Неруш (Казько)
Вельмі кароткі змест
Палессе, 1970-80-я гады. Мацвей Роўда вярнуўся ў родную вёску Княжбор начальнікам будаўніча-мантажнага ўпраўлення меліярацыі.
Ён пакінуў тут калісьці сваю нявесту Алену і цяпер займаўся асушэннем балот, каб атрымаць новыя землі для земляробства. Княжборцы ставіліся да яго насцярожана, бо ён разбураў іх звыклы лад жыцця — высушваў рэчкі, высякаў лясы, знішчаў Чортаву прорву, дзе загінулі яго бацькі.
Меліярацыя прынесла спачатку багаты ўраджай хлеба, але потым пачаліся праблемы: балота вярнулася, зямля пачала высыхаць, зніклі калодзежы, загінулі дубы. Мацвея прызначылі старшынёй калгаса, і ён спрабаваў выправіць сваю памылку, сеючы травы замест прапашных культур.
Мацвей асунуўся на зямлю, прыпаў тварам да яе і адчуў, як гудзе яна, як напружана б’ецца сэрца зямлі... вяртанне гэта прадказвала яму невыносны боль.
Канфлікт з дырэктарам рыбгаса прымусіў Мацвея падарваць дамбу і шлюзы, каб пусціць ваду на палі. Ён страляў у Ваську Барздыку, жаніха Надзькі, дачкі Махахея, калі той вёз краўшы хлеб. Княжборцы пачалі перасяляцца ў новы пасёлак, але старая Махахеіха падпаліла хату і загінула ў пажары.
Чорная бура знішчыла частку пабудоў калгаса. Мацвей знайшоў параненага бусла і панёс яго праз снег. Зямля рыхтавалася да сну, каб вясной аднавіцца, а Мацвей усведамляў, што яго дзеянні прынеслі не толькі прагрэс, але і незваротныя страты для Княжбора і яго жыхароў.
Ён разумеў, што парушыў роўнавагу прыроды і жыцця людзей, і цяпер павінен быў несці адказнасць за свае ўчынкі.
Падрабязны пераказ па частках
Частка 1. ...І вялікага сямейнага шчасця
Окіць на бусліка
Летам зямля пад Княжборам высахла, пакрылася трэшчынамі, дрэвы скідалі лісце, а рэчкі і калодзежы перасохлі. Мацвей Роўда адчуваў сябе такім жа высахлым, як і навакольная прырода.
Ён назіраў за бусламі, якія збіраліся ў цёплыя краіны раней звычайнага. Сотні птушак сабраліся на сенажаці і пачалі біцца, як вяскоўцы. Мацвей пазнаваў у іх сваіх аднавяскоўцаў. Паводле народных павер'яў, бусел прыносіў вясну на Палессе.
Ненене. Ноеў каўчэг
Ненене жыла адзінока ў сваёй хатцы з каровай Мілкай. Аднойчы Мілка павінна была ацяліцца, і Ненене адчувала надыход падзей. Уначы да яе прыходзіў нябачны Іван, яе нябожчык муж, з якім яна размаўляла ў думках.
Раніцай вада стаяла ўжо каля ганкаў. Людзі кінуліся ратаваць бульбу, але вада працягвала прыбываць. Адзіным сухім месцам застаўся ўзгорак з могілкамі. Людзі кінуліся туды на лодках. Ненене кінулася да сваёй Мілкі, якая пачала ацяльвацца. Старая Махахеіха дапамагла Мілцы. З'явілася цялічка Ягадка і бычок Партызан.
Зялёна зжата, сыра з'едзена
Прайшло больш за тры гады з апошняй сустрэчы Мацвея з Шахраем. Мацвей адчуваў, што Шахрай нібыта выкраў частку яго часу. Пры сустрэчы з Шахраем Мацвей адчуў, што той змяніўся, стаў мяккім і менш грувасткім.
Шахрай папракнуў Мацвея ў тым, што той згадвае пра яго толькі ў цяжкія хвіліны. Мацвей адказаў, што мінскі клімат неспрыяльны для Шахрая. Шахрай жартаваў і блазніў. Мацвей адказаў, што хоче прайсці па зямлі, не пакінуўшы следу. Шахрай на гэта сказаў, што не дадуць.
