Нямко (Адамовіч)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска Петухі падчас Другой сусветнай вайны. Маладога нямецкага салдата Франца, які прыехаў на тэрыторыю Беларусі як акупанта, кранула жорсткасць планаванай расправы над мясцовымі жыхарамі. Ён паспрабаваў папярэдзіць пра небяспеку маладую дзяўчыну Паліну Кучэра.
Спрабуючы выратаваць Паліну ад пакарання, Франц забіў немца-ахоўніка. Ён схаваўся разам з Палінай і яе маці ў падзямеллі пад падпаленай хатай, ледзь выжыў. Пасля іх арыштавалі, але зноў уцяклі і далей жылі ў лесе, хаваючыся ад акупантаў і партызанаў. Франца цяжка паранілі, але Паліна даглядала яго, выцягнула з балотаў і перажыла з ім многія пакуты.
Людзей, што перажылі сьмерць сваёй вёскі, — думаю, і тыя, хто жыўцом гарэў у Дрэздэне, маглі б засьведчыць, — аглушала думка, перакананьне: усюды так! На ўсёй зямлі! У гэтую хвіліну забіваюць усіх!..
Паліна закахалася ў Франца і нарадзіла сына. Вайна скончылася, але Францу грозіла небяспека з-за яго нацыянальнасці і біяграфіі. Разам яны выдаткавалі шмат намаганняў, каб захаваць сваю сям'ю. У цяжкіх абставінах яны жылі на Беларусі, імкнучыся застацца незаўважанымі і перажыць сталінскія рэпрэсіі, якія зноў заактывізаваліся пасля вайны.
Іх жыццё не стала лягчэйшым з прыходам міру: бацьку Паліны, які быў былым партызанам і раней арыштоўваўся органамі бяспекі, зноў рэпрэсавалі. Франца таксама арыштавалі праз шмат год, калі ён стаў удзельнікам палітычнага крызісу ў Беларусі. Пазней іхная сям'я пераехала ў аддалены пасёлак Леспрамгас, дзе жылі пад апекай сяброў, а пасля — пераехалі ў Сібір, каб пазбегчы далейшых пераследаванняў.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў у пераказе — умоўныя.
Ад аўтара. Разважанні пра этнічныя канфлікты і супольную чалавечнасць
У прадмове да аповесці аўтар разважаў пра жорсткасць нацыянальных канфліктаў, якія ахапілі постсавецкую прастору. Ён адзначаў, што людзі не хочуць прызнаваць уласныя памылкі і асуджаць злачынствы, учыненыя прадстаўнікамі свайго народа.
У нас перасыхае горла, перахоплівае дыханьне, калі трэба сказаць жорсткую праўду пра нас самых. Тады няхай яны яе нам скажуць, за нас — дзяўчынка і юнак адтуль, з самай ночы фашызму і сталінізму.
Аўтар прыгадаў рэальную гісторыю беларускай дзяўчыны і маладога нямецкага салдата з часоў вайны, якія здолелі пераадолець нацыянальную варожасць і выканаць сваю чалавечую місію.
Яны, амаль яшчэ дзеці, змаглі пераступіць праз наймагутнейшыя нацыяналістычныя і дзяржаўна-ідэалягічныя міты, догмы і выканаць на зямлі сваю Чалавечую місію — быць братам, сястрой, быць каханьнем.
Раздзел 1. Нямецкія салдаты прыбываюць у беларускую вёску Петухі
У беларускай вёсцы Петухі вырашылі затаіцца нямецкія салдаты з батальёна Дзірлевангера. Яны размясціліся ў хатах мясцовых жыхароў, па два-тры чалавекі на сям'ю. Штурмбанфюрэр загадаў ім паводзіць сябе прыстойна, плаціць за паслугі, але калі надыдзе дзень акцыі, усіх гаспадароў ліквідаваць, а дамы спаліць.
Маладога сямнаццацігадовага салдата Франца Ш. прымацавалі да вопытнага Ота Залеўскага. Іх пасялілі ў хаце Кучарыхі.
Спачатку Францу здалося, што ў хаце жывуць дзве бабулькі, але на наступны дзень ён убачыў маладую прыгожую дзяўчыну. Гэта была Паліна, дачка гаспадыні, якая раней хавала сваю прыгажосць, мажучы твар сажай і прыкідваючыся кульгавай.
