Лятучы Галандзец (Караткевіч)
Вельмі кароткі змест
Латвійскі рыбацкі гарадок, XX стагоддзе. Лявон Касачэўскі ўцёк сюды пасля здрады нявесты.
Аднойчы раніцай у моры ён убачыў стары карабель у тумане і пачуў малады голас, які маліў пусціць яго да нявесты Марыі. З карабля ўпала бутэлька з лістом ад марака Хрысціяна Рабе з «Лятучага Галандца», які прасіў перадаць вестку ў дом на вуліцы Літасцівых Юзафітаў.
Лявон знайшоў гэты дом у старым горадзе і пачуў жаночы голас, які чытаў вершы пра смерць нявесты марака. Ён кінуўся ў пакой, думаючы, што дзяўчына збіраецца атруціцца, але гэта была артыстка Марыя Якубовіч, якая рэпеціравала сцэну з гістарычнай п'есы.
Яны абмеркавалі дзіўныя падзеі і высветлілі, што гэта быў жарт рэжысёра Грабоўскага, які падрыхтаваў стары карабель для здымак. У рэстаране Лявон з Марыяй выпадкова пачулі, як Грабоўскі распавядаў пра свой жарт і здзекаваўся з іх.
Над вамі нельга жартаваць. Вы для гэтага занадта сапраўдны... Мы ведаем адно аднаго не тры дні, а трыста год.
Яны пакінулі рэстаран і пайшлі па беразе мора.
Падрабязны пераказ па главах
Назвы глаў з'яўляюцца рэдакцыйнымі.
Глава 1. Здрада нявесты і ўцёкі да мора
Паэт Лявон Касачэўскі даведаўся пра здраду сваёй нявесты Анэлі. Ён уцёк у маленькі латвійскі рыбацкі гарадок, каб загоіць сардэчную рану. Месца было спрадвечнай Балтыкай, не захватанай турыстамі, з пасівераным рыбакамі, старымі бабулямі і бялявымі дзяўчатамі.
Лявон атрымаў ганарар за кнігу і вырашыў жыць тут сціпла і бедна. Яму абрыдлі камяніцы горада, брудная рэчка, спрэчкі ў рэдакцыях. Абрыдла і вёска, дзе жыла яго сястра і дзе ён стаў такім самым паважаным чалавекам, як сяржант мінскай міліцыі.
Ён не хацеў сустрэч з людзьмі... Звычайна ён браў з сабою сабаку гаспадыні... і забрыдаў на цэлы дзень куды-небудзь далёка ў поле або на дзюны.
Лявон быў упэўнены, што каханне - гэта не тое, што рабілі сябры, якія проста так хадзілі на вечаркі. Ён выбраў для сябе шлях: або ўсё, або нічога. Да дваццаці восьмі гадоў ён жыў жыццём чыстым і халодным, не разумеючы сяброў. Але з Анэляй усё было інакш.
Цэлы год ён гарнуўся да Анэлі, думаў толькі пра яе, не мог без яе. Але яна была такой самай, як яе сяброўкі - флірт без дасціпнасці, размовы пра французскіх артыстаў і іх бялізну. Касачэўскі ніколі не быў артадоксам, але яго абурыла іх слепата.
Ён памятаў, як аднойчы, калі яны ўжо былі жаніхом і нявестай, ім давялося начаваць на дачы ў адным пакоі, перагарадзіўшы яго шырмаю. Гаспадыня дачы з выразнасцю паглядзела на сяброўку, і ў яе вачах Лявон заўважыў прытоеную ўсмешку. Гэта было так непрыкрыта і бессаромна, што ён пайшоў на веранду і курыў там, пакуль усе не заснулі.
У пакоі ён доўга глядзеў на спячую Анэлю. Напружаны нават у сне твар, раскрыты рот. Нічога ад яе дзённага зачаравання не было ў гэтым вобліку, толькі ніколі раней Лявона так не цягнула да яе. Але ён шкадаваў нявесту і памятаў выразны позірк гаспадыні. Шырма засталася стаяць.