Княжбор
Вёска Княжбор была вандроўнай: апошні раз яна перамясцілася паўвека таму. Раней Княжбор стаяў за шэсць кіламетраў, дзе рачулка злівалася з вялікай ракой. Дзяцінства Цімоха Махахея прайшло на вадзе.
Пад Княжборам ёсць велізарная дуброва, адна з найбуйнейшых на Палессі. Над Княжборам навісла чарговая паводка, ужо пяты год запар. Хаты стаялі ў вадзе. На коміне няскончанай хаты Махахея бусел зрабіў сабе гняздо. Аркадзь Барздыка, які вёз вучняў у школу на драбінах, жартаўліва звярнуўся да Махахея, кажучы, што бусел гаспадар, а сам Цімох кватарант.
Калісьці Княжборская дуброва была месцам, дзе раслі велізарныя дубы. Але адной вясной усё знікла: дубы секлі, і грыбы праваліліся пад зямлю. Год знішчэння дубровы быў цяжкім. Аркадзь Барздыка, старшыня калгаса, абвясціў аб выхадзе ў перадавікі за адно лета. Дзве вёскі працавалі рупліва, спілоўваючы дубовыя бярвенні. Махахей спрабаваў перашкодзіць высечцы лесу, за што Барздыка абвінаваціў яго ва ўрагу народа.
Выбар
Мацвей Роўда і Шахрай ужо другі тыдзень падарожнічалі па Палессі ў пошуках месца для будаўніцтва саўгаса. Яны сутыкаліся з цяжкасцямі мясцовасці: балоты, адсутнасць дарог, стары лес. Шахрай цяжка пераносіў умовы Палесся. Мацвей жа, які родам з гэтых мясцін, адчуваў сябе лепш, хоць і не вітаў ідэю меліярацыі з лёгкім сэрцам.
Мацвей разважаў пра супярэчлівасць меліярацыі: з аднаго боку, яна неабходная для развіцця гаспадаркі, з другога — яна знішчае прыроднае багацце. Ён разумеў, що балоты для палешукоў — не толькі крыніца цяжкасцей, але і апора жыцця. Шахрай жа бачыў у балотах залатое дно і прапаноўваў амбіцыйныя планы па стварэнні вадасховішчаў, пшанічных палёў і жывёлагадоўчых комплексаў.
Табе трэба балота, жабы, а нам хлеб, бульба. Як жа нам з табой падзяліць зямлю, каб табе і мне ўсяго хапала на ёй? Не ведаю, ты прабач мне, не ведаю...
Яны зноў адпраўляліся ў Княжбор. Мацвей сустракаў мясцовага жыхара, Аркадзя Барздыку, які абарваў бульбу з дапамогай валоў. Барздыка спачатку не прызнаваў Мацвея. Паміж Шахраем і Барздыкам завязвалася размова пра колькасць зямлі і жывёлы. Барздыка адказваў на пытанні Шахрая ўхіліста, з хітрынкай, падкрэсліваючы сваё беднае становішча.
Выбар. Агледзіны
Трое падарожнікаў — Шахрай, Мацвей і дзед Дзям'ян — спыняліся ля ракі, за якой пачыналася мясцовасць Свілёва. Дзям'ян апісваў наваколле: Махахееву Дуброву, потым Балонь. Шахрай цікавіўся паходжаннем назвы Свілёва. Дзед Дзям'ян тлумачыў, що Свілёва азначае бусел. Шахрай абяцаў навесці парадак і пакараць рэчку.
Чакайце, вам адкажуць
Мацвей ішоў па вялікім горадзе пешкі, адчуваючы сябе чужым. Горад здаваўся яму месцам, дзе можна схавацца ад уласных думак, ад нядаўняй размовы з Шахраем і цяжкага мінулага. Ён аддаваўся гораду, адчуваючы амаль што прыемнасць ад яго бясконцых вуліц. Яго думкі пераносіліся да ўспамінаў пра човен на княжборскіх старыцах, дзе ён плыў у спякотны дзень. Ён бачыў Алену, якая плёскала яму ў твар вадой.
