Начныя зарніцы (Шамякін)
Вельмі кароткі змест
Украіна, 22 чэрвеня 1941 года. З пачаткам вайны маладая фельчарка Саша, якая толькі нарадзіла дачку Алёнку, вымушаная ўцячы ў родную вёску. Там жыццё пад нямецкай акупацыяй становіцца цяжкім і небяспечным.
Да Сашы звяртаюцца падпольшчыкі з просьбай прытуліць раненнага камісара — Уладзіміра Лялькевіча, які павінен выдаваць сябе за яе мужа Пятра. Гэта цяжкае выпрабаванне для жанчыны, тым больш, што ў мінулым муж яе да яго прыраўноўваў.
Неўзабаве Саша далучаецца да падпольнай дзейнасці. Першае яе заданне — пашыць чырвоныя сцягі, якія падпольшчыкі вывесілі на свята Кастрычніка, раззлаваўшы акупантаў. Аднойчы Саша ратуе злоўленага партызана, дапамагаючы яму ўцячы. Немцы ставяцца ўсё больш жорстка.
Зіма. Данік, брат Сашы, разам з сябрам Цішкам выконвае баявое падпольнае заданне — падрыў варожага склада. Цішка атрымлівае смяротнае раненне. Саша спрабуе яго ратаваць:
Цішка ціха паклікаў: «Ма-ма! Мама!» I сціхіўся. Саша адчула, як мёртва павісла i адразу пахаладзела яго рука, i зразумела з нейкім дзіўным прафесійным спакоем у гэты момант, што наступіў канец яго пакутам.
Перэжыўшы трагедыю, падпольшчыкі ўзмацняюць барацьбу. Лялькевіч пачынае адчуваць да Сашы сапраўдныя пачуцці, прызнаецца ёй у каханні. Спачатку яна адказвае на яго пачуцці, але потым рашуча адштурхоўвае яго, бо верная мужу, якога чакае з фронту. Насуперак усім выпрабаванням вайны і падполля Саша захоўвае вернасць мужу і спадзяецца на яго вяртанне.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў - рэдактарскія.
Раздзел 1. Саша ў радзільным доме з дачкой пры пачатку вайны
Саша прачнулася ў радзільным доме і адчула, што боль пасля родаў знік. Яна была шчаслівая, бо нарадзіла дачку Алёнку. Дзяўчына з задавальненнем пацягнулася і ўспомніла, што сёння яе павінны выпісаць. Яна радавалася, што зможа вярнуцца дадому разам з дачкой, дзе яе чакаў муж Пеця, які служыў у Мурманску.
Саша глядзела ў акно на Дняпро і ўспамінала, як Пеця аднойчы прыраўнаваў яе да настаўніка Лялькевіча. Яна з нецярпеннем чакала, калі муж вернецца з службы і ўбачыць сваю дачку. Раптам у палату зайшла галоўурач Марыя Сяргееўна з трывожнай навіной.
"Няшчасце, Саша. Вялікае няшчасце", - сказала ўрач. "Вайна, Саша". Гэта было 22 чэрвеня 1941 года. Немцы пачалі бамбіць Кіеў. Саша адчула, як яе ахапіў страх за мужа, які знаходзіўся на паўночным фронце. Яна абняла Марыю Сяргееўну і заплакала.
Вайна не далятала ў ix ціхі куток. Нават варожых самалётаў яны не бачылі ў першыя дні. Зрэдку праляталі на захад нашы самалёты, i гэта ўсіх радавала. Толькі на досвітку чацвёртага дня яны пачулі яе, вайну.
Раздзел 2. Спроба эвакуацыі і сутыкненне з нямецкімі салдатамі
Марыя Сяргееўна параіла Сашы тэрмінова эвакуіравацца. Саша вырашыла ехаць у сваю родную вёску за Дняпром і Сожам, дзе, як яна лічыла, будзе бяспечна. Гаспадыня Аня дапамагла ёй сабраць рэчы і пагадзілася правесці іх да ракі.
Калі яны прыйшлі да Дняпра, стары лодачнік спачатку запрасіў за перавоз вялікія грошы, але потым пагадзіўся перавезці іх. Падчас пераправы яны ўбачылі нямецкія самалёты, якія бамбілі сядзібу МТС. Саша моцна спалохалася, але яны паспяхова дабраліся да другога берага.
Па-рознаму ў тыя жудасныя дні людзі ўцякалі ад вайны. Ішлі групамі i па адным, па магістральных дарогах i па глухіх сцежках; адны ведалі, дзе ix прыпынак, другія ішлі «ў белы свет».
