Паляванне на Апошняга Жураўля (Жук)
Кароткі змест
Беларуская вёска Альховыя Крыніцы, 1980-я гады. Былая брыгадзірская гаспадарка паволі заняпадала. Сцяпан Дзямідчык, былы партызан і сумленны, прынцыповы чалавек, перажываў за калгас і родную прыроду. Ужо выйшаўшы на пенсію, ён уважліва назіраў за жыццём калектыву, дапамагаў маладым, змаганаўся супраць браканьераў, якія знішчалі мясцовых баброў і палявалі начамі на зайцоў з машын.
Сцяпан цярпеў ад канфліктаў з новым старшынёй Прымачаком і мясцовымі нядобрасумленнымі працаўнікамі. Прымачак займаўся алкаголем, карупцыяй і настойваў на неразумных гаспадарчых рашэннях. Дзямідчык спрабаваў абараніць баброў, якіх пачалі знішчаць браканьеры. Але яго скаргі засталіся без адказу, а рашучасць старога толькі раздражняла новым кіраўнікам. Не знайшоўшы падтрымкі, Сцяпан паехаў у горад да сына і чыноўніцкага кіраўніка раёна Яновіча, сына былога партызанскага камандзіра.
Там ён спадзяваўся знайсці праўду і дапамогу, але яго словы ўспрынялі фармальна. Вярнуўшыся назад, Сцяпан адчуваў сябе яшчэ больш адзінокім. У глыбокай восеньскай цемры ён заўважыў машыну браканьераў, якія палявалі на зайцоў. Сцяпан зрабіў выстрал, але браканьеры напалі на яго.
Сцяпан адчуў, што ён скочыў, чырвона бліснулі вочы... Сцяпан выпусціў стрэльбу... і нахіліўся ніцма, на Чортавы Жорны, абліваючы халодны камень крывёю. Ён яшчэ пачуў, як недзе высока ў небе самотна ўскрыкнуў Апошні Журавель.
Сцяпан памёр у бальніцы пасля трох дзён пакут. Яго пахавалі ў вёсцы з урачыстай павагай. Справа пра забойства была замята, але праз год на мармуровым помніку сама з'явілася выява жураўля, якой раней не было. Яго журавель паступова стаў легендай, сімвалам змагання і сумленнасці для вяскоўцаў.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў - рэдактарскія
Раздзел 1. Сутыкненне са злачынцамі і пачатак легенды пра Апошняга Жураўля
Восенню ў Альховых Крыніцах рана апускалася цемра, і Сцяпан адчуваў смутак і адзіноту. Ён успамінаў аповед дзеда пра Апошняга Жураўля, чый крык чуўся ў гэты час года.
У такія часіны яму заўсёды здавалася, што ён чуе голас, а калі не голас, то водгалас прызыўнага, адлётнага крыку Апошняга Жураўля, пра якога яму яшчэ некалі расказваў дзед.
Аднойчы ўвечары Сцяпан заўважыў агні машыны, якая набліжалася да поля. Ён хутка апрануўся, узяў стрэльбу і пайшоў у поле, дзе схаваўся ў засідцы каля Чортавых Жорнаў. Сцяпан бачыў, як машына гналася за зайцам і стрэліла ў яго. Калі машына набліжалася да Сцяпана, ён стрэліў у кола. Машына згубіла кіраванне, а на Сцяпана накіравалі святло. Нехта напаў на яго, і Сцяпан адчуў удар у шыю. Ён упаў, абліваючы камень крывёю. У небе крычаў Апошні Журавель. Машына збегла з месца злачынства, а трэці чалавек, які бачыў усё, што адбылося, паехаў на матацыкле да Чортавых Жорнаў.
Раздзел 2. Падарожжа старога бабра і ўспаміны Сцяпана
Цёмнай ноччу стары бабёр выправіўся ў дарогу. Ён выплыў з-пад вады каля сваёй хаткі, прыслухаўся і падплыў да невялікага астраўка. Бабёр шукаў дарогу да вялікай ракі, дзе спрадвеку жылі бабры.
Але стары бабёр ведаў, што сюды яны прыйшлі. Прыйшлі з вялікае, прасторнае рэчкі, не раўня гэтаму раўчуку, які праз пяць кіламетраў прападае ў чыстым полі... была дарога да вялікае рэчкі, дзе жылі спрадвеку вольна і неабсяжна бабры.
