Летапіс Вялікіх Князёў Літоўскіх
Вельмі кароткі змест
Беларусь і Літва, XIV стагоддзе. У вялікага князя літоўскага Гедыміна было сем сыноў. Пасля яго смерці два браты, Альгерд і Кейстут, змовіліся супраць Яўнута, які сеў на вялікакняскі пасад у Вільні, і выгналі яго. Альгерд стаў вялікім князем, а Кейстут яго верным саюзнікам.
Пасля смерці Альгерда Кейстут падтрымаў яго сына Ягайлу як вялікага князя. Аднак Ягайла пачаў таемна змаўляцца з нямецкім Ордэнам супраць Кейстута. Даведаўшыся пра здраду, Кейстут захапіў Вільню і ўзяў Ягайлу ў палон. Ягайла прысягнуў Кейстуту і яго сыну Вітаўту, што ніколі не выступіць супраць іх.
Неўзабаве Ягайла парушыў клятву, захапіў Вільню і паланіў Кейстута з Вітаўтам. Кейстута адправілі ў Крэўскі замак.
I там у Крэве ў пятую ноч князя вялікага Кейстута задушылі каморнікі Ягайлавы: Прокша, што ваду падаваў яму, а былі і іншыя — Мосцеў брат, [Гедка, краўлянін], і Кучук, і Лісіца Жыбянцяй.
Вітаўт, якога таксама трымалі ў Крэве, уцёк з палону, пераапрануўшыся ў жаночае адзенне. Ён знайшоў прытулак у нямецкіх землях і пазней вярнуўся, каб змагацца за сваю спадчыну.
Гэтыя падзеі былі апісаны ў "Летапісе вялікіх князёў літоўскіх", складзеным у Смаленску ў асяроддзі беларускага праваслаўнага духавенства ў 1429-1430 гадах, падчас спробы Вітаўта атрымаць каралеўскую карону.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на раздзелы — умоўны.
Гістарычны кантэкст і значэнне летапісу
У XIV стагоддзі на тэрыторыі сучаснай Беларусі і Літвы сфарміравалася магутная дзяржава, якая стала значным палітычным цэнтрам ва Усходняй Еўропе. Яе межы прасціраліся ад Балтыйскага да Чорнага мора, уключаючы ў сябе нават старажытны Кіеў.
У XIV ст. з малога і няўстойлівага княства ў Верхнім Панямонні... вырасла магутная еўрапейская дзяржава, з якою вымушаны былі лічыцца нямецкі Ордэн, татара-мангольская Арда і іншыя моцныя суседзі.
Менавіта ў эпоху Вітаўта (1392-1430) склаліся спрыяльныя ўмовы для стварэння агульнадзяржаўнага беларуска-літоўскага летапісання. Першы летапісны звод быў складзены ў Смаленску ў асяроддзі беларускага праваслаўнага духавенства. Гэты летапіс вылучаўся свецкім характарам, цэласнасцю выкладу і высокім літаратурным майстэрствам.
Твор гэты вылучаецца чыста свецкім характарам, цэласнасцю і прастатою выкладу, дынамічнасцю і займальнасцю гістарычнага зместу, высокім літаратурным майстэрствам.
Пачатак Літоўска-Беларускай дзяржавы пры Гедыміне
Летапіс пачынаецца з апісання сям'і вялікага князя Гедыміна, які меў сем сыноў: Мантывіда, Нарымонта, Альгерда, Яўнута, Кейстута, Карыята і Любарта. Кожнаму з іх бацька даў уласныя ўладанні: Мантывіду - Карачоў і Слонім, Нарымонту - Пінск, Альгерду - Крэва і Віцебск, Яўнуту - Вільню і вялікае княжанне, Кейстуту - Трокі, Карыяту - Ноўгарадак, а Любарту - Уладзімір, Луцк і ўсю зямлю Валынскую.
Аднак Альгерду і Кейстуту не спадабалася, што малодшы брат Яўнут стаў вялікім князем. Яны змовіліся паміж сабой, каб выгнаць яго з Вільні. Кейстут прыбыў да горада раней за Альгерда, захапіў Вільню і ўзяў у палон Яўнута, які спрабаваў уцячы.
Кіраванне Альгерда і Кейстута і іх супрацоўніцтва
Калі Альгерд прыбыў у Вільню, Кейстут прапанаваў яму заняць вялікакняскі пасад, бо ён быў старэйшым братам. Яўнуту яны далі Заслаў. Браты заключылі паміж сабой дамову, паводле якой усе астатнія браты павінны былі падпарадкоўвацца Альгерду, а ўсё, што яны здабудуць, дзяліць напалам.
I ўчынілі ўмову паміж сабою вялікі князь Кейстут і вялікі князь Альгерд, што ўсе іх браты павінны слухацца вялікага князя Альгерда, што здабудуць, горад ці воласць, усё дзяліць напалам.
Альгерд і Кейстут жылі ў вялікай дружбе і любові. У Альгерда было 12 сыноў, а ў Кейстута - 6. Сярод усіх сыноў Альгерд найбольш любіў Ягайлу, а Кейстут - Вітаўта. Яшчэ пры жыцці яны вырашылі, што менавіта гэтыя сыны зоймуць іх месцы на вялікіх княжаннях.
