Ля вогнішч начлежных (Танк)
Падзел пераказа на главы — умоўны.
Легенда аб лесе на месцы азёр. Галіна і Васілёк
Ля начлежных вогнішч і невадоў ад гатаўскіх сосен і рыбакоў апавядальнік часта чуў легенду пра азёры Нарач, Баторына і Мястра. Калісьці на месцы, дзе сёння шумяць азёры і крычаць чайкі, высіўся цёмны нязведаны бор, лес без канца і краю.
Ля вогнішч начлежных і ля невадоў
Чуў гэту легенду я часта
Ад гатаўскіх сосен і ад рыбакоў
Пра Нарач, Баторына, Мястра.
На месцы, дзе сёння шум-гоман азёр...
Быў некалі цёмны нязведаны бор...
У нетрах гэтай глушы сасняка стаяла малая хаціна, дзе жыла дачка лесніка Галіна. Яна была прыгажуняй з светлай красой, сінімі вачыма і доўгімі косамі. Хто бачыў яе, той не мог забыць яе дзявочай прыгажосці і водсвету зары на твары.
Падарункі Васілька і жывое люстэрка
Нямала сватоў прыязджала здалёк да Галіны, але іх чакала адмова, бо ў сэрцы дзяўчыны быў адзін Васілёк, якога яна кахала. Васілёк быў адважным і дужым хлапчынам, які ведаў усе майстэрствы і таксама шчырым сэрцам кахаў сяброўку юнацтва Галіну.
Васілёк прыносіў Галіне розныя забаўкі: то нейкае дзіва лясное, то пявунню-жалейку, як звон. Аднойчы ён падараваў ёй жывое люстэрка і папрасіў пільнаваць падарунак, каб ён прынёс ёй удачу. У тоні глыбокай і празрыстай люстэрка яна заўсёды зможа пабачыць свой лёс.
Бо гэта люстэрка, што сёння прынёс,
Адліў я з цудоўнага сплаву:
З крынічных пясчынак, блакіту нябёс,
З кахання, і мары, і славы.
Зірнула дзяўчына ў люстэрка, а ў ім
Высокае сонца яснее...
Барына і яго пагрозы
Калі Галіна зірнула ў люстэрка, яна ўбачыла ў ім высокае сонца, хвалі, што ўскіпаюць прыбоем, і чайку над возерам. Здавалася, нішто не магло засмуціць іх шчасце, але лета мінула, і гора прыйшло з асенняю хмарай-навалай. Вяртаючыся з палявання, аднойчы ўбачыў Галіну ўладар неабсяжных палёў і лясоў, ненавісны магнат Барына.
Ён спыніў каля студні каня і пытаў у Галіны, адкуль яна і як завецца. Барына не верыў, што ў глушы сасняка магла вырасці такая прыгажуня. Ён запрасіў яе паехаць з ім у палац, але Галіна адмовілася. Яна сказала, што выраста вольнаю птушкаю і жыве тут яе суджаны-мілы, і іх не разлучаць ні годы пакут, ні гнеў, ні грозная сіла.
– Дарма на ўгаворы, пан, часу не траць,
Бо ехаць з табой не хачу я.
Я вольнаю птушкаю вырасла тут.
Жыве тут мой суджаны-мілы.
І нас не разлучаць ні годы пакут,
Ні гнеў твой, ні грозная сіла.
Выкраданне Галіны. Забойства лесніка
Барына ўскіпеў ад злосці, прышпорыў каня і знік сярод дрэў старога бору. Памалу змярканнем апала імгла, і толькі пад самую поўнач змагла заснуць у трывозе Галіна. Хутка ляснік разбудзіў яе да зары, пачуўшы, як бор загаманіў рэхам рагоў паляўнічых. Ён папрасіў дачку падаць набоі да стрэльбы.
На варотах грымелі прабоі. Цівуны патрабавалі адчыніць дзверы, бо прыехалі па дачку па панскаму загаду. Стары выйшаў на ганак са стрэльбаю і пагразіў, што хто ступіць на парог, той сканае ад кулі свінцовай гарачай. Ён стрэліў, і паў скошаны лоўчы. Але другі раз ляснік не ўвінуўся, каб стрэліць у панскую зграю, і зваліўся ад лютых удараў нагаек.