Раздзел 2. Узрастаючая сувязь паміж Францам і Палінай сярод небяспекі
Паміж Францам і Палінай пачалі ўзнікаць пачуцці. Яны перакідваліся позіркамі, усміхаліся адно аднаму. Франц, які ведаў рускую мову, мог размаўляць з дзяўчынай, хоць Ота гэтага не разумеў. Паліна адчувала, што малады немец не падобны да іншых акупантаў.
Франц разумеў, што ў хуткім часе яму загадаюць забіць гэтых людзей, і гэта яго мучыла. Ён адчуваў унутраны канфлікт паміж абавязкам перад Германіяй і чалавечымі пачуццямі да Паліны.
Расавы закон аднак яму гэтага не дазваляе. Забіць дазваляе і нават абавязвае. А вось падобным пралюбадзействам прынізіць сваю расу — тое самае што скаталожніцтва.
Аднойчы ноччу Франц паспрабаваў наблізіцца да Паліны, але яна адштурхнула яго. Ён быў збянтэжаны і прысаромлены сваімі паводзінамі.
Раздзел 3. Хаванне ў тайным сховішчы ад атрада СС-Дзірлевангера
Раніцай у вёску прыйшоў загад пачаць акцыю па знішчэнні жыхароў. Ота паведаміў Францу, што трэба сачыць за сваімі гаспадарамі, каб яны не ўцяклі. Паліна заўважыла нешта нядобрае ў паводзінах немцаў і папярэдзіла маці.
Калі пачуліся першыя стрэлы, Ота хацеў забіць жанчын, але Франц нечакана застрэліў яго з аўтамата. Паліна хутка павяла Франца ў тайнае сховішча пад падлогай, якое зрабіў яе бацька. Яны паспелі схавацца разам з Кучарыхай перад тым, як нямецкія салдаты пачалі паліць хаты.
У сховішчы яны правялі некалькі дзён, пакуль немцы не пакінулі вёску. Франц быў у шоку ад таго, што забіў свайго суайчынніка, але разумеў, што выратаваў жыцці Паліны і яе маці.
Раздзел 4. Уцёкі пасля падпалу хаты
Калі яны выбраліся з падполля, то ўбачылі, што ўся вёска ператварылася ў папялішча. Ад хаты Кучарыхі засталася толькі печка. Паліна і Франц пачалі шукаць ежу і прытулак. Яны знайшлі закінутую зямлянку ў лесе і пасяліліся там.
Франц на гэты раз папоўз першым і атрымаў апёкаў болын. Яму давялося разграбаць выхад. Прапаліў мундзір на локцях, штаны на каленях. Шчыміць скура на запясьцях, шчака, шыя гараць ад апёку.
Паліна пачала клапаціцца пра Франца, лячыць яго апёкі. Яны паступова прывыкалі да новага жыцця ў лесе, збіралі ягады, лавілі рыбу.
Раздзел 5. Крызіс сумлення Франца і гнеў Паліны
Аднойчы ў лесе яны натрапілі на нямецкі патруль. Франц хацеў скарыстацца гранатай, каб забіць сябе, баючыся, што яго апазнаюць як дэзерціра. Паліна не дала яму гэта зрабіць.
Пасля гэтага выпадку Паліна раззлавалася на Франца, назвала яго фашыстам і сказала, што ненавідзіць усіх немцаў. Яна не магла дараваць яму, што ён думаў толькі пра сябе, а не пра яе.
Франц быў у роспачы, ён не ведаў, як жыць далей. Ён адчуваў сябе здраднікам сваёй краіны, але не шкадаваў, што выратаваў Паліну.
Раздзел 6. Выжыванне ў лесе і сустрэча з партызанамі
Паступова Паліна і Франц прымірыліся. Яны працягвалі жыць у лесе, хаваючыся ад немцаў і партызан. Франц пачаў апранацца ў вясковую вопратку, каб не выглядаць як нямецкі салдат. Паліна прыдумала легенду, што ён нямы, каб растлумачыць, чаму ён не размаўляе па-беларуску.
Аднойчы яны сустрэлі групу партызан. Паліна расказала ім, што Франц - яе муж, які страціў мову пасля кантузіі. Партызаны паверылі ёй, але адзін з іх, які выглядаў як габрэй, выклікаў у Франца трывогу - ён баяўся, што яго могуць распазнаць як немца.
