Лісце каштанаў (Караткевіч)
Вельмі кароткі змест
Кіеў, лета 1944 года. Пятнаццацігадовы Васілько Стасевіч, былы партызанскі сувязны, прыехаў з Урала ў толькі што вызвалены ад немцаў Кіеў, дзе пасяліўся з роднымі ў флігелі вялікага двара.
Хутка ён пазнаёміўся з мясцовымі хлопцамі: Раландам Дзмітрэнкам, Багданам Царом, Яўгенам Кульбай і дзяўчынай Нонкай Юніцкай. Яны прынялі яго ў сваю кампанію і паказалі горад. Пазней да іх далучыліся Карл Канецкі, немец, які ваяваў у партызанах, і Навум Фінеес, яўрэй, які перажыў Бабін Яр.
Хлопцы ваявалі з бандай Гната з Падвальнай вуліцы, якая здзеквалася з слабейшых. Аднойчы яны заступіліся за дзяўчынку Лізу, якую Гнат і яго хлопцы «расстрэльвалі» ў двары. Пасля перамогі над імі сябры вырашылі ўцячы на Заходнюю Украіну, каб змагацца з бандытамі.
Васілько закахаўся ў Нонку, але яна вагалася паміж ім, Раландам і Карлам. Гэта ледзь не прывяло да распаду кампаніі. Урэшце Нонка выбрала Васілька, але ён адчуваў, што яна зрабіла гэта, каб прымірыць сяброў.
Напярэдадні ўцёкаў хлопцы вырашылі знайсці зброю ў пясчаных слупах ля Дняпра. Ролік адмовіўся браць з сабой слабую Лізу, што вельмі пакрыўдзіла дзяўчынку. Навум і Карл абурыліся, але падпарадкаваліся.
На наступны дзень яны пайшлі ў пясчаныя слупы. Там Багдан выпадкова наступіў на міну. Пачаліся выбухі, якія выклікалі абвал. Ліза, убачыўшы небяспеку, кінулася ратаваць Роліка. Васілька кантузіла, а калі ён ачуняў, даведаўся, што Багдан і Карл загінулі, а Раланда, Навума і Лізу не знайшлі.
І кожны раз у гэтыя дні я думаю, што вось такая сволач, як Гнат, ходзіць па зямлі і зараз. А мае хлопцы, мае сябры спяць у дняпроўскім пяску і ніколі ўжо не ўбачаць ні сонца, ні сіняй ракі, ні залатой лістоты каштанаў.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў у пераказе – умоўныя.
Раздзел 1. Успаміны пра вайну і знаёмства з кіеўскай кампаніяй
Аповесць пачыналася з прызнання апавядальніка ў тым, што ён не любіць лістоту каштанаў. Гэтая прыгожая з'ява выклікала ў яго балючыя ўспаміны пра ваеннае юнацтва ў Кіеве.
Нехта можа не паверыць мне, але я і сам не люблю адной з самых прыгожых з'яў на зямлі. Не люблю лістоты каштанаў. Жоўтай, асенняй, залацістай пад сонцам, лапчастай (а за ёй сіняе-сіняе неба залатой восені).
Васілько Стасевіч, хлопец пятнаццаці гадоў, прыехаў у Кіеў з Урала, куды быў эвакуіраваны падчас вайны. Да гэтага ён быў партызанскім сувязным, спрабаваў уцячы на фронт, але яго вярталі. Пасля вызвалення невялікай часткі Беларусі яго бацька быў накіраваны туды, а Васілька з маці забраў дзядзька-вайсковец у Кіеў.
У Кіеве сям'я пасялілася ў флігелі, які патанаў у зарасцях бэзу. Горад быў яшчэ амаль пусты, разбураны вайной, але паступова ажываў. Васілько хутка пазнаёміўся з мясцовымі хлопцамі, якія жылі ў яго двары. Спачатку ён сустрэў Раланда Дзмітрэнку, які быў лідарам невялікай кампаніі.
Раланд прадставіў Васільку сваіх сяброў: Багдана Цара, моцнага хлопца з Палтавы, які гаварыў басам, і Яўгена Кульбу, танклявага і інтэлігентнага юнака. Хлопцы адразу прынялі Васілька ў сваю кампанію.
Неўзабаве да іх далучылася дзяўчына Нонка Юніцкая, якая жыла ў тым жа двары. Яна была задзірыстай, хуткай і гаварыла на паўдзённым жаргоне. Нонка пастаянна цягалася за хлопцамі, нягледзячы на іх спробы пазбавіцца ад яе.
Васілько адчуваў, што лета ў Кіеве было для яго часам поўнай волі. Ён не меў ніякіх абавязкаў, бо сям'я збіралася восенню вяртацца ў Беларусь. Хлопцы бавілі час, блукаючы па амаль пустым горадзе, даследуючы руіны і назіраючы за тым, як паступова Кіеў ажывае пасля вайны.
