Зямля пад белымі крыламі (Караткевіч)
Вельмі кароткі змест
Беларусь, другая палова XX стагоддзя. Нарыс пачынаўся з апісання вясны ў Беларусі, калі над усёй краінай лёталі буслы. Аўтар адзначаў, што Беларусь можна назваць «зямлёю пад белымі крыламі» з-за вялікай колькасці буслоў, якія сталі сімвалам краіны.
Аўтар разважаў пра паходжанне назвы «Беларусь», прыводзячы дзве версіі: першая звязана з белым адзеннем і светлымі валасамі старажытных жыхароў, другая — з тым, што Беларусь здолела адбіцца ад татара-манголаў, захаваўшы сваю «беласць». Ён падзяліў Беларусь на пяць асноўных раёнаў: Азёрны край, Цэнтр, Панямонне, Усход і Палессе, апісваючы іх унікальныя ландшафты і прыродныя асаблівасці.
Аўтар апісваў беларускую вёску, хату і яе ўнутранае ўбранства: печ, куфар, ручнікі, посцілкі. Ён распавядаў пра традыцыйныя стравы беларусаў: хлеб, бульбу, кашы, мясныя і рыбныя стравы. Асаблівую ўвагу аўтар надаваў куфру, які адлюстроўваў усё жыццё чалавека ад нараджэння да смерці.
Аўтар апісваў беларускія палі, лясы, рэкі і азёры, падкрэсліваючы іх багацце і разнастайнасць. Ён расказваў пра Белавежскую пушчу, яе гісторыю і значэнне, а таксама пра жывёл, якія яе насяляюць, у тым ліку зуброў.
Аўтар характарызаваў беларусаў як народ працавіты, гасцінны, з пачуццём гумару і справядлівасці. Ён распавядаў пра гарады Беларусі: Мінск, Полацк, Віцебск, Магілёў, Гомель, Брэст, Гродна, а таксама пра малыя гарадкі з іх унікальнай гісторыяй і культурай.
Любіце гэтую сваю святую зямлю аддана і да канца. Іншай вам не дадзена, дый непатрэбна. Але калі вам... захацелася... прайсці па шляхах нашай Беларусі, нашай зямлі пад белымі буслінымі крыламі... буду лічыць, што работа мая зроблена.
Аўтар таксама распавядаў пра гісторыю Беларусі ад старажытных часоў да сучаснасці, пра культуру, літаратуру і мастацтва. Ён заканчваў нарыс заклікам да чытачоў адправіцца ў падарожжа па Беларусі, каб самім убачыць і адчуць усю яе прыгажосць і веліч.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Дзяленне раздзелаў на падраздзелы – умоўнае.
Зямля мая беларуская
Нарыс пачынаецца з апісання вясны ў Беларусі, калі над краінай лётаюць буслы. Аўтар называе Беларусь "зямлёю пад белымі крыламі" з-за вялікай колькасці гэтых птушак.
І таму мне здаецца, што ў гэтыя — і не толькі ў гэтыя — дні зямлю нашу, Беларусь, можна назваць «зямлёю пад белымі крыламі». І не здзіўляйцеся, дзяўчаты і хлопцы, на дзіўную назву кнігі, якая трапіла да вашых рук.
Аўтар разважае пра паходжанне назвы "Беларусь", прыводзячы дзве версіі. Першая звязана з белым адзеннем, валасамі і скурай старажытных вясковых жыхароў. Другая - з тым, што Беларусь адбілася ад татара-манголаў, захаваўшы сваю "беласць" і "чысціню".
Мы — адбіліся. І менавіта таму мы «белая», «чыстая ад нашэсця татараў» Русь. А гэта да шмат чаго абавязвае. І вы заўсёды памятайце гэта.
Караткевіч дзеліцца асабістым вопытам, распавядаючы, як пачаў па-сапраўднаму пазнаваць Беларусь у юнацкім узросце, пасля вайны. Ён апісвае бамбардзіроўкі, эвакуацыю, руіны Мінска і Оршы, знішчаныя лясы. Любоў да Беларусі нараджалася ў самыя цяжкія часы, і таму стала асабліва моцнай.
Любоў да Беларусі нараджалася ў самыя галодныя, халодныя і цяжкія часы. І, магчыма, таму стала асабліва моцная. Мы з вамі дзеці адной гісторыі, аднолькавай сучаснасці і агульнай будучыні. Нас яднае агульны лёс.