Франц ня дужа перажываў тое, што адбывалася. Яму здалося, што болыпая пагроза мінулася. Той сказаў: “адпусьціце”. Афіцэры ж нічога падазронага не заўважылі. А разгадай яны Франца!
Партызаны адпусцілі іх, і яны працягнулі сваё жыццё ў лесе.
Раздзел 7. Сведкі жудаснага пакарання ў лесе
Аднойчы Франц і Паліна сталі сведкамі жудаснай сцэны ў лесе. Група партызан на чале з чалавекам у скураной куртцы схапіла аднаго са сваіх таварышаў, якога звалі Фуксон. Яго абвінавацілі ў тым, што ён згубіў дыскі да кулямёта, але захаваў скуру для ботаў.
Партызаны прывязалі Фуксона да дрэва і пачалі здзекавацца з яго. Франца прымусілі ўдзельнічаць у гэтым жудасным відовішчы.
Што было б далей, сказаць немагчыма: крык з усіх бакоў рос, людзей на паляне ўсё болып. Скураны, як бы ўспомніўшы пра свой пісталет, пасьпешліва стрэліў — ва ўпор у аголены худы жывот павіслага.
Гэтая падзея глыбока ўразіла Франца і Паліну. Яны ўбачылі, што жорсткасць уласціва не толькі нямецкім акупантам, але і тым, хто змагаецца супраць іх.
Раздзел 8. Пахаванне загінулых вяскоўцаў і паглыбленне адносін
Паліна і Франц вярнуліся ў спаленую вёску Петухі. Яны пачалі збіраць косткі загінулых вяскоўцаў і хаваць іх. Кучарыха хадзіла па пажарышчах, шукала рэшткі сваіх суседзяў і сяброў, гаварыла з імі, быццам яны былі жывыя.
Аднойчы Кучарыха не вярнулася з такой "працы". Паліна і Франц знайшлі яе мёртвай - яна памерла ад знясілення і гора. Яны пахавалі яе на агародзе каля старой ігрушы.
Пасля смерці маці Паліна адчула сябе яшчэ больш адзінокай. Яна цалкам даверылася Францу, і іх адносіны сталі больш блізкімі. Яны разумелі, што цяпер у іх ёсць толькі адно аднаго.
Сваё жыцьцё абарвалася, а тое, якім ён жыве, — толькі прымерваньне да чужога, натужнае намаганьне ўтрымацца на плыву, не пайсьці на дно. Трымаецца гульнёй выпадку ды яшчэ воляй гэтай дзяўчыны.
Раздзел 9. Захопленыя нацыстамі і высланыя ў лагер смерці Азарычы
Фронт набліжаўся, і ў лесе стала небяспечна. Паліна і Франц далучыліся да групы бежанцаў, якія спрабавалі выбрацца з зоны баявых дзеянняў. Аднак іх захапілі нямецкія салдаты і адправілі ў лагер смерці Азарычы.
Лагер уяўляў сабой адгароджаны калючым дротам кавалак забалочанага лесу без бараків і ўкрыццяў. Тысячы людзей, пераважна жанчыны і дзеці, жылі проста на зямлі пад адкрытым небам. Многія паміралі ад голаду, холаду і хвароб.
Франц мусіў хавацца сярод вязняў, баючыся, што яго распазнаюць як немца. Ён і Паліна ўзялі пад апеку маленькую дзяўчынку Лізу, чыя маці памерла ў лагеры.
Умовы ў лагеры былі жудасныя. Людзі паміралі кожны дзень, іх целы проста ляжалі на зямлі. Нямецкія ахоўнікі кідалі вязням хлеб, як сабакам, і забаўляліся, назіраючы, як галодныя людзі змагаюцца за ежу.
Паліна і Франц спрабавалі выжыць у гэтых нечалавечых умовах. Яны дзяліліся ежай з Лізай, але дзяўчынка ўсё роўна захварэла на тыф і памерла з першым снегам.
Раздзел 10. Пакуты і выжыванне ў лагеры
Зіма ў лагеры была асабліва цяжкай. Людзі жылі ў зямлянках, якія самі выкопвалі. Многія паміралі ад тыфу, які распаўсюджваўся праз вошай. Паліна і Франц таксама захварэлі, але здолелі выжыць.
