнай аснове. Адзін з такіх - Пётр Гапановіч, брат Анюты, у якую быў закаханы паэт. Яны спрачаліся па нацыянальным пытанні. Гапановіч лічыў нацыянальную ідэю фікцыяй, выдумкай гарачых галоў. Ён выдаў Багдановічу характарыстыку, у якой пісаў, што той замыкаўся ў сваім пакоі, паглыбляўся ў пытанні "самасційнай" Беларусі і быў ізаляваны ад жыцця.
Але ў маленькім пакойчыку Багдановіча жыў сам час. Там месцілася ўся Беларусь. Бацька кажа, што выбарам жыццёвага шляху сын абавязаны "непераадольнай цязе, роднай стыхіі, інтуіцыі, што далася ад продкаў". Але ці можна растлумачыць усё толькі гэтым?
У ягонай беларускай мове сапраўды было, асабліва ў пачатковым перыядзе творчасці, багата русізмаў... Інтуіцыя мастака перамагала недастатковае веданне мовы, каб сцвердзіць сябе ў ёй, і толькі ў ёй. Во дзе загадка і во дзе дзіва!
Слухайце час! - гаворыць нам сваім прыкладам Багдановіч. Запомнім гэта.
…Яшчэ і крытык
Адчуванне значнасці сваёй місіі — гэта тое, што пастаянна жыло ў ім. Не, ён не строіў з сябе ні прарока, не мысліў сябе ні цэнтральнай фігурай, ні настаўнікам... Проста ён добра ўсведамляў, што ягоныя веды і ягоныя здольнасці найбольш прыдадуцца тут, на Беларусі.
У 1911 годзе Багдановіч піша артыкул "Глыбы і слаі. Агляд беларускай краснай пісьменнасці 1910 г.". Ён лічыць, што колькаснае накапленне літаратурных твораў і імёнаў пачынае пераходзіць у якасць. Выпрацоўка самастойных мастацкіх каштоўнасцей - вось у чым ён бачыць мэту літаратуры.
Выдзяляючы з новай плеяды паэтаў Купалу, Багдановіч чакае ад яго большай мастацкай рознабаковасці. Ён з задавальненнем зазначае, што "талент Купалы ўзрастае, пашырае круг сваіх тэм і ўжо не галосіць, а ўжо павявае смеласцю, жыццёвай сілай і пагардай".
Думка гэтая была настолькі важнай для Багдановіча, што ён вяртаецца да яе і ў вершы: "Кінь вечны плач свой аб старонцы! Няўжо за цёмнай ночкай ты не бачыш, што глядзіцца сонца ў люстэрка - месяц залаты?"
Багдановіч меў рацыю. Яму нельга адмовіць у шырыні і глыбіні погляду на літаратуру. Часовае, надзённае не засланяла яму галоўнае. Літаратура для яго значыла надта многа, ён бачыў яе карысць перш за ўсё ў яе мастацкім самавызначэнні.
У заваяваным царстве
Вершы, якія ўпершыню па-сапраўднаму звярнулі ўвагу на Багдановіча як паэта, былі вершы з міфалагічнага цыкла "У зачарованым царстве". Рэакцыя на іх была супярэчлівая - ад прынцыповага непрыняцця (тады ўпершыню прагучала абвінавачванне "дэкадэнт") да безагаворачнага прызнання.
Аўтар эсэ даказвае, што Багдановіч ніколі не быў сімвалістам, калі бачыць у сімвалізме не суму пэўных фармальных прыёмаў, а перш за ўсё светапогляд. Сімвалізм імкнуўся сцвердзіць сябе як светапогляд, адмаўляючыся служыць у літаратуры практычным мэтам.
Багдановіч уключае цыкл "У зачарованым царстве" ў зборнік "Вянок", якому ўласцівы строгая гарманічнасць, сімфанічнасць пабудовы. Цыклы спрачаюцца паміж сабой і дапаўняюць адзін аднаго. Цыкл "У зачарованым царстве" - адно з аконцаў гэтага цэлага.
Міфалогія - толькі першая цагліна ў пабудове Багдановіча. Адам Ягоравіч піша "Перажыткі старажытнага светаўспрымання ў беларусаў". Для этнографа паганства - гэта перажытак, для паэта - кавалак таго, што некалі было цэлым.