Што ж гэта было? Толькі не каханне, бо разляцелася ў трэскі ад першага позірку хлюста за месяц да вяселля. Ён выпадкова ўбачыў іх разам, але яна пры апошнім спатканні хлусіла яму, выкручвалася, як вужака пад віламі. І самае дрэннае было тое, што ён ведаў, ведаў усё, пагарджаў ёю, не паважаў ані на шэлег, - і ўсё ж гарнуўся да яе.
Уночы ён звычайна браў у гаспадыні човен і, карыстаючыся брызам, адплываў далёка ад берага. Мора ўздыхала, курылася лёгкім туманам. Ён спакойна засынаў на дне чоўна, ведаючы, што мора будзе спакойнае аж да асенніх бур. Сон быў чуйны, човен пагойдвала.
Мора, мора! Хіба не на гэтых бедных берагах... хіба не тут ёй жыць? На гэтыя берагі выходзілі калісь легіёны паўдзённых воінаў у медных шаломах.
Глава 2. Сустрэча з Лятучым Галандцам
Мора было як люстра. Ноч толькі-толькі пачала святлець, і лёгкі перадранішні туман вісеў смугою над морам. Ён адліваў шэрым, попельна-жамчужным, слаба блакітным. І човен пагойдваецца. І галава мокрая ад расы. У такі час прыходзяць сны і здані.
Касачэўскі ў першую хвіліну амаль не здзівіўся, калі непадалёку ад яго, але амаль зусім нябачны за туманам, праплыў сілуэт карабля. Стройны, выцягнуты, з трыма мачтамі, на якіх былі слаба напятыя ветразі, ён плыў павольна-павольна.
Карабель семнаццатага стагоддзя, прывідны ў тумане, ходкі, як мара, праплываў перад ім... Што за д'ябал?! Але які голас, які мёртвы голас!
Роўны, мёртвы голас пачаў аддаваць словы каманды па-галандску. Пасля другі голас, малады і жаласны, пачаў прасіць па-нямецку: "Нявеста... нявеста... Яна чакае... Злітуйцеся... Гэта тут, блізка." У адказ зноў той самы мёртвы голас і незразумелыя словы. "Марыя! Марыя!" - зноў пачаў жаласна стагнаць малады голас.
Глава 3. Пошукі адрасата і знаёмства з Марыяй
Касачэўскі сіпата крыкнуў: "Пусціце яго!" Але ў тую самую хвіліну нешта пераляцела цераз борт і пляснулася ў ваду, а карабель пачаў аддаляцца і канчаткова растаў у тумане. Ён падплыў бліжэй і ўбачыў пузатую, дзіўнай формы бутэльку, што плыла, пабліскваючы мокрым шклом.
Ён працягнуў да яе руку, спадзеючыся, што яна растане ў паветры. Але бутэлька лягла ў яго руку зусім адчувальным цяжарам. У ёй жаўцеў скрутачак паперы. Толькі калі сталі бачны дзюны на беразе і туман пачаў звівацца і знікаць, Касачэўскі ўзяў бутэльку і абчысціў яе рыльца.
Я, Хрысціян Рабе, марак з праклятага карабля, невядома колькі год блукаю тут... Мы будзем імчацца, пакуль нас не праглыне мора, бо "Лятучы Галандзец" - імя нашага карабля.
Лявон выйшаў на бераг у поўным неўразуменні. Што гэта можа быць? Міраж! Але вось у руках бутэлька. Жарт! Але хто можа цяпер разыгрываць такія дарагія жарты? Адкуль гэты стары, хуткі, як песня, карабель? Застаецца адно: можа, ён пачынае вар'яцець і ўсё гэта напісаў сам, у трансе?
Ён пакутліва думаў пра гэта ўвесь час, пакуль ехаў цалкам сучасным аўтобусам да горада. У старым горадзе ён сапраўды адшукаў вуліцу Літасцівых Юзафітаў. Гэта быў старажытны заімшэлы горад, пабудаваны яшчэ ў часы нямецкага панавання. Круглыя і квадратныя вежы, муры, вулачкі такія блытаныя, што можна было, пакруціўшыся па іх, самога сябе пабачыць у спіну.
Сапраўды, вуліца канчалася каля Старой Вежы, і да самай вежы прыляпіўся домік, ад якога так і веяла старасветчынай. Маленькі, шэры другі паверх выступае над першым, дах стромы. Ён хутка перасек вуліцу і, нырнуўшы ў дзверы, пачаў павольна лезці па вінтавых сходах.