Сцяпан устаў рана з трывогай сенакоснай пары. Ён выйшаў на двор і адчуў душны павеў сухой зямлі і травы. Ён пайшоў па вёсцы і сустрэў Жоглу, які стаяў у старой міліцэйскай форме, абапёршыся на вароты.
Сцяпан падняўся на ўзгорак і агледзеў мясцовасць. Ён убачыў, як сабака лесніковага люта брахаў на нейкага звера. Калі сабака заўважыў Сцяпана, ён пачаў брахаць яшчэ мацней. Сцяпан крыкнуў на сабаку і замахнуўся на яго. Сабака ўцёк, а Сцяпан здзіўлена глядзеў на звера - гэта быў бабёр, які павольна ішоў да зарасніку крапівы і алешніку.
Раздзел 3. Канфлікт Сцяпана са старшынёй калгаса
Сцяпан сустрэў старшыню калгаса, які быў незадаволены тым, што Сцяпан спыніў жніво. Старшыня абвінаваціў Сцяпана ў безгаспадарчасці і ў тым, што ён лезе не ў свае справы.
Старшыня нагадаў Сцяпану, што той толькі брыгадзір і атрымлівае грошы, як і ўсе, а рашэнні прымае не ён. Ён таксама згадаў пра пенсіянераў у брыгадзе Сцяпана і іх гусей, якія шкодзяць пасевам. Сцяпан спрабаваў растлумачыць, што зерне яшчэ мяккае, але старшыня не слухаў. Ён папярэдзіў Сцяпана, што калі той не будзе спраўляцца з працай, яго заменяць.
Сцяпан злаваўся на старшыню і на сябе за тое, што не змог даць адпор. Ён вырашыў выгнаць гусей з аўса. Вярнуўшыся дадому, ён расказаў жонцы пра бабра, якога бачыў, але яна не паверыла яму.
Раздзел 4. Бабровая плаціна і яе абарона ад меліяратараў
Пасля таго, як бабры зрабілі плаціну на канаве, чутка пра іх распаўсюдзілася. Плаціна была настолькі моцнай, што нават паводка не змагла яе разбурыць. Перад плацінай утварыўся глыбокі плёс, і вада зайшла ў старыцу і старыя меліярацыйныя канавы.
Але меліярацыйныя наглядчыкі не далі ім скончыць працу. Яны раскапалі плаціну і збіраліся зрабіць тое ж самае з плацінай на бакавым калектары. Сцяпан застаў "меліяратараў" з рыдлёўкамі і сказаў ім, што баброў чапаць нельга. Ён пазваніў старшыні раённага паляўнічага таварыства, і той прыехаў агледзець бабровае паселішча і ўзяў яго пад ахову.
Раздзел 5. Старшыня Прымачак і яго адносіны з аграномам
Старшыня Прымачак вяртаўся з раённага бюро партыі, дзе яму аб'явілі вымову. Аграном Пікуза, які ехаў з ім, спрабаваў падбадзёрыць Прымачака і задобрыць яго пачастункам. У Пікузы з сабой былі прыпасы: хлеб, гарэлка, сала, каўбаса і кансервы.
Прымачак думаў пра тое, што дарэмна пайшоў у старшыні. Ён быў добрым інжынерам у саўгасе. Але яго вабіла магчымасць стаць гаспадаром і большы заробак. Бацька Прымачака будаваў дом у райцэнтры, і Прымачак хацеў дапамагчы яму.
Пікуза прапанаваў заехаць у лясны домік, каб выпіць і закусіць. Прымачак згадзіўся. У доміку яны выпівалі і елі. Пасля Прымачак адвёз шафёра дадому, а сам паехаў да Пікузы. Пікуза жыў у вялікім доме з бетонным дваром і гаражом. Прымачак давёў п'янага Пікузу да хаты. Жонка Пікузы, Тамара, падзякавала Прымачаку і прапанавала яму пачастунак. Яна правяла Прымачака ў сенцы і абняла яго. Прымачак не змог супраціўляцца яе ласцы. Пасля гэтага Прымачак здружыўся з Пікузам, і яго машыну часта бачылі ля дома агранома.