Багдановіч піша пра прыроду, якая ўключае ў сябе чалавека нароўні з лесуном, вадзяніком і г.д. Лесун, вадзянік - бажкі, але ў Багдановіча яны не ў стане асэнсаваць тое, творцам і ўвасабленнем чаго лічацца. Паныласцю і няўклюднасцю патыхае ад іх. Думкі, усведамлення сябе саміх і прыроды праз сябе - вось чаго не хапае ім.
Багдановіч будуе цыкл на прынцыпе паступовага ўзыходжання ад ніжэйшага да вышэйшага, ад хаосу да гармоніі. Гармонія падаецца праз чалавека, надзеленага дарам сузірання. Праблему розуму Багдановіч звязвае з праблемай асобы.
Мадонны
Багдановічу не асабліва шанцавала ў каханні. Адам Ягоравіч пісаў, што ніколі не бачыў сына ў жаночай кампаніі, за выключэннем стрыечных сясцёр. Ён лічыў, што сын быў занадта сур'ёзны і чысты для фрывольных сувязей і надта чэсны, каб уводзіць каго-небудзь у зман наконт сур'ёзнасці сваіх намераў.
Слухайце час! — гаворыць нам сваім прыкладам Багдановіч. Запомнім гэта. Багдановічу не асабліва шанцавала ў каханні... Тое, што Багдановіч быў варты кахання і сам быў несумненна здольны на моцнае пачуццё, — даказваць гэта сёння не трэба.
Падчас першай паездкі ў Крым Максім пазнаёміўся з маладой дзяўчынай Кіціцынай, містычныя настроі якой зрабілі на паэта даволі моцнае ўражанне. Ёй прысвечаны верш "Я, бальны, бяскрыдлаты паэт..." і верш "Цемень" з прысвячэннем "Ахвярую М. А. Кіц-най".
Раман з Анютай Гапановіч - яшчэ адна няўдача Багдановіча. З партрэта глядзіць маладая дзяўчына са светлымі, наіўна-легкадумнымі вачамі, з капрызлівым абрысам вуснаў, са слабаватым і нервова-мяккім падбародкам.
Дзіўная рэч: на думку разумных людзей, вялікі Талстой робіць недаравальнае глупства, пазбаўляючы рамантычнага і паэтычнага арэола Наташу Растову, прымусіўшы яе ў канцы рамана квактаць і трапятацца над дзецьмі. Томас Ман у навеле "Тоніо Крэгер" прымушае пісьменніка зайздросціць пошламу шчасцю яго былых аднакашнікаў.
Гэту "патаемную і вострую тугу" ведае кожная па-сапраўднаму артыстычная натура. Не чалавек, а мастак Багдановіч вінаваты ў тым, што здольны быў бачыць у Анюце Гапановіч нешта такое, чаго ў яе, магчыма, не было. Анюта невінаватая, што не зразумела Багдановіча: проста зразумець яго ёй было не пад сілу.
Цыкл "Мадонны" Багдановіча - унікальны ў нашай паэзіі. Паэт паспрабаваў перанесці ў новую гістарычную і геаграфічную рэчаіснасць замацаваны пэўнай традыцыяй вобраз. Ён адчуў і па-мастацку ўзаконіў рэнесансныя тэндэнцыі беларускай рэчаіснасці. Яго мадонны - беларускія мадонны.
Мадонна для Багдановіча - гэта не проста ўвасабленне жаночай прыгажосці. Жаночая прыгажосць набывае для паэта сэнс і знаходзіць сабе апраўданне тады, калі яна ўвысакароджана святым прызначэннем жанчыны-маці. Менавіта так чытаюцца вершаваныя апавяданні "У вёсцы" і "Вераніка" з цыкла "Мадонны".
Іскры з халодных каменняў
У слаўнай плеядзе нашых класікаў Багдановіч - фігура самая складаная і ў той жа час самая простая па закончанасці, пэўнасці сваёй "пісьменніцкай канструкцыі". Прастата - адваротны бок складанасці.
Па складу свайго мыслення, па творчым тэмпераменце, па спосабу трансфармацыі думак і ўражанняў Багдановіч - класік, як ніхто з нашых класікаў. Разуменне класічнага звязана ў першую чаргу са здатнасцю разумець мастацтва як сацыяльную, культурную і нацыянальную з'яву адначасова.
Багдановіч нёс у сабе і Коласа, і Купалу, гарманічна, класічна спалучаючы іх, і ў той жа час ён быў сам па сабе, ён быў Багдановіч.