Раздзел 2. Прагулкі па Кіеве і першыя прыгоды
Аднойчы хлопцы вырашылі прайсціся па Крашчаціку. Яны ўбачылі жахлівыя разбурэнні: дамы, падобныя да выветраных скалаў, бетонныя брылы, што хістаюцца на арматуры, будынкі, разрэзаныя, як пірог. Гэта былі сляды нядаўняй вайны. Хлопцы маўчалі, бо відовішча было гнятучым.
Падчас прагулкі яны заўважылі ў хлебным магазіне рэкламу, якая абяцала смачныя булкі і пышкі, што выклікала ў іх абурэнне, бо ў горадзе яшчэ панаваў голад. Раланд і Васілько не стрымаліся і разбілі шкло з рэкламай. Іх ледзь не злавілі, але яны паспелі схавацца ў руінах.
У руінах хлопцы знайшлі шаўковіцу і наеліся ягад. Потым яны селі ў трамвай, які вёз будаўнічыя матэрыялы. Важаты іх выгнаў, але яны ўжо даехалі да патрэбнага месца. Па дарозе ў Купецкі сад яны сустрэлі лейтэнанта, які спачатку рассердзіўся на іх жарт, але потым пачаў размаўляць з імі.
Хлопцы распавялі яму, што хацелі б трапіць на фронт, каб змагацца з фашыстамі. Лейтэнант адказаў, што іх час яшчэ прыйдзе, што ім, магчыма, для жыцця спатрэбіцца больш мужнасці, чым салдатам для смерці.
Вам, магчыма, для жыцця больш мужнасці спатрэбіцца, чым нам для смерці.
Пасля размовы з лейтэнантам хлопцы накіраваліся да Дняпра. Па дарозе яны сустрэлі бандурыста, які спяваў казацкую песню пра загінулага ваяра. Багдан нечакана падхапіў песню, і ўсе былі ўражаны яго моцным і прыгожым тэнарам. Пасля гэтага хлопцы яшчэ больш паважалі Багдана, хоць Карл і папракнуў яго, што з такім голасам небяспечна ісці на вайну.
Раздзел 3. Скачкі з моста і планы ўцёкаў
Дабраўшыся да Дняпра, хлопцы вырашылі паказаць Васільку сваю смеласць - яны скакалі з быкоў разбуранага моста ў ваду. Васілько таксама адважыўся на скачок, хоць і вельмі баяўся. Ён падняўся на бык, і калі стаяў наверсе, калені яго дрыжалі, а пад ім Дняпро імкліва рухаў зялёную, шкляную, цяжкую плынь. Васілько зразумеў, што не зможа злезці, і скокнуў.
Пасля скачка Раланд пахваліў Васілька і прыняў яго ў сваю кампанію. Ён падзяліўся з хлопцамі сваім планам: яны збіраліся ўцячы на Заходнюю Украіну, дзе яшчэ ішлі баі з бандамі, і далучыцца да "ястрабкоў" - атрадаў, якія змагаліся з бандытамі. Васілько адразу пагадзіўся, бо гэта было здзяйсненнем яго мары - трапіць на вайну.
Раланд расказаў, што ведае месца, дзе можна знайсці зброю - у пясчаных слупах недалёка ад Цялічкі, дзе былі нямецкія абарончыя пазіцыі. Ён ужо знайшоў там нейкую зброю і планаваў здабыць яшчэ больш перад уцёкамі. Хлопцы вырашылі, што спачатку трэба дапамагчы бацькам з уборкай ураджаю на прыгарадных участках, а потым ажыццявіць свой план.
Неўзабаве да іх далучыўся Карл Канецкі, высокі бландзін з правільнымі рысамі аблічча. Ён быў немцам, але ваяваў у партызанах супраць фашыстаў і меў медаль "За адвагу". Спачатку хлопцы насцярожана паставіліся да яго, але потым прынялі ў сваю кампанію.
Пазней да кампаніі далучыўся Навум Фінеес, яўрэй, які перажыў Бабін Яр. Ён спачатку варожа ставіўся да Карла з-за яго нямецкага паходжання, але пасля таго, як даведаўся пра яго партызанскае мінулае, паступова прымірыўся з ім.
У кампаніі таксама была ціхая, непрыкметная дзяўчынка Ліза, худзенькая, з залацістымі валасамі і сінімі вачыма. Яна была вельмі спагадлівай і добрай, але хлопцы не надта звярталі на яе ўвагу, больш захапляючыся яркай і энергічнай Нонкай.