Раздзел 6. Жніво ў дождж і ўспаміны пра партызанскае мінулае
Ішоў дождж, з-за якога псавалася збожжа і бульба. Сцяпан стаяў пад стрэшкай воданапорнай вежы ў гумовых ботах і накідцы, курыў і глядзеў на камбайны, якія стаялі ў полі. Ён успамінаў, як у добрае надвор'е яны хутка б справіліся з працай.
Сцяпан не мог спаць спакойна, бо перажываў за жніво. Ганна сварылася на яго, кажучы, што ён нічым не можа дапамагчы. Калі дождж сціхаў, камбайнеры і трактарысты выязджалі ў поле, і Сцяпан чуў пах збожжа. Але добрыя дні хутка скончыліся, і жніво зноў зацягнулася.
Сцяпан прапанаваў Ганне жаць сярпамі, каб сушыць у снапах. Ганна казала, што няма ні сярпоў, ні жней. Сцяпан пайшоў па хатах, каб сабраць людзей на жніво. Ён дамовіўся, што будуць жаць па падрадзе, хто колькі нажне. Высветлілася, што ў многіх няма сярпоў. Сцяпан пайшоў да Данілы, старога каваля, які хварэў і нікуды не выходзіў.
Даніла згадзіўся тачыць сярпы. Сцяпан абышоў свой канец вёскі і вярнуўся да Данілы. Даніла дастаў свой стары кавальскі фартух і пачаў працу. Сярпы скончылі тачыць пасля абеду. Сцяпан і Даніла абедалі і выпівалі гарэлку. Даніла быў задаволены, што папрацаваў. За акном імжыў дождж, і Сцяпан пайшоў дадому. Ганна сварылася на яго, што Вера кляла яго на ўсю вуліцу. Сцяпан і Ганна абедалі разам, і Сцяпан заснуў моцным сном пад шум дажджу.
Раздзел 7. Візіт раённага начальства і прызнанне ініцыятывы Сцяпана
Жыта жалі гуртам, што было непрывычна як Сцяпану, так і жнеям, якія прывыклі да калгасных нормаў і індывідуальных палос. Цяпер не было каму правяраць і мераць, і людзі жалі з запалам, быццам правяралі, ці не забыліся, як трымаць серп.
Сцяпан убачыў дзве машыны, якія ехалі да поля. З першай выйшаў высокі мужчына ў ваеннай плашч-накідцы, з другой - старшыня і аграном. З трэцяй машыны выйшаў чалавек з фотаапаратам. Сцяпан глядзеў на мужчыну ў накідцы, у паходцы якога бачыў нешта знаёмае. Ён пайшоў насустрач.
Мужчына ў накідцы вітаўся. Старшыня прадставіў Сцяпана як брыгадзіра. Мужчына аглядаў поле і пытаўся, чаму вывозяць снапы. Сцяпан тлумачыў, што баіцца, што трактар не праедзе па балоце. Мужчына пытаўся, ці ва ўсіх брыгадах жнуць уручную. Ён клікаў карэспандэнта з фотаапаратам. Ён пытаўся ў Сцяпана, ці можна жаць сярпамі там, дзе не праедзе тэхніка.
Раздзел 8. Канфлікт з п'янымі механізатарамі і смерць Данілы
Надвор'е паляпшалася, і вынесеныя на край поля снапы высыхалі. Сцяпан чакаў змены надвор'я да пагоды. Ён загадаў жанчынам прыбраць у гумне, каб на наступны дзень звозіць туды снапы. Але надвор'е зноў пачало псавацца. Сцяпан разумеў, што без дажджу не абыдзецца, і трэба прыбіраць жыта з поля.
Сцяпан паехаў на палетак за Партызаншчыну, дзе скідалі салому ў сцірты. Ён бачыў шырокае поле, адзін камбайн стаяў зламаны, другі працаваў. Ля сцірты стаяла тэхніка. Сцяпан падышоў да механізатараў. Яны пілі і закусвалі. Рыжы прапанаваў Сцяпану выпіць за яго здароўе. Сцяпан адмовіўся і сказаў, што трэба звезці жыта з поля. Рыжы крыўдзіўся і казаў, што ў іх іншы нарад.