Саша і Аня працягвалі свой шлях праз лес. Раптам яны ўбачылі трох нямецкіх салдат. Адзін з іх, які гаварыў па-руску, пачаў распытваць іх пра савецкія войскі і пераправы праз Дняпро. Саша адчула, як яе ахапіў жах.
Калі яны спрабавалі сысці, немцы загадалі ім ісці ў іншым напрамку. Саша зразумела, што іх вядуць на расстрэл. Аня нечакана сыпанула соль у твар аднаму з немцаў і выхапіла ў яго вінтоўку. Яна ўдарыла яго па галаве, схапіла Ленку і закрычала Сашы: "Уцякайма!"
Ён паклікаў маці, i ў яго памяць урэзалася кожная рыса яго твару. Малады, нават прыгожы, з ветлівай усмешкай... Цяпер, калі яна ведае, што ён вёў ix на расстрэл, ад гэтай усмешкі ледзянее кроў...
Яны беглі праз гушчар, абдзіраючы аб сукі твары, рукі і ногі. Нарэшце выбраліся на поле, дзе ўбачылі жанчын, якія жалі жыта. Саша ўпала на зямлю ад знямогі. Аня абняла яе і сказала: "Ну, Шурачка, нехта Богу за нас моліцца. Гэта ж яны нас на смерць вялі... на расстрэл".
Раздзел 3. Пачатак акупацыі і раненны камісар
Саша дабралася да роднай вёскі, дзе жылі яе старэйшая сястра Поля і малодшы брат Даніла. Яны з жахам слухалі яе расказ пра сутыкненне з немцамі. Неўзабаве немцы занялі іх вёску. Савецкія войскі ўзарвалі мост і адступілі.
Данік расказаў, што камандзір Аляксей Кошалеў загінуў, узрываючы мост. Немцы забілі таксама іх суседа, дзеда Андрэя, які спрабаваў з імі размаўляць. Жыццё пад акупацыяй стала цяжкім і небяспечным.
Цішыня i пустэча — змоўклі пеўні, бо ix парэзалі, зніклі сабакі, не гулялі на вуліцах дзеці, не хадзілі без пільнай патрэбы дарослыя — характэрныя рысы жыцця вёскі ў часы акупацыі.
Аднойчы Данік прыйшоў да Сашы з незвычайнай прапановай. Падпольная група, да якой ён належаў, прасіла іх прытуліць у хаце раненага партызанскага камісара. Ён павінен быў выдаваць сябе за Пецю, мужа Сашы, які нібыта вярнуўся з палону. Саша спачатку адмаўлялася, але потым пагадзілася.
Неўзабаве ў іх хаце з'явіўся Уладзімір Іванавіч Лялькевіч - той самы настаўнік, да якога Пеця калісьці прыраўнаваў Сашу. Цяпер ён быў камісарам партызанскага атрада, паранены, без нагі. Для Сашы гэта было цяжкім выпрабаваннем - выдаваць чужога чалавека за свайго мужа.
Суседзі прыйшлі паглядзець на "вярнуўшагася" мужа Сашы. Яны ладзілі імправізаванае вяселле, прымушаючы Сашу і Лялькевіча цалавацца. Гэта было вельмі няёмка для Сашы, але яна разумела, што трэба падтрымліваць легенду. Раптам у хату зайшоў начальнік паліцэйскага атрада Гусеў, які праверыў дакументы Лялькевіча і, здавалася, паверыў у іх гісторыю.
«Нашы адступаюць!» — словы гэтыя ўскалыхнулі людзей i зрабілі большую паніку, чым сама вестка аб вайне. Саша паверыла Марыі Сяргееўне, якая сказала ёй на другі дзень, што немцы прарвалі пагранічныя ўмацаванні.
Раздзел 4. Падпольны рух і першае баявое заданне
Лялькевіч хутка папраўляўся дзякуючы клопату Сашы і Полі. Ён пачаў займацца бандарствам - рабіў бочкі і цэбры, што дазваляла ім зарабляць на жыццё. Але галоўным яго заняткам была арганізацыя падпольнай барацьбы. Данік прывёў Сашу на сход падпольнай групы, дзе яна дала прысягу.
Я, грамадзянін Савецкага Саюза... член Ленінскага камсамола... уступаючы ў падпольную арганізацыю для барацьбы з фашысцкімі акупантамі i ix паслугачамі, клянуся... За смерць нашых матак i дзяцей, за ix кроў i слёзы...
На сходзе Саша пазнаёмілася з іншымі ўдзельнікамі падполля: Толем Кустаром і Цішкам Матылём. Кіраўніком групы быў чалавек, якога называлі "Старым" - гэта быў калгасны каваль Аляксей Сафронавіч Кавалёў.