Франц вельмі аслабеў і амаль не выходзіў са сваёй зямлянкі. Паліна кожны дзень хадзіла да варот лагера, спадзеючыся атрымаць хоць трохі ежы для іх абодвух. Яна з жахам назірала, як Франц паступова ператвараецца ў жывы шкілет.
У гэты час Паліна зразумела, што чакае дзіця. Яна не казала пра гэта Францу, баючыся, што ён будзе хвалявацца яшчэ больш. Яна марыла толькі пра тое, каб яны выжылі і змаглі выхаваць сваё дзіця.
Вязні лагера страцілі ўсялякую надзею на выратаванне. Здавалася, што час спыніўся, і смерць стала звычайнай з'явай. Людзі перасталі рэагаваць на смерць іншых, думаючы толькі пра ўласнае выжыванне.
Аднак вясной 1944 года сітуацыя пачала мяняцца. Нямецкія ахоўнікі сталі больш нервовымі і трывожнымі. Яны рэдка з'яўляліся ў лагеры і амаль не прыносілі ежу.
Раздзел 11. Вызваленне з лагера і прызнанне Франца
Аднойчы раніцай вязні заўважылі, што вароты лагера адчынены, а ахоўнікаў няма. Людзі кінуліся да выхаду, але многія наступілі на міны, якія немцы пакінулі вакол лагера. Паліна была паранена выбухам, але засталася жывая.
Савецкія салдаты, якія вызвалілі лагер, аказалі дапамогу параненым і хворым. Паліна і Франц трапілі ў ваенны шпіталь. Там Франц упершыню прызнаўся, што ён немец. Медыкі паставіліся да яго з разуменнем, калі даведаліся, што ён выратаваў беларускую дзяўчыну.
Раздзел 12. Догляд ран і пошук часовага прытулку
У шпіталі Паліне лячылі раны на твары, але левая шчака і вока засталіся пашкоджанымі. Франц працаваў у шпіталі, дапамагаючы з нарыхтоўкай дроў. Ён стаў любімцам медсясцёр, якія шкадавалі маладога немца.
Паліна нарадзіла сына, якога яны назвалі Паўлікам у гонар яе брата. Яны атрымалі дакумент, які дазваляў ім вярнуцца ў месца даваеннага пражывання.
Раздзел 13. Цяжарнасць Паліны і мары пра будучыню
Паліна зноў была цяжарная. Яна і Франц марылі пра будучыню, спадзяваліся знайсці бацьку Паліны і пачаць новае жыццё. Франц хацеў даведацца пра лёс сваіх бацькоў у Дрэздэне, але разумеў, што вяртанне ў Германію можа быць немагчымым.
Паліна перажывала з-за свайго знявечанага твару, баялася, што Франц перастане яе кахаць. Але ён запэўніваў яе, што для яго яна самая прыгожая.
Раздзел 14. Арышт бацькі Паліны
Калі Паліна і Франц з малым Паўлікам вярнуліся ў Петухі, яны знайшлі там бацьку Паліны, Іосіфа Герасімавіча Кучэру. Ён пачаў адбудоўваць хату на месцы спаленай.
Аднак неўзабаве ў іх дом прыехалі супрацоўнікі МГБ на чале з маёрам Кароткім. Яны арыштавалі Кучэру, абвінаваціўшы яго ў тым, што ён уцёк з турмы падчас вайны.
Раздзел 15. Пабудова новага жыцця на руінах Петухоў
Нягледзячы на арышт бацькі, Паліна і Франц працягвалі будаваць хату. Франц аказаўся добрым цесляром і хутка навучыўся ўсім неабходным будаўнічым навыкам. Ён нават зрабіў у хаце тайнік, дзе мог хавацца ў выпадку небяспекі.
Паліна нарадзіла другога сына. Яны адзначылі перамогу над Германіяй і ўлазіны ў новую хату. Франц спадзяваўся, што цяпер яны змогуць жыць спакойна.
Аднак Франц разумеў, што яго становішча ў пасляваеннай Беларусі застаецца няпэўным. Ён баяўся, што яго могуць арыштаваць як былога нямецкага салдата.