Табе, старшыня, ужэ жыта г... стала? Ты ўжэ нас і зямлю нашу зажыва пахаваў? Яна столькі такіх, як ты, пахавала! Ты вучыш, каб на сноп сёння плюнулі, заўтра на ўвесь палетак плюнуць!
Сцяпан сышоў і паехаў у вёску да Жоглы, участковага. Жоглы не было дома. Сцяпан патэлефанаваў у аўтаінспекцыю і паведаміў пра п'яных механізатараў. Міліцыя прыехала і затрымала п'яных. Рыжы спрабаваў уцячы на трактары, але перакуліўся ў канаву. Сцяпану было брыдка паказвацца людзям на вочы. На наступны дзень Сцяпан даведаўся пра смерць Данілы. Ён вярнуўся дадому і сказаў Ганне ісці да Данілы.
Раздзел 9. Провады Сцяпана на пенсію і яго рэакцыя
Вясна выдалася халоднай, але пад канец мая стала цяплей, і пачаўся рост травы і жыта. Сцяпан адчыняў вялікае гумно, якое выкарыстоўвалася для сена і канюшыны. Ён не заходзіў унутр, а проста адчыняў яго для будучага сена.
Сцяпан ішоў да былога клуба, дзе зараз былі выбітыя шыбы. Там вісела аб'ява пра сход калгаснікаў брыгады №3, дзе будуць абмяркоўвацца задачы па нарыхтоўцы кармоў і провады на пенсію ветэрана Дзямідовіча С. Сцяпан замазаў слова "калгаснікаў" і напісаў зверху "пенсіянераў".
Дома Ганна рыхтавалася да бяседы. Яна сварылася на Сцяпана за тое, што ён не дапамагаў. Жонка Жоглы дапамагала з гатаваннем. Сцяпан злаваўся на жонку, бо яму здавалася, што яна рада ягоным правадам на пенсію.
У хаце была падрыхтавана вопратка для Сцяпана: касцюм, рубашка, гальштук. Сцяпан узяў старую карзіну, паклаў туды вопратку і пайшоў да возера мыцца. У возеры Сцяпан успамінаў, як яны карчавалі лагчыну і рабілі грэблю. Ён успамінаў гаворку ў кабінеце старшыні пра тое, што яму трэба на пенсію, бо цяпер патрэбны спецыялісты.
Сёння мы праводзім на пенсію аднаго з нашых старэйшых калгаснікаў Дзямідчыка Сцяпана Сцяпанавіча. Вы яго добра ведаеце. З самае вайны ён быў старшыня, а потым... бяззменна і без адпачынку аддаў усё сваё жыццё гэтаму полю, гэтай зямлі.
Старшыня ўручыў Сцяпану падарунак - транзістарны прыёмнік. Сцяпан падзякаваў усім за ўвагу і запрасіў на пачастунак. Пасля сходу ўсе пайшлі да Сцяпана на бяседу. За сталом гаварылі тосты пра тое, які добры быў Сцяпан. Ён выпіваў за кожны тост. Сцяпану здавалася, што ён зноў малады. Ён пачаў выпіваць з гасцямі, абыходзячы сталы па крузе.
Раздзел 10. Складанасці жыцця Сцяпана на пенсіі і яго падазрэнні
Сцяпан цяжка прывыкаў да жыцця на пенсіі. Здавалася, што ён спыніўся пасля доўгага бегу і аглух ад цішыні. Ён не мог змірыцца з тым, што не трэба рана ўставаць і спяшацца на працу.
Як сталася, што стаў непатрэбен тут ён, Сцяпан? Чаму, калі адзін дурань камандуе на ўвесь калгас, усе маўчаць і слухаюць? І тады як нехта пад'ялдыкваў самога яго: а ты, Дзямідчык, чаму гэтак хораша падняў лапкі?
Сцяпан знаходзіў сабе занятак, рамантуючы свой запушчаны дом і гаспадарку: падгнілы плот, зарослы сад, аблупленую фарбу на хаце. Ён тачыў сякеры, пілы і іншыя інструменты. Работа прыносіла яму супакаенне і ўпэўненасць. Антось, які кожны дзень сядзеў на лаўцы пад плотам, клікаў Сцяпана пасядзець з ім, але Сцяпан адмаўляўся, спадзеючыся, што яго вернуць на працу.