Першым заданнем Сашы было пашыць чырвоныя сцягі, якія падпольшчыкі вывесілі на грамадскіх будынках да свята Кастрычніка. Гэта выклікала вялікі гнеў у немцаў, якія пагражалі расстраляць кожнага другога жыхара вёскі ва ўзросце ад 15 да 30 гадоў, калі падобнае паўторыцца.
Аднойчы Саша даведалася, што паліцаі злавілі партызана і трымаюць яго ў школьным калодзежы. Яна пайшла паглядзець на яго і, скарыстаўшыся момантам, калі паліцэйскі Кузьма адышоў, дапамагла партызану ўцячы, спусціўшы яму лейцы.
Кузьма, убачыўшы, што партызан знік, хацеў застрэліць Сашу, але яго спыніў іншы паліцай. Праз некалькі дзён Кузьму знайшлі мёртвым - ён нібыта патануў у рэчцы. Саша здагадалася, што гэта справа рук Даніка, які такім чынам абараніў сястру.
Раздзел 5. Лёсавызначальная зімовая ноч і маральны выбар
Падпольшчыкі рыхтавалі дыверсію - падрыў нямецкіх складоў на чыгуначнай станцыі. Данік, Цішка і яшчэ некалькі хлопцаў адправіліся на заданне зімовай ноччу. Яны паспяхова заклалі міну пад бензацыстэрну, але пры адыходзе Цішка быў паранены.
Данік прыбег да Сашы з просьбай дапамагчы параненаму сябру. Яна ўзяла медыкаменты і адправілася ў лес, дзе хлопцы схавалі Цішку. Але рана была смяротнай - куля прабіла лёгкае. Саша зрабіла ўсё, што магла, але выратаваць хлопца не ўдалося.
Перад смерцю Цішка паклікаў маці. Гэта глыбока ўразіла Сашу. Падпольшчыкі пахавалі яго ў лесе, пакляўшыся адпомсціць за яго смерць. Яны вырашылі не казаць маці Цішкі праўду, каб не падвяргаць яе небяспецы.
Пасля гэтага выпадку Лялькевіч сабраў падпольшчыкаў і правёў з імі сур'ёзную размову пра дысцыпліну і асцярожнасць. Ён быў незадаволены тым, што Цішка насіў зброю, парушаючы правілы канспірацыі.
У нашай суровай барацьбе з такім страшным i бязлітасным ворагам самае галоўнае — дысцыпліна. А ты парушыў яе, парушыў пастанову арганізацыі — не насіць зброі. Па сутнасці ты парушыў клятву.
Калі Цішкаў сябар Ціхан даведаўся, што паліцэйскі начальнік Гусеў жорстка абышоўся з дзіцем, ён захацеў забіць яго. Лялькевіч забараніў самавольныя дзеянні і забраў у хлопца пісталет.
Мы — не забойцы, мы — суддзі. Мы караем ад імя народа. I народ павінен ведаць, хто i завошта пакараны, a галоўнае — ведаць, кім пакараны. Кожны наш стрэл па ворагу павінен узнімаць новых барацьбітоў.
Зімой Лялькевіч і Саша паехалі ў горад, каб прадаць бочкі і сустрэцца з гарадскімі падпольшчыкамі. Яны пазнаёміліся з кавалём Драздом і маладым друкаром Цімафеем, якія арганізавалі падпольныя групы на заводзе і ў друкарні. Лялькевіч даручыў ім важныя заданні па збору інфармацыі пра нямецкія эшалоны і падрыхтоўцы дыверсій на чыгунцы.
На зваротным шляху іх конь быў адабраны партызанамі, і яны вымушаны былі цягнуць сані самі. Лялькевічу было асабліва цяжка з яго пратэзам. Саша ўпершыню звярнулася да яго на "ты" і пачала адчуваць да яго цяплейшыя пачуцці. Іх падвёз начальнік паліцыі Гусеў, не падазраючы, з кім мае справу.
Вясной, калі прырода абуджалася, Лялькевіч не вытрымаў і прызнаўся Сашы ў каханні. Ён абняў яе і пачаў цалаваць. Саша спачатку адказала на яго пачуцці, але потым рэзка адштурхнула яго, нагадаўшы, што ў яе ёсць муж і дачка, і яна чакае вяртання Пеці. Лялькевіч папрасіў прабачэння.
Так, сярод жахаў вайны і акупацыі, у небяспечнай падпольнай барацьбе, Саша захоўвала вернасць свайму мужу і надзею на яго вяртанне, нягледзячы на ўсе выпрабаванні і спакусы.