Раздзел 16. Сустрэча з сям'ёй Каляды і раскрыццё асобы Франца
Паліна і Франц вырашылі пакінуць Петухі і пераехаць у больш аддаленую мясцовасць. Яны накіраваліся ў Каралёў Стан, дзе жыў сябар бацькі Паліны - Віктар Каляда.
Каляда дапамог ім уладкавацца ў леспрамгасе. Франц працаваў на лесапілцы, дзе таксама працавалі нямецкія ваеннапалонныя. Ён з цяжкасцю стрымліваўся, каб не загаварыць з імі па-нямецку.
Вось і любі “свайго” за тое толькі, што ён свой, а не чужы. Але Франца зьдзіўлялі і яго новыя “свае”, зь імі таксама не засумуеш. У Каляды быў нікчэмны сабака зь дзіўнай мянушкай Кабтыздох.
Аднойчы Франц загаварыў пры жонцы Каляды, якая лічыла яго нямым. Давялося раскрыць праўду пра яго паходжанне. На шчасце, Каляда і яго жонка паставіліся да гэтага з разуменнем і абяцалі захаваць таямніцу.
Раздзел 17. Нямецкае мінулае Франца і разважанні Кучэры
Франц часта думаў пра сваё мінулае, пра бацькоў у Дрэздэне. Ён слухаў радыё, чытаў газеты, спрабуючы даведацца пра лёс сваёй краіны. Яго хвалявала, што Германія падзелена на дзве часткі, і ён не ведаў, ці жывыя яго бацькі пасля бамбардзіровак Дрэздэна.
Тым часам Іосіф Кучэра вярнуўся з зняволення. Ён прыняў Франца як зяця, хоць і разумеў, што гэта нямецкі салдат. Кучэра сам перажыў сталінскія рэпрэсіі і ведаў, што людзі не заўсёды вінаватыя ў злачынствах сваіх урадаў.
Кучэра расказаў Францу пра свой досвед у турме НКВД, пра тое, як яго катавалі і як ён цудам выжыў, калі канвой расстрэльваў вязняў пры набліжэнні нямецкіх войскаў. Франц зразумеў, што жорсткасць была з абодвух бакоў.
Сям'я Франца і Паліны павялічвалася - у іх нарадзілася яшчэ некалькі дзяцей. Яны жылі сціпла, але дружна. Франц працаваў на лесапілцы, Паліна займалася дзецьмі і гаспадаркай.
Раздзел 18. Пасляваеннае жыццё і ўдзел Франца ў слуцкіх падзеях
Прайшло шмат гадоў. Франц і Паліна выхавалі пяцярых сыноў і дачку Марту. Яны жылі ў леспрамгасе, дзе Франц працаваў шафёрам. Ён ужо амаль не адрозніваўся ад мясцовых жыхароў, добра гаварыў па-беларуску.
У 1960-я гады ў Слуцку адбыліся трагічныя падзеі. Сын былога паліцая, які працаваў у райвыканкаме, забіў маладога чалавека з партызанскай сям'і. Суд над забойцам праходзіў у закрытым рэжыме, што выклікала абурэнне мясцовых жыхароў.
Натоўп людзей сабраўся каля будынка суда, патрабуючы справядлівага пакарання. Калі стала вядома, што забойца ўцёк, людзі падпалілі будынак. У пажары загінула жанчына-суддзя.
Франц выпадкова апынуўся ў эпіцэнтры гэтых падзей. Ён праязджаў міма на грузавіку з тарфяным брыкетам. Людзі спынілі яго машыну і забралі каністры з бензінам. Франца абвінавацілі ў саўдзеле ў падпале і арыштавалі.
Тры гады Паліна з дзецьмі чакалі яго вызвалення. Пасля турмы яны вырашылі пераехаць у Сібір, далей ад месца, дзе іх ведалі.
Аўтар сустрэў сям'ю Франца і Паліны на партызанскай сустрэчы ў 1960-я гады. Ён заўважыў высокага блакітнавокага мужчыну ў простым касцюме, акружанага дзецьмі, і жанчыну з пашкоджанай левай шчакой. Гэта была шчаслівая сям'я, нягледзячы на ўсе выпрабаванні, якія ім давялося перажыць.
Ня будзем недаацэньваць падобную ж небясьпеку і для адносна спакойных Беларусі ці Казахстану. Мы пераканаліся ўжо: г эта прарываецца нечакана і, здавалася б, “зь нічога”.