Мінала лета, ішло жніво, але пра Сцяпана не ўспаміналі. Людскія гусі спакойна пасліся на аўсе, і Сцяпану хацелася іх выгнаць, але ён баяўся насмешак. Брыгадзірам прызначылі маладую дзяўчыну Галю пасля тэхнікума. Сцяпан вырашыў пагаварыць з ёй, прапанаваў сваю дапамогу і парады. Галя сумелася і сказала, што хутка адпрацуе два гады і з'едзе.
Пасля рамонту дома Сцяпан пачаў хадзіць на возера, дзе лавіў рыбу. Ён прывыкаў слухаць прыроду і бачыць яе прыгажосць, якую раней не заўважаў. Сцяпан назіраў за бабром, якога ён абараніў. Жонка трывожылася за яго, але ён не звяртаў увагі. Яму было цікава жыццё бабра.
Раздзел 11. Сашка Навалач дапамагае паляўнічым забіць бабра
Сашка Навалач чакаў на дарозе машыну паляўнічых, з якімі ён піў гарэлку напярэдадні. Паляўнічыя абяцалі заплаціць яму за тое, што ён пакажа, дзе жывуць бабры. Сашку мучыў холад і жаданне выпіць, ён баяўся, што яго падманулі.
Нарэшце з'явілася машына. Сашка ўзрадавана ішоў насустрач. Ён успамінаў, як яго апошні раз забіралі ў машыну ноччу пасля крадзяжу віна. У машыне сядзелі тыя ж паляўнічыя. Худы адразу пачаў распытваць пра баброў. Барадаты прапанаваў Сашку выпіць з флягі. Худы вылез з машыны і выкінуў нешта з багажніка.
Сашка вёў паляўнічых да бабровага плёса. Худы загадаў барадатаму стаяць на варце. Сашка і худы перайшлі па плаціне да бабровай хаткі. Худы апусціў лавушку ў ваду і загадаў Сашку парыць ламачча прэнтам. Сашка выконваў загад. Раптам прэнт уткнуўся ў нешта мяккае і жывое. Худы выцягнуў лавушку з бабром. Ён забіў звярка ўдарам прэнта па галаве і кінуў яго ў мяшок. Пасля гэтага яны разбурылі плаціну, каб схаваць сляды злачынства.
Раздзел 12. Візіт Сцяпана да сына і казка пра Апошняга Жураўля
Марыя пыталася ў Лёні, дзе яны будуць вячэраць. Лёня казаў, што не на кухні, бо такія госці не кожны дзень. Ён прынёс з балкона каструлю з рыжыкамі. Сцяпан сядзеў у крэсле і радаваўся за сына, гледзячы на яго дастатак.
Нявестка прапанавала Сцяпану памыцца ў ванне. Сцяпан любіў гэта рабіць, калі прыязджаў да сына. Цёплая вада растапляла яго злосць і рашучасць, з якімі ён ехаў у горад. Ён разважаў пра выгоды гарадскога жыцця і пра тое, як яны адрозніваюцца ад вясковага.
Прыехаў Віця, сусед Лёні, інжынер з акадэміі. Ён хваліў Сцяпанаву самагонку і прынёс ляшчоў. Сцяпан адмаўляўся піць для прыклёпу, але яму было прыемна піць і хмялець. Па тэлевізары паказвалі канцэрт. Сцяпан слухаў гаворку сына з Віцем пра атэстацыйную камісію і не ведаў, пра што гаварыць. Яму было цёпла і ўтульна, і ён не мог адважыцца загаварыць пра тое, з чым прыехаў.
Сцяпан успамінаў, як Прымачак знішчыў баброў. Лёня пытаўся ў бацькі пра баброў, і Сцяпан расказваў, што іх пабілі. Ён казаў, што прыехаў, каб прыціснуць Прымачака. Лёня не ведаў, як дапамагчы бацьку. Віця раіў Сцяпану пакінуць ім запісы, і Лёня сам разбярэцца, як лепш іх перапісаць і куды паслаць. Сцяпан пачаў гаварыць пра тое, што робіцца ў вёсцы.