Мацвей не заўважыў, як дайшоў да вакзала. Ён ледзь не трапіў пад трамваі. Заўважыўшы міліцыянера, ён паспяшаўся да тратуара, да натоўпу. Ён накіраваўся да рэстарана, але трох п'янаватых падлеткаў і міліцыянер спынілі яго. Адзін з падлеткаў упаў, ударыўшыся галавой аб асфальт. Мацвей адчуў боль у патыліцы. Ён хацеў дапамагчы ім, але яго адштурхнулі. Ён адчуў, што стаміўся і зразумеў, што акрамя хлеба, шчасця і жыцця ёсць нешта іншае, што ён прапусціў.
Не, пэўна, няма горшай адзіноты, чымсьці адзінота сярод людзей, на вакзале, калі ты прыйшоў туды, каб выправіцца ў дарогу, і дарог мноства, але ніводнай тваёй.
Пачатак. 1
У Княжборы Васька Барздыка, яго сабака Дружок, Надзька Махахей і Ненене шукалі гусей летам, каб загнаць іх у хлеў. Раней у Княжборы гусей выпускалі вясной і не клапаціліся пра іх да замаразкаў. Аднак у гэтым годзе меліяратары прымусілі гаспадароў замкнуць сваю птушку. Васька Брытан таксама з'явіўся на Бабскім пляжы, дзе загарала Надзька.
Махахеіха папрасіла Ваську дапамагчы Надзьцы гнаць гусей. Надзька, якая ляжала на пяску ў купальнічку, пагардліва ўсміхалася. Па дарозе Надзька зласліва прамовіла Ваську. Раптам Дружок вылецеў з кустоў і заскуголіў: з-пад калодзіны выскачыў заяц і панёсся прэч. Сабака паляцеў за ім, і абодва зніклі. Надзька сказала, що яна так, выпрабоўвала яго.
Мацвей не пайшоў на танцы, бо ніколі іх не наведваў. Дзіўна, але і Надзькі таксама не было. Мацвей накіраваўся да магазіна, у карчму да Лявона Цупрыка. Яго дзень скончыўся трывожна, але не з-за здарэння з трактарам. Раўнавагу выбіла думка пра бацькоў, якія ляжалі ў Чортавай прорве. Адтуль даносіўся крык, роў, нібы ўсе заўчасна памерлыя княжборцы працялі яго.
Пачатак. 2
Мацвей з дзедам Дзям'янам і трактарыстам наведалі Цупрыка. Цупрык падаў ім выпіць і сам не адмовіўся. Пасля шынка Мацвей з трактарыстам пайшлі ў поле. Трактарыст распавядаў пра сваё жыццё, як ён збег ад мачыхі на цаліну. Развітаўшыся з трактарыстам, Мацвей апынуўся ў Свілёве. Там было дрымотна ціха, спалі машыны і дрэвы. Мацвей прыхіліўся да дуба, прыдрамаў і прахапіўся ад невыразнага крыку, які ператварыўся ў плач жанчыны і дзіцяці. Ён кінуўся да Чортавай прорвы.
Мацвей адчуваў, що прорва вывучае і яго. Ён спрабаваў зразумець логіку таго, што адбывалася, але кожны раз палохаўся. Прорва цяжка дыхала, і яго цягнула туды. Але жаночы плач за плячыма адштурхнуў яго. Мацвей скочыў ад прорвы і пагнаўся за жанчынай у белым, якая адводзіла яго ад прорвы і Свілёва. Ён выдыхаўся і губляў надзею дагнаць яе. Каля вёскі яна ператварылася ў белае воблака. Ён апынуўся ў жытным полі, мокры ад расы.
Пачатак. 3
Цімох Махахей ішоў берагам рэчкі, кіруючыся да брода. Аднак цяпер брод непрыдатны, бо рака змяніла сваё рэчышча. Цімох бачыў плотак, смяяўся з іх і адводзіў душу за грушкай, якая стаяла на беразе. Далей Цімох, баючыся паказацца з нязвыклым для яго грузам — новым гармонікам — на вочы аднавяскоўцам, наўмысна абыходзіў вёску. Ён саромеўся сваёй пакупкі, бо на старасці гадоў, як дзіця, пагнаўся за цацкай, хоць і не ўмеў іграць.