I прысягнулі яны адзін аднаму быць да канца жыцця ў любові і дружбе і ніколі не задумваць нічога благога. I захавалі яны клятву да канца жыцця свайго.
Пасля смерці Альгерда Кейстут працягваў падтрымліваць яго сына Ягайлу як вялікага князя ў Вільні, прыязджаючы да яго на рады, як раней да брата. Аднак Ягайла ўзвысіў былога нявольніка Альгерда, Вайдылу, якому даў горад Ліду і аддаў за яго сваю родную сястру Марыю.
Канфлікт паміж Ягайлам і Кейстутам
Вайдыла пачаў весці перамовы з немцамі супраць Кейстута. Астродскі комптур Гунстын, які быў кумам Кейстута, папярэдзіў яго пра змову. Кейстут расказаў пра гэта свайму сыну Вітаўту, але той не паверыў, бо добра ладзіў з Ягайлам.
Тым часам Ягайла аддаў Полацк свайму брату Скіргайлу, але палачане не прынялі яго. Ягайла паслаў войска на Полацк, і нават магістр лівонскі прыйшоў з войскам дапамагаць яму. Гэта канчаткова пераканала Кейстута ў здрадзе Ягайлы.
Кейстут сабраў войска і захапіў Вільню, узяўшы ў палон Ягайлу з яго маці і братамі. Ён знайшоў граматы, якія пацвярджалі змову з немцамі. Кейстут не пакараў Ягайлу, а толькі абмежаваў яго свабоду. Ён пакінуў яму ўсе ўладанні бацькі - Віцебск, Крэва і іншыя землі.
Ягайла прысягнуў Кейстуту і Вітаўту, што ніколі не выступіць супраць іх. Кейстут адпусціў яго з маці і братамі, і Ягайла паехаў у Крэва, а потым у Віцебск. Кейстут загадаў павесіць Вайдылу і пайшоў да Ноўгарадка Северскага, пакінуўшы Вітаўта ў Вільні.
Зняволенне і смерць Кейстута
Аднак Ягайла хутка парушыў сваю прысягу. Ён падгаварыў віленскіх мяшчан і дворню Гануля захапіць Вільню, калі Вітаўт быў у Троках. Даведаўшыся пра гэта, Вітаўт паехаў у Гародню са сваёй маці.
Князь вялікі Ягайла хутка забыўся на сваю прысягу [вялікаму князю Кейстуту], не пайшоў туды і падгаварыў мяшчан віленскіх і дворню Гануля захапіць Вільню.
Кейстут сабраў войска жамойтаў і сустрэўся з войскам сына Вітаўта. Яны разам падышлі да Трокаў. Даведаўшыся, што Ягайла ідзе з войскам і з ім нямецкае і лівонскае войска, Кейстут вырашыў даць бітву.
Перад бітвай прадстаўнікі Ягайлы прапанавалі Вітаўту перамовы. Ён паехаў у лагер Ягайлы, а потым разам са Скіргайлам вярнуўся да бацькі. Яны прысягнулі Кейстуту, што яму будзе бяспечна прыехаць да Ягайлы для перамоў. Кейстут і Вітаўт паверылі і паехалі ў лагер Ягайлы.
Князь жа вялікі Ягайла пераступіў тыя прысягі... I як толькі ў Вільню прыехалі, князя вялікага Кейстута, дзядзьку свайго, [Ягайла паланіў] і, закаваўшы, паслаў у Крэва, і там пасадзілі яго ў вежу.
У Крэве на пятую ноч Кейстута задушылі каморнікі Ягайлы: Прокша, Гедка, Кучук і Лісіца Жыбянцяй. Так загінуў вялікі князь Кейстут.
Уцёкі Вітаўта і наступствы падзей
Пасля смерці Кейстута Ягайла паслаў Вітаўта ў Крэва разам з жонкай і загадаў трымаць яго пад моцнай вартай. Помсцячы за Вайдылу, ён загадаў пакараць смерцю многіх баяр, у тым ліку дзядзьку і роднага брата маці Вітаўта.
Вітаўт сядзеў у Крэве пад моцнай вартай. Дзве жанчыны прыходзілі ў пакой класці спаць яго і княгіню, а потым выходзілі, пакідаючы варту побач. Княгіня даведалася, што Вітаўта чакае той жа лёс, што і яго бацьку, і прыдумала план уцёкаў.
Князь вялікі Вітаўт сядзеў у Крэве пад моцнаю вартаю ў пакоі, а дзве жанчыны прыходзілі ў пакой класці спаць яго і княгіню і, паклаўшы, выходзілі, а побач знаходзілася стража.
Яна параіла Вітаўту пераапрануцца ў адзенне адной з жанчын і выйсці з другой, а той жанчыне, у адзенні якой ён выйдзе, застацца з ёю. Вітаўт так і зрабіў - апрануў убранне адной жанчыны, выйшаў з другой, спусціўся з замка і ўцёк да немцаў у Прусію.
I ён, адзеўшы ўбранне адной жанчыны, выйшаў з другою, спусціўся з замка і ўцёк да немцаў у Прусію.
Гэтыя драматычныя падзеі, апісаныя ў Летапісе вялікіх князёў літоўскіх, сталі важнай часткай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і паказваюць складаныя палітычныя адносіны паміж прадстаўнікамі дынастыі Гедымінавічаў у барацьбе за ўладу.