Прырода і ландшафты Беларусі
Аўтар апісвае Беларусь, пачынаючы са статыстычных дадзеных аб насельніцтве і тэрыторыі. Ён адзначае, што Беларусь займае значную плошчу, большую за некаторыя еўрапейскія краіны.
Наша Беларусь займае 207,6 тысячы квадратных кіламетраў, ці 0,9 % тэрыторыі СССР, але гэта больш чым Балгарыя, больш чым ЧССР, чым Венгрыя, чым Партугалія, Грэцыя, і больш чым Бельгія, Галандыя, Данія і Люксембург, разам узятыя.
Караткевіч падзяляе Беларусь на пяць асноўных раёнаў: Азёрны край, Цэнтр, Панямонне, Усход і Палессе. Ён падрабязна апісвае кожны з гэтых раёнаў, акцэнтуючы ўвагу на іх унікальных ландшафтах, прыродных асаблівасцях і гістарычных помніках.
Беларуская вёска і сельскае жыццё
Аўтар параўноўвае беларускую вёску з украінскай і данской, адзначаючы, што беларускія вёскі звычайна меншыя па памерах. Ён згадвае пра існаванне хутароў, асабліва на захадзе Беларусі, і пра вялікія вёскі, такія як Рубель.
Караткевіч апісвае знешні выгляд беларускай хаты, адзначаючы, што яе звычайна не беляць знадворку, за выключэннем некаторых раёнаў Палесся. Ён падкрэслівае паэтычны каларыт беларускай вёскі, створаны дрэвамі на вуліцах, дубамі на сядзібах, садамі і блізкасцю лясоў і вадаёмаў.
Але старая беларуская вёска... мае нейкі дужа мілы, задумлівы і паэтычны каларыт, дзякуючы прысадам вялікіх дрэў на вуліцах і ў завулках... Шмат зеляніны, шмат вады, шмат неба над галавою.
Аўтар прыводзіць прыклады розных беларускіх вёсак, пачынаючы з хутара Расолы Астравецкага раёна, апісваючы яго аддаленасць, узгоркі, палі і рачулку Лошу. Ён таксама згадвае вёскі Лахва, Данілегі, Міратычы, Валеўка і Варонча, кожная з якіх мае свае асаблівасці і гістарычныя помнікі.
Беларуская хата, кухня і традыцыі
Аўтар запрашае чытача ў традыцыйную беларускую хату, апісваючы яе ўнутраную планіроўку і ўбранства. Спачатку госць трапляе ў сенцы, якія выкарыстоўваюцца для гаспадарчых патрэб. Насупраць сенцаў размешчана камора, дзе захоўваюцца гаспадарчыя рэчы і прыпасы.
Другія дзверы з сенцаў вядуць у халодныя пакоі, якіх можа быць адзін ці два. Улетку тут стаяць кросны і ткацкі станок, а таксама спяць старэйшыя члены сям'і. Узімку ў халоднай палове захоўваюцца яблыкі, жолудзі для свіней і іншыя прыпасы.
Аўтар апісвае печ, якая з'яўляецца сімвалам цяпла, здароўя і смачнай ежы. На поўначы печ вялікая і простая, а на поўдні меншая і распісаная кветкамі, дзяўчаткамі з каромысламі і коннікамі.
Караткевіч пераходзіць да апісання беларускай кухні. Ён адзначае, што беларус любіць смачна паесці, і прыводзіць апісанне абеду з ананімнай паэмы XIX стагоддзя "Энеіда навыварат". Аўтар падкрэслівае важнасць хлеба ў беларускай кухні і называе бульбу "другім хлебам". Беларусы ведаюць каля тысячы страў з бульбы.
І ў Маскве, і ў Кіеве, і ў Мінску... амаль паўсюль вы ясце тыя ж самыя катлеты ды біфштэксы... усё больш забываеце непаўторнасць і адметнасць жыцця той мясціны, адкуль вы родам. А да канца забываць пра гэта нельга.
Водныя рэсурсы, лясы і людзі
Аўтар апісвае водныя багацці Беларусі: крыніцы, азёры, балоты, ручаі, рэкі. Ён адзначае, што на Беларусі каля 2900 рэк даўжынёй больш за 5 кіламетраў. Усе беларускія рэкі належаць да басейнаў Чорнага і Балтыйскага мораў.
Караткевіч апісвае азёры, называючы іх "вачамі зямлі". Ён адзначае, што ў Беларусі каля 11 тысяч азёр, якія прыносяць не толькі матэрыяльную, але і духоўную карысць.