Махахей пагружаўся ва ўспаміны аб вячорках, дзе дзед Дзям'ян, нягледзячы на капрызы, цешыў вяскоўцаў музыкай. Гармонік знік з вёскі, але Махахей сумаваў па ім, нават на фронце даў сабе зарок: калі выжыве, заробіць на гармонік. Цімох марыў іграць на гармоніку ля свайго дома, дзе рос куст чаромхі, пасаджаны перад вайной. Нечакана, проста пад ногі яму выкочваўся вялікі стары вожык. Махахей, поўны радасці і хвалявання, спяшаўся паказаць вожыку свой гармонік.
У зоне знішчэння. 1
Раздзел пачынаўся з апісання незвычайнага сну Мацвея. Гэты сон пераносіў яго ў дзіўную хату, якая не падобная ні на гарадскую, ні на вясковую. У гэтай хаце Мацвей бачыў сваіх аднавяскоўцаў-княжборцаў, якія рухаліся, быццам у карагодзе. Ён прыходзіў да высновы, що гэта пячора, і людзі там — не сапраўдныя, даўно памерлыя.
Гэта ж па іх меліяратарскай тэрміналогіі была зона знішчэння, усё жывое трэба было звесці... Вынішчыць, каб потым адрадзіць хлебным коласам, караваем, малаком і мясам.
Далей сон перарываўся ўспамінамі пра цяжкі ўчарашні дзень. Да Мацвея на ўчастак пад Храпчынам нечакана прыляцеў Шахрай з групай людзей. Мацвей, які адказваў за меліярацыйныя работы, ужо прывык да таго, што яго работа – гэта зона знішчэння балот, каб потым адрадзіць урадлівыя землі. Для яго гэта асабістая барацьба, бо балоты забралі яго маці і бацьку.
У зоне знішчэння. 2
Пасля нарады Мацвей едзе з Шахраем і Сяргеем Кузьмічом па меліяраваных землях Палесся. Яны назіралі за пераўтварэннем прыроды: бязмежнымі пшанічнымі палямі, якія замянілі лясы. Мацвей адчуваў сум і перажываў за знікненне лясоў і прыроды, у той час як Шахрай і Сяргей Кузьміч цытавалі Тургенева, апраўдваючы свае дзеянні пакорай прыроды чалавеку.
Яны сустракалі старога дзядка, які дзяліўся сваімі цяжкасцямі: яму няма на чым вывезці буракі і ён не мог выгнаць самагонкі з жыта. Стары плакаў, апісваючы пабоі ад брыгадзіра. Мацвей здзіўляўся, што гэта адбылося восенню, а не нядаўна. Сяргей Кузьміч, шакаваны, загадваў ехаць у праўленне, каб знайсці брыгадзіра. Аднак брыгадзіра не знаходзілі.
...І вялікага сямейнага шчасця
У хаце Цімоха Махахея і яго жонкі Ганны панавала цішыня, перарываемая гукам гармоніка Цімоха і голасам Ганны, якая ўголас чытала вершы Ясеніна. Яны вялі дыялог пра сэнс паэзіі. Чытанне становілася для іх спосабам напоўніць сэнсам сваё існаванне пасля ад'езду дачкі Надзькі на вучобу ў горад і вымушанага продажу каровы.
Пасля таго як іх хату пакінула дачка, а карову прыйшлося прадаць з-за праблем з сенам, Махахеі адчувалі пустату і маркоту. Гэтая пустата адбівалася на іх доме. Яны знаходзілі паратунак у кнігах, якія ім давала бібліятэкарка Цупрычыха. Спачатку гэта былі кнігі пра Пятра Першага, а потым і Ясенінава, якога яны раней лічылі варожым паэтам. Чытанне становілася для іх своеасаблівым лячэннем ад душэўнага болю і сэнсам жыцця.
Няма найвялікшага граху за той, калі ты абкрадзеш мёртвага і ненароджанага альбо таго, хто толькі-толькі нарадзіўся і яшчэ не здольны адстаяць сябе.