Сцяпан расказваў Ігарку казку пра Апошняга Жураўля, які шукае сваю душу. Ігарок заснуў. Сцяпану паслалі спаць у зале на канапе. Сцяпан паехаў дадому, пакінуўшы сыну свае скаргі. Сын аднёс іх у газету, але там нічога не надрукавалі. Сцяпан зразумеў, што дарэмна ездзіў да сына шукаць праўду і ведаў, да каго яму трэба ехаць.
Раздзел 13. Паездка Сцяпана ў горад у пошуках справядлівасці
У перапоўненым аўтобусе Сцяпан ехаў у горад. Яго прыціскала маладзіца, надушаная парфумай, ад якой хацелася чхаць. Сцяпан даўно не быў у горадзе і не ездзіў на аўтобусе. Ён заўважаў, што ўсе спяшаюцца на працу, у той час як у вёсцы трэба дабіраць бульбу і церабіць буракі. Ён разважаў пра тое, што на гэтыя работы прывозяць людзей з горада, а свае вясковыя бабы ўжо і не ведаюць, як у поле хадзіць.
Сцяпан выйшаў з аўтобуса ў цэнтры горада. Ён не спяшаўся і думаў, як прабавіць час. Ён вырашыў зайсці ў гастраном, каб купіць алею для жонкі. У гастраноме прыбіральшчыца сонна мыла падлогу, а прадаўшчыцы перагаворваліся. Сваёй дагледжанасцю яны нібы аддаляліся ад яго, вясковага чалавека. Сцяпан купіў тры бутэлькі алею.
Пасля магазіна Сцяпан хадзіў па мокрай вуліцы. Ля будынкаў пачыналі з'язджацца машыны, і шафёры курылі і размаўлялі. Сцяпан ішоў у новы будынак, дзе павінна быць больш сур'ёзнае начальства. Ён пачаў абыход з першага паверха, спадзеючыся сустрэць каго-небудзь знаёмага. Будынак пах тынкоўкай і фарбай. На апошнім паверсе ён бачыў знаёмае прозвішча - Яновіч. Ён успамінаў ваеннае мінулае і сустрэчу з жанчынай, жонкай Яновіча, якую ратаваў на балоце.
Сцяпан адчыніў дзверы і зайшоў у кабінет. Сакратарка друкавала на машынцы і ківала на яго прывітанне. Яна казала, што ў Пятра Іванавіча прыёмны дзень у аўторак, але Сцяпан вырашыў чакаць. Пётр Іванавіч прыняў Сцяпана. Сцяпан даведаўся, што Пётр Іванавіч - сын Івана Яновіча, камандзіра атрада. Сцяпан расказаў пра зайцоў, якіх б'юць з машыны на полі. Яновіч абяцаў разабрацца.
Сцяпан ішоў да Дзярэчы, але таго не было на месцы. Ён хадзіў па горадзе, аглядаў магазіны і базар. Пасля абеду ён застаў Дзярэчу, які расказваў пра браканьераў на возеры. Дзярэча запісаў нумар машыны і абяцаў далажыць Яновічу. Дзярэча тэлефанаваў Цыганкову і Яновічу, каб даведацца пра машыну. Ён даведаўся, што машыны з такім нумарам няма ў раёне. Сцяпан вяртаўся дадому, задаволены паездкай.
Раздзел 14. Гісторыя Мішкі і яго адносіны з цесцем
Мішка ехаў па гравійцы, разважаючы пра сваё жыццё. Ён не шкадаваў, што падвёз старога, бо яму падабалася адчуваць сваю значнасць. Ён любіў прыязджаць да цесця, дзе ўсё дагледжана, у адрозненне ад яго роднага дома, дзе бацькі пастаянна сварацца.
Мішка ўспамінаў, як пазнаёміўся з Аксанай падчас школьнай паездкі ў Ленінград. Ён успомніў, як паклікаў Аксану сесці побач з сабой у аўтобусе. Яму запомніліся світанні ў дарозе і цёплае дыханне Аксаны на яго плячы. Ён пацалаваў яе ў Ленінградзе, баючыся, што больш ніколі не будзе так блізка да яе.
Мішка разумеў, што цесць наладзіў вяселле, каб забяспечыць будучыню сваёй дачкі. Ён прыязджаў да цесця, і той прасіў яго дапамагчы прывезці буракі з поля. Яны ехалі на поле і кралі буракі. Мішка браў вялікія буракі, а цесць грузіў у багажнік буракі. Мішка разумеў, што цесць нічога свайго не ўпусціць, і ён пачынаў пераймаць яго хватку.