Паэт як асоба ў лірыцы Багдановіча пачаў праяўляцца значна раней, чым у творчасці Купалы ці Коласа. У Багдановіча выказаны па-іншаму "ўзаемаадносіны народа і асобы паэта". Характар выяўлення асобы ў лірыцы Багдановіча пераважна аналітычны. Сацыяльны аналіз спалучаны ў яго з аналізам маральна-эстэтычным.
Творчасць Багдановіча дае багаты матэрыял для выяўлення ягоных поглядаў на мастацтва. Яго цікавіць у першую чаргу асоба мастака як інструмент творчасці, як засяродак паэтычнай свядомасці: мастацтва для яго - тая духоўная арэна, на якой вырашаюцца і асэнсоўваюцца трагедыі жыцця.
I ў самім працэсе творчасці Багдановіч перш за ўсё бачыць, выдзяляе трагічны пачатак. Мастацтва патрабуе ахвяр - вось што хоча сказаць Багдановіч. Паэт творыць красу, іменна творыць, а не бяздумна трансфармуе яе, узятую ад жыцця, у вершы.
Ці памыляўся Багдановіч?
У артыкуле "Забыты шлях", напісаным у 1915 годзе, Багдановіч нечакана заявіў: "Беларускіх вершаў у нас яшчэ не было, - былі толькі вершы, пісаныя беларускай мовай". Сцвярджэнне занадта катэгарычнае. Артыкул убачыў свет толькі ў 1918 годзе, пасля смерці паэта.
А. Лойка адказвае на пытанне, ці памыляўся Багдановіч у сваіх пошуках "беларускага складу": так, памыляўся. Ён кажа, што вядомае Багдановічава захапленне пачалося з пошукаў "арыгінальнага ўкладу ў сусветную паэзію", што нібыта Багдановічу прыйшло на думку шукаць гэтае "арыгінальнае" па-за ўсім тым, што пісаў сам паэт дагэтуль, што пісалі да 1915 года "Купала, Колас, Цётка, іх папярэднік Багушэвіч і інш."
Аўтар эсэ не згаджаецца з такім сцвярджэннем. Для Багдановіча вопыт сусветнай паэзіі заўсёды быў адной з найгалоўнейшых крыніц узбагачэння нацыянальнага мастацтва. Аддзяляць нацыянальнае ад агульначалавечага і наадварот Багдановіч ніяк не мог.
Разгадку трэба шукаць у іншым. Вершы "беларускага складу" - сапраўды спробы эпічнага асэнсавання Багдановічам жыцця. Гэта эпас, але жанрава і метадалагічна адметны, свядома адметны ад таго эпасу, які здзяйсняўся ці здзейсніўся пасля Коласам.
Багдановіч чуйна ўспрыняў і адгукнуўся на новы сацыяльны заказ, ён адчуў, што гісторыя неўзабаве напіша самыя трагічныя і тым часам гераічныя старонкі ў лёсе роднага краю, што наперадзе новы ўздым нацыянальнай самасвядомасці.
Апалогія
Багдановіч, несумненна, як і ўсе, ведаў і горыч творчых паражэнняў, і пакутлівыя хваробы росту. Славутая музыкальнасць і гарманічнасць верша далася яму дарагой цаной: ён тварыў, вучачыся мове, і вывучаў мову, творачы. Ён быў і стваральнікам мовы - у такой ступені, як Купала і Колас.
Усё яго жыццё — гэта подзвіг. Напорлівае і роўнае гарэнне адной страсці. I кароткатэрміновае. Вось чаму яго жыццё нагадвае нам успышку метэора. Вось чаму мы часта і гаворым пра яго менавіта так.
I такая ранняя смерць! Каб пражыў ён больш, хто ведае, чым маглі б мы быць сёння, працу колькіх людзей мог бы зрабіць ён адзін — спакойна, аберуч, з яснай галавой і шчырым сэрцам. Дзе сёння былі б яго ўзмыленыя, ускінутыя над роднай старонкай коні?
Яго няма - ляціць яго "Пагоня". Няма чытача ў яго "Маладзіка", "Красавіка", "Шыпшыны", "Пярсцёнка" - ва ўсіх тых зборнікаў, якія паэт планаваў наперад, якія меўся напісаць. Іх ён не напісаў. Застаўся адзін "Вянок". Не старайцеся ўплятаць туды новыя кветкі: тыя, што там, ніколі не завянуць.