Азёры — вочы зямлі. Воблік Беларусі нельга сабе ўявіць без азёр. Іх у нас каля 11 тыс. Вялікія і малыя, цёмныя, балотныя і светлыя, як самое святло. Лясныя, як Кромань або Свіцязь, і бязлесныя.
Аўтар апісвае лясы Беларусі, якія займаюць траціну тэрыторыі краіны, згадваючы Бярэзінскую, Лепячанскую, Гродзенскую, Налібоцкую, Палескія і Белавежскую пушчы. Ён падкрэслівае, што лес выхаваў характар беларуса, і таму беларус любіць яго.
Караткевіч апісвае беларусаў як асобны народ з уласным характарам, мовай, мінулым, сучаснасцю і будучыняй. Ён вылучае некаторыя тыповыя рысы беларускага характару: працавітасць, упартасць, ашчаднасць, шчодрасць, гасціннасць, знаходлівасць, хітрасць і пачуццё гумару.
Тыповага беларуса я досыць лёгка адрозню сярод іншых, хаця б ён яшчэ не сказаў ніводнага слова... Ён не скажа: «Чым гэта скончыцца?», а скажа: «Дык чым, мо ўжо вы мне скажаце, скончыцца гэта — а, мо скажаце вы?»
Камяніцы, і гмахі, і вежы
Буйныя гарады Беларусі
Аўтар пачынае з апісання Мінска, горада-героя, найбуйнейшага горада Беларусі з насельніцтвам больш за мільён чалавек. Ён падкрэслівае, што Мінск быў амаль цалкам знішчаны ў гады вайны, таму тут мала старажытных будынкаў, у адрозненне ад іншых гарадоў.
Караткевіч апісвае сучасны Мінск з яго вялізнымі будынкамі, гранітнымі берагамі Свіслачы, Камсамольскім возерам, паркамі і садамі. У цэнтры горада знаходзіцца драўляны домік - музей I з'езда РСДРП, які мае вялікае значэнне для гісторыі.
Далей аўтар пераходзіць да апісання Полацка, горада з багатай гісторыяй, які адзначыў сваё 1100-годдзе ў 1962 годзе. На замчышчы ўзвышаецца белы Полацкі Сафійскі сабор, пабудаваны ў XI стагоддзі, але перабудаваны ў часы уніі. Непадалёк ад Сафійскага сабора знаходзіцца Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр з фрэскамі XII стагоддзя.
Аўтар адзначае, што ў Полацку пачынаў сваё жыццё Францішак Скарына, якому пастаўлены помнік.
Караткевіч пераходзіць да апісання Віцебска, горада, які па ўзросце амаль не саступае Полацку і з'яўляецца абласным цэнтрам. У 1974 годзе Віцебск адзначыў сваё тысячагоддзе. Аўтар падкрэслівае, што Віцебск – горад мастацкіх традыцый, дзе працавалі знакамітыя мастакі, такія як Ю. Пэн, М. Дабужынскі, К. Малевіч, М. Шагал і І. Рэпін.
Аўтар запрашае чытача ў падарожжа па Дняпры ў Магілёў, сучасны горад на высокім беразе ракі. Ён распавядае легенду пра разбойніка Машэку, які стаў гразой наваколля пасля таго, як князь забраў яго нявесту.
Аўтар апісвае Гомель, другі па велічыні горад Беларусі, які стаіць на рацэ Сож. Горад характарызуецца як стары (заснаваны ў 1142 годзе) і адначасова вельмі малады, а таксама вельмі прыгожы, з бульварамі і манументальнымі будынкамі.
Малыя гарады і гістарычныя месцы
Аўтар пераходзіць да апісання невялікіх гарадоў і мястэчак Беларусі. Першым згадваецца Навагрудак, размешчаны на Навагрудскім узвышшы. Караткевіч адзначае хвалісты рэльеф, узгоркі, рознакаляровыя палі і яры. Ён падкрэслівае, што Навагрудскія вышыні - адны з самых высокіх у Беларусі.
Аўтар нагадвае, што Навагрудак калісьці быў сталіцай Вялікага княства Літоўскага. Ён апісвае Навагрудскае гарадзішча з абгрызенымі вежамі, якія засталіся ад княскага замка. Усё ў гэтых мясцінах звязана з імем Адама Міцкевіча.
Далей аўтар апісвае Слонім, Нясвіж, Пінск, Мазыр, Оршу, Гальшаны, Варняны і Мір з іх унікальнымі гістарычнымі помнікамі і культурнымі традыцыямі.