Раздзел 4. Сутычка з хлопцамі з Падвальнай вуліцы
Аднойчы хлопцы выправіліся ў разведку на тэрыторыю суседняга двара, дзе жылі іх ворагі - хлопцы з Падвальнай вуліцы. Там яны сталі сведкамі жахлівай сцэны: група падлеткаў на чале з Гнатам гуляла ў "расстрэл". Яны прымусілі Лізу стаць да сцяны і прыкідваліся, што збіраюцца яе расстраляць.
Убачыўшы гэта, Васілько і яго сябры не змаглі стрымацца. Яны ўварваліся ў двор і кінуліся на "карнікаў". Нягледзячы на тое, што іх было менш, яны змаглі разагнаць ворагаў. У гэтай бойцы ім нечакана дапамог Карл, які раней не ўдзельнічаў у дваровых войнах.
Мы былі здатныя на ўсё, і яны, відаць, зразумелі гэта. Калі вораг здатны на ўсё - аж да зубоў, - мужнасць можа падупасці нават у самага загартаванага. Што ўжо казаць пра гэтых?!
Пасля бойкі хлопцы даведаліся, што Гнат і яго кампанія рыхтавалі напад на іх. У пячоры, якую яны выкапалі на схіле паміж дварамі, былі знойдзены самаробная зброя і план нападу. На сцяне пячоры вісеў плакат з пагрозамі ў адрас Раланда і яго сяброў. Асабліва абурыла Карла тое, што яго назвалі "нямецка-фашысцкай мордай".
Хлопцы вырашылі адпомсціць. Яны заклалі ў пячору дровы, тэрміт і ракеты, а потым падпалілі ўсё гэта. Атрымаўся сапраўдны феерверк, які прыцягнуў увагу ўсяго двара. Гнат зразумеў, хто гэта зрабіў, і пагражаў помстай.
Праз некалькі дзён адбылася вырашальная бітва паміж дзвюма групамі. Хлопцы з Падвальнай вуліцы, да якіх далучыліся падлеткі з Пірагоўскай, напалі на Раланда і яго сяброў. Але Раланд падрыхтаваўся: ён расставіў на схіле калючы дрот, які замаскіраваў у бур'яне. Калі ворагі пабеглі ў атаку, яны заблыталіся ў дроце, а хлопцы кідалі ў іх выбухпакеты.
Раздзел 5. Перамога над ворагамі і сяброўства з Карлам
Перамога над хлопцамі з Падвальнай вуліцы была поўнай. Гнат быў асабліва прыніжаны: яго пакаралі крапівой на вачах у ўсіх яго падначаленых. Раланд папярэдзіў усіх, што гэта толькі "рэпетыцыя", і калі яны зноў паспрабуюць нападаць, будзе горш. Пасля гэтага хлопцы маглі хадзіць па ўсім раёне без страху.
Гнат не вытрымаў ганьбы і з'ехаў да цёткі ў Васількоў. Хлопцы не шкадавалі яго, бо ён быў жорсткім і падлым, але спадзяваліся, што і там знойдуцца добрыя хлопцы, якія змогуць даць яму адпор.
Пасля перамогі над ворагамі хлопцы больш часу сталі надаваць Лізе. Яны заўважылі, якая яна добрая і спагадлівая. Аднойчы яны сталі сведкамі таго, як яна заступілася за крата, якога мучыў падлетак. Нягледзячы на тое, што яна баялася гэтых жывёл, яна вызваліла крата і адпусціла яго.
Адносіны паміж Карлам і Навумам паступова паляпшаліся. Навум пачаў разумець, што нельга вініць усіх немцаў за злачынствы фашыстаў. Ён даведаўся, што Карл, нягледзячы на сваё нямецкае паходжанне, ваяваў у партызанах супраць фашыстаў і нават атрымаў медаль "За адвагу". Гэта змяніла яго стаўленне да Карла.
Хлопцы працягвалі рыхтавацца да ўцёкаў. Яны назапашвалі сухары і сушаную шаўковіцу, абмяркоўвалі маршрут і час адпраўлення. Раланд быў упэўнены, што яны павінны паспець трапіць на вайну, каб адпомсціць фашыстам за ўсе іх злачынствы, за знявечанае юнацтва і загубленыя жыцці.
Пах, фарба, прадмет, пейзаж, успамін накладаюць часам на наша жыццё такі цень, такую пячаць, наносяць нашай душы такі ўдар, што, напэўна, успамінаюцца пасля нават у хвіліну смерці.
Раздзел 6. Першае каханне і рэўнасць сяброў
Калі жыццё ў двары стала спакайнейшым, хлопцы заўважылі, што пачынаюць па-іншаму глядзець на дзяўчат. Васілько зразумеў, што закахаўся ў Нонку. Аднойчы ўвечары, калі яны вярталіся разам дадому, ён прызнаўся ёй у сваіх пачуццях, але Нонка адказала, што не можа адказаць яму ўзаемнасцю.