Галіна рванулася дапамагчы, але было позна. Варожыя сілы акружылі яе, схапілі і скруцілі рукі. Потым яна запала ў забыццё і не чула, як конь нёс яе лесам. Ачнулася дзяўчына толькі пад вечар у змрочным палацы Барыны, адна з бядою сваёй, у лютай няволі.
Уцёкі, пагоня і смерць Васілька
Галіна думала, як вырвацца на волю. Калі б Васілёк ведаў пра яе гора, ён напэўна прыйшоў бы з дапамогай і разбіў стальныя запоры. Але надзея гасла, шумела за акном восень. Галіна галасіла і ноччу і днём, наракала на лёс. Аднойчы ўначы яна пачула, як нехта яе аклікае, і ў дзвярах зазвінелі ключы. Перад ёю стаяў Васілёк.
Васілёк сказаў, што прабраўся ў палац і змусіў Барыну адказаць за ўсё. Ён злёг пад ударам тапара і болей ім крылаў не звяжа. Трэба было хутка ўцякаць, бо прачнулася стража. Галіна ўцякала з каханым, іх неслі буланыя коні, але за плячыма ўжо чуліся крыкі і стрэлы пагоні.
– Не бойся! Я сёння прабраўся ў палац,
У самае логвішча ката,
І змусіў яго мне за ўсё адказаць.
Была справядлівай расплата.
Ён злёг пад ударам майго тапара,
Ён болей нам крылаў не звяжа.
Васілёк сказаў Галіне скакаць да роднай хаціны, а сам заблытае след у далінах, пакуль развеецца ранні змрок. Яны расталіся. Дзяўчына ехала адна знаёмымі сцежкамі, але на месцы знаёмым не ўбачыла роднай хаціны. Не выйшаў бацька стары яе стрэць. Адны толькі сосны гудзелі ў бары, кругом чарнелі папялішчы.
Разбітае люстэрка і ператварэнне ў возера
Галіна прысела на камень сівы і чакала вернага друга. Марудна мінулі хвіліны, але Васілька ўсё не было відаць і не чуваць. Каб глянуць на лёс свой, дзяўчына дастала люстэрка. Яна ўбачыла ў ім пагорак, дзе жаўцее пясок, шуміць ракіта, стаіць конь буланы, ляжыць Васілёк, і кружыць крумкач над забітым.
Глядзіць: на пагорку жаўцее пясок,
Шуміць пры дарозе ракіта,
Стаіць конь буланы, ляжыць Васілёк,
І кружыць крумкач над забітым.
Аклікнула мілага, – глуха ўдалі
Ёй бор адказаў гулам-стогнам.
Галіна аклікнула мілага, але глуха ўдалі бор адказаў гулам-стогнам. Люстэрка выпала з рук і разбілася на часткі з звонам. Раптам на месцы, дзе высіўся бор і дзе срэбныя палі асколкі, усё знікла. Адны толькі хвалі азёр заззялі люстэркам і вясёлкай.
Люстэрка з рук выпала і на зямлі
На часткі разбілася з звонам.
І раптам на месцы, дзе высіўся бор,
Дзе срэбныя палі асколкі, –
Ўсё знікла, адны толькі хвалі азёр
Заззялі люстэркам, вясёлкай.
Дзяўчына ж ператварылася ў крылатую чайку і з тых год і ў цёплыя ранкі і ў сцюжу над люстрам азёраў і прасторамі вод кружыць, шукаючы мілага. Крык яе вецер нясе ўдалячынь над хвалямі, поўнымі ззяння, празрыстымі, быццам бясхмарная сінь, глыбокімі, быццам каханне.
Дзяўчына ж крылатаю чайкай з тых год
І ў цёплыя ранкі і ў сцюжу
Над люстрам азёраў, прасторамі вод,
Шукаючы мілага, кружыць.
І крык яе вецер нясе ўдалячынь...
Глыбокімі, быццам каханне...