Махахей вырашаў пайсці на рыбалку, каб адцягнуцца ад цяжкіх думак. У хаце панавала атмасфера чакання вясны: вада ў вядры ўжо не замярзала. Але яго думкі зноў вярталіся да мінулага і сучаснасці. Ён усведамляў, што ранейшая рэчка і зямля змяніліся з-за меліярацыі, зніклі ўюны, а рыбалка стала іншай. Успамінаў сваё дзяцінства, калі лавіў рыбу з сябрамі, многія з якіх загінулі ў вайну. Ён шкадаваў аб згубленым свеце і адчуваў сваю адзіноту і бездапаможнасць перад зменамі.
Двое у студзені
У навагоднюю ноч пачынаў падаць снег, менавіта ў поўнач, калі па радыё і тэлевізары ўжо прагучалі віншаванні, а танцы ў тэхнікуме Ваські пачалі слабець. Студэнты засталіся амаль адны, і першыя сняжынкі пачыналі асядаць на зямлю. Горад змяняўся, станавіўся ціхім і праяснёным, дарослыя, як дзеці, радаваліся першаму снегу і Новаму году. Атмасфера свята ахоплівала ўсіх. У Надзі і Ваські таксама святочна на душы, хоць раней, на танцах, ім здавалася, што для іх Новага года не будзе.
Частка 2. Окіць на бусліка
Па крузе дарога. 1
Прайшло больш за тры гады з апошняй сустрэчы Мацвея Роўды з Шахраем. Спачатку балота праяўляла сябе толькі жоўтымі ірысамі, якія зацвілі не ў сезон каля новай дамбы. Потым, зімой, яно ціха прашылося праз насып, і вясной ірысы ўжо зацвілі па другі бок насыпу. Пасля майскіх дажджоў балотца знікла, а потым зноў з'явілася, пакідаючы сляды ў выглядзе правальванняў і зрушэнняў на полі. Балота прыйшло да дубняку, і дубняк пачаў чэзнуць.
Па крузе дарога. 2
Васька Барздыка, які ніколі не дараваў Мацвею Роўду, адмовіўся сесці, калі той яго запрашаў. Ён пагадзіўся дапамагчы з уборкай ураджаю толькі таму, що княжборцы не даравалі б яму ўхілення ад працы. Мацвей, радасны ад добрага ўраджаю, спрабаваў наладзіць з ім стасункі. Васька хмура адказаў, що не вернецца ў Княжбор і не пойдзе да яго. Мацвей здзівіўся адказу Ваські, прапанаваўшы дапамогу з працаўладкаваннем ляснічым, але Васька саркастычна адказаў пра адсутнасць лесу ў Княжборы.
Сакратар Дзмітрый Радзівонавіч пачынаў сур'ёзную размову з Мацвеем. Ён ведаў пра травы, пасаджаныя Мацвеем, і пра захватчыкаў — людзей, якія самавольна занялі калгасную зямлю. Сакратар папярэджваў Мацвея, што той патурае разбазарванню зямлі. Мацвей адмаўляўся займацца захватчыкамі, бо лічыў, що адбіраць у сялян заробленае — апошняя справа.
Жалезны чалавек
Мацвей спускаўся па лесвіцы, якая злучала дзве вуліцы, адчуваючы, що трапляў у іншы свет. Яго пераследавалі пахі вільгаці, затхласці і тлену. Ён апынаўся на Нямізе, якая цяпер закутая ў бетон і напоўненая пахам бензіну. Мацвей чуў звон булата, які на самай справе з'яўляўся трамваямі, але ён хацеў чуць менавіта звон мячоў.
А ты ж чалавечае перакладваеш на машыну, душу ёй сваю прыпісаць хочаш... табе за яе адказваць, а не ёй за цябе, таму як ты паперад яе на зямлі з’явіўся.
Мацвей прачынаўся ў скверы, сціскаючы чыгунную ножку лаўкі. Ён не ўпэўнены, ці было ўсё гэта сном ці рэальнасцю. Ён бачыў, што жывы хтосьці абмацваў на суседняй лаўцы, але не перашкаджаў. Мацвей сумняваўся, ці існавала Алена, ці была яна толькі яго жаданнем. Ён успамінаў, што ўсё жыццё імкнуўся да светлага і чыстага праменьчыка. Нарэшце, ён пераконваў сябе, що Алена ёсць, і дзякаваў за яе з'яўленне ў сне ці наяве.