Праз дым стагоддзяў
Старажытная Беларусь і Кіеўская Русь
Аўтар разважае пра гісторыю чалавецтва, параўноўваючы грэцкі міф пра залаты, срэбны, медны і жалезны век з археалагічнай перыядызацыяй: палеаліт, неаліт, бронзавы і жалезны век. Ён паведамляе, што чалавек жыў на тэрыторыі Беларусі ўжо ў эпоху мусцье (сярэдні палеаліт).
Караткевіч адзначае, што пятнаццаць стагоддзяў назад на беларускай зямлі ўжо сядзелі славяне. Плямёны пад уплывам небяспекі ператвараюцца ў племянныя саюзы: крывічы, дрыгавічы, радзімічы і драўляне. Іх аб'ядноўвала агульнасць мовы, гандлёвых мясцін і багоў.
Сярэднявечны перыяд і стварэнне Вялікага Княства
Аўтар разважае пра працэс яднання славянскіх плямёнаў, падкрэсліваючы ролю агульных фактараў, такіх як ворагі, мова і гандлёвы шлях "з варагаў у грэкі". Ён сцвярджае, што пачатак гісторыі беларусаў, рускіх і ўкраінцаў звязаны з адзінай дзяржавай – Кіеўскай Руссю.
Урывак разважае пра часы феадальнай раздробленасці на Русі, калі князі варагавалі паміж сабой, забываючыся пра агульную радзіму і дабрабыт народа. Аўтар згадвае Усяслава Полацкага, асобу фантастычную і міфічную, які ўмеў уладна браць удачу ў рукі.
Раздзел апісвае складаную гістарычную сітуацыю, у якой апынуліся беларускія княствы ў XIII стагоддзі. З аднаго боку пагражалі крыжакі, з другога – татара-мангольская навала. Узнікла гістарычная неабходнасць у яднанні літоўскіх і беларускіх земляў. Беларусы нічога не страцілі ад стварэння ВКЛ, а нават набылі. Яны пазбавіліся ад татарскага і крыжацкага рабства, захавалі кнігі, навуку, родную мову ў судзе і дзяржаўных установах.
Войны, паўстанні і сацыяльная барацьба
З цягам часу ўзмацняюцца дзве тэндэнцыі: рост феадальных павіннасцяў і канчатковае запрыгоньванне сялянства, а таксама барацьба паміж каталіцызмам і праваслаўем на беларускіх землях. Кіраўніцтва барацьбой бяруць на сябе брацтвы, у якія ўваходзяць і шляхціцы, і сяляне.
Раздзел апісвае пачатак Хмяльніччыны і яе ўплыў на Беларусь. Пасля бітвы пры Жоўтых Водах паўстанне перакінулася з Украіны на беларускія землі, якія ахапіла полымя паўстанняў. Пад восень 1648 года паўстала большая частка тэрыторыі Беларусі. Сяляне стваралі ўласныя атрады, як, напрыклад, атрад Мурашкі на Міншчыне, які разбіў войска Паца.
Аўтар згадвае пра самае вялікае паўстанне ў Крычаўскім старостве ў 1740—1744 гадах. На чале паўстання стаяў гандляр воскам Васіль Вашчыла. Паўстанне было жорстка падаўлена.
Нацыянальнае і культурнае абуджэнне
Урывак аспрэчвае распаўсюджанае меркаванне пра Рэч Паспалітую перад падзеламі як пра смяротна хворую дзяржаву. Наадварот, у другой палове XVIII стагоддзя яна пачала выходзіць з крызісу. Адзначаецца развіццё мануфактур і школ, асабліва ў Гродне.
Вайна 1812 года нанесла значны ўрон Беларусі. Сяляне ўдзельнічалі ў партызанскай барацьбе супраць французскіх захопнікаў. Расійская армія таксама нанесла французам першыя паражэнні на беларускай зямлі, у тым ліку пад Кобрынам, Мірскім замкам і Салтанаўкай.
У першай палове XIX стагоддзя ў беларускай літаратуры з'яўляюцца першыя ананімныя творы, такія як паэмы "Энеіда навыварат" і "Тарас на Парнасе", якія сведчаць аб абуджэнні літаратурнага жыцця. У 1828 годзе адбылося паўстанне супраць пана ў мястэчку Крошын. Сярод пакараных быў каваль, а яго сын, Паўлюк Багрым, быў аддадзены ў салдаты за патрыятычныя вершы.
У 1863 годзе на тэрыторыі Польшчы, Беларусі, Літвы і часткова Украіны ўспыхнула паўстанне, выкліканае незадаволенасцю сялянскай рэформай і нацыянальным прыгнётам. На чале дэмакратычнага крыла паўстання стаў Кастусь Каліноўскі, рэвалюцыйны дэмакрат, публіцыст і выдавец газеты "Мужыцкая праўда".