Верце мне, яно бывае стократ больш моцнае, і заўсёды куды больш безнадзейнае, і горкае, чым у нас. Верце мне, дарослыя людзі.
Васілько быў разбіты гэтай адмовай, але працягваў кахаць Нонку. Ён заўважыў, што і Раланд, і Карл таксама закахаліся ў яе. Паміж сябрамі пачалася рэўнасць, якая пагражала разваліць іх кампанію і сарваць планы ўцёкаў.
Мы адчуваў, што ёй, мабыць, падабаюцца абодва. Я ведаў, што яна адмовіла мне, але што ёй зараз вельмі-вельмі кепска, што яна мучыцца ўсім гэтым. Але ад таго мне не было лягчэй.
Нонка разумела, што яе паводзіны могуць разбурыць дружбу хлопцаў. Яна вырашыла выправіць сітуацыю і заявіла, што кахае Васілька. Гэта было нечаканасцю для ўсіх, асабліва для самога Васілька. Ён разумеў, што Нонка зрабіла гэта, каб прымірыць сяброў, але не мог не радавацца, хоць і адчуваў, што яна не кажа праўду.
У той жа час Ліза ўсё больш прывязвалася да Раланда. Яна захаплялася ім, паўтарала яго словы і думкі. Але калі хлопцы пачалі рыхтавацца да ўцёкаў, Раланд заявіў, што Лізу яны з сабой не возьмуць, бо яна слабая і не вытрымае цяжкасцей дарогі.
Вам жа зусім іншыя патрэбны. Каб пасадзіць на прыпечак і ў спіну цалаваць... Ты не думай, я слабая, а двухжыльная. Ну што ж, дзякуй і на тым, што жартавалі, гулялі, як з малым сабачкам.
Ліза была глыбока пакрыўджана гэтым рашэннем. Яна лічыла, што хлопцы проста гулялі з ёй, як з малым сабачкам, а цяпер адпіхнулі. Навум заступіўся за яе, але Раланд быў непахісны. Толькі пасля таго, як Навум і Карл абвінавацілі Раланда ў жорсткасці, ён здаўся і дазволіў Лізе далучыцца да іх.
Раздзел 7. Пошукі зброі і трагічны фінал
Нарэшце надышоў дзень, калі хлопцы вырашылі ісці па зброю. Яны адправіліся да пясчаных слупоў недалёка ад Цялічкі. Гэта было дзіўнае месца: пясчанікавыя слупы, піраміды, кубы, рассечаныя глыбокімі, вельмі вузкімі ярамі-шчылінамі. Раланд размеркаваў абавязкі: Нонка павінна была сачыць за дарожнікамі, Багдан - шукаць зброю ў канцы яра, Ліза - на плато, Васілько - назіраць за дарогай, а сам Раланд з Карлам і Навумам застаўся ў яры.
Раланд знайшоў у пячоры нямецкі кулямёт, вінтоўкі, патроны і гранаты. Хлопцы працягвалі шукаць зброю, калі раптам Багдан, які шукаў на плато, наступіў на міну. Пачаліся выбухі, пясчаныя слупы пачалі абвальвацца. Хлопцы спрабавалі выбрацца, але пясок засыпаў іх.
Ліза, убачыўшы, што хлопцы ў небяспецы, кінулася ім на дапамогу, але і яе засыпала пяском. Васілько спрабаваў дапамагчы сябрам, але страціў прытомнасць ад выбуху. Калі ён ачуняў, то ўбачыў, што на месцы здарэння ўжо працуюць сапёры і вайскоўцы.
З усёй кампаніі выжылі толькі Васілько і Нонка. Багдана адкапалі мёртвым, а пазней знайшлі цела Карла. Раланда, Лізу і Навума так і не знайшлі - іх, верагодна, засыпала ў адной з пячор. Васілька і Нонку адправілі дадому. Праз чатыры дні Васілько ад'язджаў на Беларусь.
Праз тры гады Васілько вярнуўся ў Кіеў і сустрэўся з Нонкай. Яны пажаніліся, але заўсёды пазбягалі вуліц горада ў залатую восень, калі жаўцелі каштаны. Гэтая пара года нагадвала ім пра трагічную гібель сяброў, якія хацелі змагацца за справядлівасць і загінулі ў дняпроўскім пяску.
А яны ж і загінулі толькі таму, што - хай сабе па-дзіцячы - збіраліся на вайну з ёю, каб яна хаця на хвіліну хутчэй знікла з зямлі. Што зробіш? Змагары за справядлівасць часта гінуць.
Васілько разумеў, што не так бы пакутаваў, калі б яго сябры не былі такімі чыстымі, вернымі, надзвычайнымі і добрымі хлопцамі. Кожны раз, калі пачыналі аблятаць каштаны, ён успамінаў сваё апаленае, спаленае, забітае вайной, знявечанае юнацтва.