Дай вады напіцца, калодзеж. 1
У Княжборы святкавалі вяселле Надзечкі. Калі яна ішла па ваду да калодзежа, пачынаўся лёгкі дождж, што лічылася добрым знакам. Старая Махахеіха, бабуля Надзечкі, трактавала яго як шчасце. Аднак Царыца выказвала сумненні, бо ўжо другі тыдзень стаяла сухмень. Вядро Надзечкі ў калодзежы не дастала вады, а апускалася на сухое дно, што выклікала трывогу і кепскія прадчуванні ў старых. Царыца, не вытрымаўшы, выкрыквала, што калодзеж пусты.
Мацвей назіраў за сітуацыяй, бачачы, як Надзечка марна спрабавала набраць ваду, і як яе твар пакрываўся чырвонымі плямамі ад злосці і збянтэжанасці. Ён хацеў дапамагчы, але спазняўся, бо жаніх сам кінуўся да калодзежа. Царыца зноў спрабавала загаварыць, але замоўквала, бачачы, што людзі адсоўваліся ад яе, успрымаючы яе як вінаватую ў няшчасці. Яна пачынала гучна апраўдвацца, звяртаючыся да Мацвея і вінавацячы яго ў тым, што ён выпіў усю ваду з калодзежаў.
Дай вады напіцца, калодзеж. 2
У гэты момант вяселле перастала быць святам, танцы спыняліся, госці пачыналі разыходзіцца. Жаніх, дастаўшы з калодзежа толькі бруд, кідаў яго пад ногі Мацвею і забіраў Надзечку. На двары заставаліся толькі Махахей і Махахеіха. Мацвей спрабаваў пагаварыць з Махахеем пра праблему перасохлых калодзежаў і паніжэнне ўзроўню грунтавых вод, але той адмахваўся ад яго, выказваючы абыякавасць да праблемы і ідучы ў хату.
Перасяленне. 1
Пасля зімы старая Махахеіха рэдка пакідала свае полаці, выходзячы на свет толькі на вяселле ўнучкі і пахаванне Ненене. Пасля гэтых падзей яна зноў залягла ў сваім закутку, дзе яе прысутнасць амаль не заўважалі. Раніцай, калі ўсё адбылося, бабка раптам нібыта апрытомнела і памаладзела. Яна сама паела, папрасіла курынае яйка, разбіла яго аб прыпечак і высмактала да кроплі, задаволена прамовіўшы тройчы: люблю, люблю, люблю.
Перасяленне. 2
Наступнай раніцай яе ціха і не вельмі сумуючы пахавалі. Гучна плакала толькі Ненене, кажучы: Маё месцечка заняла. Стары Княжбор, адзіны і журботны, але і задаволены, пачаў перасяляцца на машынах, трактарах і падводах у новае жыццё, у каменныя кватэры.
Палын без каранёў
Раённая ўлада паведамляла пра візіт сакратара райкома з дэлегацыяй. Мацвей Роўда, старшыня калгаса, просіў старшыню пассавета сустрэць іх, а сам знікаў. Раней на бюро райкома Мацвея спрабавалі выключыць з партыі за знішчэнне дамбы і шлюзаў, але ён атрымаў толькі вымову дзякуючы заступніцтву Сяргея Кузьміча. Сакратар райкома лічыў, що ўсе землі павінны быць занятыя прапашнымі культурамі для жывёлы. Мацвей, насуперак загадам, пасеяў травы, каб захаваць зямлю.
Хатка ж ты мая, хатка, свет ты мой, зара, ты ж мяне ўсю вайну бараніла, дачку ў мяне прыняла, ты ж майго чалавека блаславіла пайсці на вайну...
Мацвей праходзіў па новым Княжборы, заклікаючы жыхароў саджаць сады для прыгажосці і дзяцей. Аднак княжборцы адмаўляліся, аддаючы перавагу ўласнай дробнай бульбе і калгаснаму малаку. Мацвей не мог пераканаць іх. Стаміўшыся ад беспаспяховых перамоваў, Мацвей накіроўваўся на свінагадоўчы комплекс, дзе адчуваў спакой.