Францішак Багушэвіч таксама ўдзельнічаў у паўстанні, быў паранены ў баі пад Сувалкамі і вымушаны быў хавацца. Пасля вучобы і працы ва Украіне, у 1884 годзе ён пераехаў у Вільню і стаў адвакатам.
Беларусь: ад рэвалюцыі да сучаснасці
Рэвалюцыя і ўтварэнне БССР
Першая сусветная вайна стала цяжкім выпрабаваннем для Беларусі. Людзі пакутавалі ад пякельных мук, вёскі былі спалены, панаваў голад, многія сталі бежанцамі. Непадрыхтаванасць да вайны, крадзяжы, бязладзіца, здрада, голад і разруха прывялі да рэвалюцыйнага крызісу, лютаўскага і кастрычніцкага выбухаў.
1 студзеня 1919 года Часовы рэвалюцыйны рабоча-сялянскі ўрад Беларусі апублікаваў Маніфест аб абвяшчэнні БССР. Беларусь атрымала дзяржаўнасць як дзяржава рабочых, сялян і працоўнай інтэлігенцыі.
Заходняя Беларусь і культурнае развіццё
Заходняя Беларусь заставалася пераважна сельскай. Лес бязлітасна вырубаўся, а карысныя выкапні не выкарыстоўваліся. Насельніцтва штодня змагалася за выжыванне. У школах, дзе не было роднай мовы, дзецям навязвалі польскую ідэнтычнасць, што было прыніжэннем для беларусаў.
У Беларускай ССР значна развівалася культура. Інбелкульт у 1928 годзе быў ператвораны ў Акадэмію навук БССР, адкрыццё якой адбылося 1 студзеня 1929 года. У 1920 годзе ў Мінску быў створаны Першы Беларускі дзяржаўны драматычны тэатр, які пазней стаў тэатрам імя Янкі Купалы.
Вялікая Айчынная вайна і пасляваеннае аднаўленне
Раздзел пачынаецца з апісання пачатку Вялікай Айчыннай вайны 22 чэрвеня 1941 года. Аўтар згадвае пра гераічную абарону Брэста і гібель пагранічных застаў, дзе ніхто не адступіў. Да пачатку верасня ўся тэрыторыя Беларусі была акупіравана гітлераўцамі.
Аўтар падкрэслівае, што кожны чацвёрты жыхар Беларусі загінуў у вайну. Аўтар параўноўвае Хатынь з французскім Арадур сюр Глан і чэшскім Лідзіцэ. Беларусы-франтавікі таксама помсцілі ворагу.
Улетку 1944 года пачалася аперацыя "Баграціён", якая стала бітвай за Беларусь. 3 ліпеня быў вызвалены Мінск, шматпакутная сталіца. Салдаты і партызаны праявілі неверагодную мужнасць. У канцы ліпеня тэрыторыя Беларусі была цалкам вызвалена ад акупантаў.
Пасля вайны Беларусь ператварылася ў зону пустыні. Адраджэнне зямлі было вельмі цяжкім. Нястомнай працай людзей былі пабудаваны новыя гарады, такія як Наваполацк, Салігорск, Светлагорск, Белаазёрск, Новалукомль і Жодзіна.
Сучаснае развіццё Беларусі
Урывак прысвечаны дасягненням Беларусі ў галіне адукацыі, навукі, літаратуры, мастацтва, тэатра, кіно, музыкі і архітэктуры ў пасляваенны перыяд. Аўтар падкрэслівае значны рост колькасці навучэнцаў і спецыялістаў з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй, а таксама развіццё навукова-даследчых устаноў.
Аўтар адзначае вялікі прагрэс у беларускай літаратуры, згадваючы Максіма Танка, Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанку, Івана Мележа, Янку Брыля, Івана Шамякіна і Васіля Быкава. Ён коратка апісвае іх знакамітыя творы.
Аўтар выказвае надзею, што новыя пакаленні будуць працягваць развіваць і ўпрыгожваць беларускія гарады і вёскі, робячы зямлю найлепшай у свеце. Ён заклікае моладзь падарожнічаць па Беларусі, каб пазнаць яе прыгажосць, гісторыю і народ.
Не біце вяроўкамі, навучайце гаворкамі, не біце дубцамі, навучайце слаўцамі». А ўжо як здарылася нешта з дарослым сынам, то існуе і такое «суцяшэнне»: «Тады трэба было біць, як упоперак лаўкі мог легчы...