Пасля працы яны вячэралі і выпівалі. Мішка ішоў у клуб з трактарыстам Віцькам і знаёміўся з дзяўчатамі. На наступны дзень цесць прасіў Мішку пакуль не прыязджаць, каб пазбегнуць плётак. Мішка разумеў, што цесць бачыў, як ён вяртаўся з дзяўчатамі з клуба, і злаваўся на яго. Ён вырашаў паехаць у поле паганяць зайцоў.
Раздзел 15. Успаміны Алены і вестка пра смерць Сцяпана
Алена жыла адна ў старым доме, які рыхтавалі пад знос. Яна адчувала, што з канцом дома скончыцца і яе жыццё. Яна чакала прыезду сына Пятра, які адпачываў на курорце. Дачка Ірына даўно жыла на Далёкім Усходзе і рэдка пісала.
Алена баялася пераязджаць у шматпавярховы дом. Яна чакала сына, каб ён пабыў у старым доме перад яго зносам. У госці да яе прыходзіла Вера Васільеўна, былая настаўніца, якая жыла адна і хвалілася поспехамі сваіх вучняў. Абедзве жанчыны чакалі яго прыезду, звязваючы з ім нейкія спадзяванні.
Алена ўспамінала ваенныя гады, як яна з дзіцем блукала ў балоце і трапіла ў штаб атрада, дзе сустрэла Івана, свайго будучага мужа. Яна ўспамінала, як Іван ратаваў яе і сына, як яны пажаніліся ў лесе. Пасля вайны Іван стаў камандзірам, але з часам страціў павагу і скончыў дырэктарам базару.
Прыехаў Пятро на белай машыне. Маці сустрэла яго басанож і заплакала. Вячэралі ўтраіх: Алена, Пятро і Вера Васільеўна. Вера Васільеўна прынесла рыжыкі. Пятро ў санаторыі дамовіўся з сакратаром райкома аб пераездзе маці. Ён не сказаў маці, што ад'язджае заўтра. Вера Васільеўна радавалася, што іх з Аленай паселяць на адной пляцоўцы.
Вера Васільеўна ў размове згадала, што Сцяпан - гэта першая любоў Алены. Алена збянтэжылася. Яновіч паабяцаў наведаць Сцяпана. Пасля вячэры Яновіч правёў Веру Васільеўну дадому. Яновіч на працы распісаў паперы і патэлефанаваў Дзярэчу, каб даведацца пра Сцяпана Дзямідчыка. Дзярэча сказаў, што яго застрэліў шафёр Цыганкова. Яновіч паклаў трубку і падумаў, што скажа маці пра смерць Дзямідчыка. За акном пачынаў ісці снег.
Раздзел 16. Смерць Сцяпана і легенда пра Апошняга Жураўля
На луг клалася раса, але яшчэ было светла. Цёплая зямля шарэла над бульбянымі палямі, а сады стаялі нібы белыя аблокі. Вішні і грушы ўжо адцвілі, а яблыні святкавалі раннюю вясну. Пахла рунню, зямлёй, вечарам і садам – пахла Юр'ем.
Ён вось-вось мог пазнаць тых, што студзілі яму спіну халоднымі стваламі вінтовак. І ўжо пад саламянаю страхою ён угледзеў маці з роспачна заломленымі рукамі, учарнелы ад гора бацькаў твар, вялікія ад нямога жалю брацікавы вочы...
Сцяпан памёр праз тры дні. У бальніцы ён здаваўся чужым. Ён не расплюшчваў вачэй, не гаварыў і не рухаўся. На яго твары можна было прачытаць задуменасць, радасць, боль, злосць, адчай і крыўду. Перад смерцю яго твар асвятліўся пяшчотай, з вачэй коціліся слёзы, ён крычаў і заціхаў.
Восенню, калі яно чыстае і прасторнае, аблямавана на даляглядзе кусцістаю зялёнаю рунню, захінута ціхім туманком, далёкае ворыва на небакраі раптам пачынае ўставаць на цябе крылом шэрага жураўля...