На другім паверсе былі адзіныя дзверы, абабітыя цыратаю. Званка няма. Ён стукнуў у дзверы раз, пасля другі - ніхто не адказвае. Злёгку штурхануў іх - падаліся. Уціснуўся ў цёмную прыхожую і адразу пабачыў прамень дзённага святла з прачыненых дзвярэй. Ён сабраўся ўжо крыкнуць, ці ёсць хто-небудзь, калі раптам пачуў жаночы голас і аслупянеў.
Голас зазвінеў тугою, спяваў пра каралі, што сціснуць шыю, пра вянец вясельны, пра тых, чые косці мора мые, чый карабель даўно ляжыць на дне. Такая маладая, моцная горыч была ў голасе, такі боль, што ў Касачэўскага зашчымела ў горле. Голас пытаў, клікаў, слёзы чуліся ў ім.
Не памятаючы сябе, Касачэўскі кінуўся ў пакой: "Што вы робіце?! Супыніцеся!" І асекся, разумеючы, што зрабіў вялікае глупства і недалікатнасць. У пакоі на падлозе ляжала дзяўчына. Касачэўскі не паспеў заўважыць, прыгожая яна ці не. Ён заўважыў толькі яе ўбор, аксамітную вішнёвую сукню старажытнага крою і сярэбраны, тканы "караблік" на доўгіх косах.
Дзяўчына павольна ўстала з падлогі. "Што гэта такое?" Ніхто не мог бы сказаць гэта больш годным тонам, і Касачэўскі мармытнуў: "Прабачце, я стукаў. Але вы не адказалі. Пасля я пачуў... і кінуўся..." "Я зусім яшчэ не збіраюся паміраць." Касачэўскі быў гатовы праваліцца праз зямлю.
Яна растлумачыла, што ёсць артыстка Марыя Якубовіч. Драматург Чарада напісаў новую гістарычную п'есу "Краіна палае", па якой вырашылі круціць фільм. Палова сцэн тут, ля балтыйскіх берагоў. Яна мае звычай чытаць усё, што датычыцца героя, і ролю цалкам вывучыла. Сцэну смерці ад атруты ён і чуў выпадкова.
Касачэўскі толькі тут разгледзеў яе твар. Добры прамы нос, рот цвёрды, з гумарыстычнай складкаю, у агромністых шэрых вачах скачуць вясёлыя чорцікі. Вейкі доўгія, загнутыя бровы стрэламі, свае, нявышчыпаныя. І гордая пасадка галавы. Відаць, што дзяўчына з характарам. Дзіўна толькі, чаму такі знаёмы-знаёмы твар.
За чаем яна тым самым спакойным і даверлівым тонам спытала: "Што ж гэта такое было? Раскажыце мне падрабязна." Лявон нічога не ўтаіў. "І вы адразу пайшлі сюды?" Яна глянула на яго з цікавасцю, як быццам упершыню пабачыла. "А вы што зрабілі б на маім месцы?" Яна задумалася: "Таксама пайшла б. Адразу ж. Такое бывае раз у жыцці..."
Лёгкі налёт легенды - гэта добра. А ўся легенда ў нашыя дні - гэта смешна... каб мы не зачарсцвелі душой, яна павінна быць патроху ва ўсім.
Глава 4. Розыгрыш раскрыты, але каханне знойдзена
Праз два дні пасля іх першай сустрэчы Лявон і Марыя правялі цэлы дзень на беразе і ў моры. Увечары яны зайшлі ў рэстаран. За суседнім столікам сядзела кампанія: рэжысёр Грабоўскі, крытык Моршч і іншыя. Яны размаўлялі аб Касачэўскім.
Грабоўскі расказваў пра свой жарт. Яны з старой пасудзіны зрабілі цудоўнае судна, сапраўдны даўні брыг. Ідэю ён узяў з кнігі на стале Касачэўскага: "Лятучы Галандзец" часам перадае на бераг лісты да людзей, якія даўно памерлі. Яны ведалі, дзе паддоследны бывае па начах. Бутафор адбухаў геніяльную пісульку, цалкам натуральную.