Пах вербены (Фолкнер)
Вельмі кароткі змест
Акруга Йокнапатафа, штат Місісіпі, 1876 год. Баярд Сарторыс вучыўся на юрыста ў каледжы, калі да яго прыйшоў прафесар Уілкінс і паведаміў, што яго бацьку, палкоўніка Джона Сарторыса, забілі.
Баярд адразу паехаў дадому разом са сваім малочным братам Рынгам. Дома яго чакалі цётка Джэнні і Друзіла — жонка бацькі, якая была на восем гадоў старэйшая за Баярда.
Друзіла патрабавала ад Баярда адпомсціць за смерць бацькі — забіць Рэдманда, партнёра палкоўніка па будаўніцтве чыгункі. Яна падала яму два пісталеты і ўсунула ў пятліцу галінку вербены. Але Баярд не хацеў забіваць.
Раніцай Баярд паехаў у горад. Яго суправаджалі бацькавы аднапалчане на чале з Джорджам Уайэтам, якія таксама чакалі помсты. Баярд увайшоў у кантору Рэдманда без зброі. Рэдманд двойчы стрэліў у яго, але абодва разы прамахнуўся.
Я ішоў на яго, на руку з пісталетам, і не пачуў кулі. Магчыма, я нават не пачуў стрэлу, хоць памятаю, як знянацку расцвіла дымная аранжавая ўспышка на фоне белай кашулі...
Рэдманд пакінуў кантору і паехаў з горада. Баярд вярнуўся дадому. Друзіла, якая не магла прыняць яго адмовы ад помсты, паехала да сваіх сваякоў. Баярд застаўся з цёткай Джэнні.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на главы ўмоўны.
Вестка пра смерць бацькі ў каледжы
Адразу пасля вячэры Баярд сядзеў за сталом пад лямпаю з кнігай Коўка, калі пачуліся крокі прафесара Уілкінса. Настаўнік расчыніў дзверы без папярэдняга стуку, што было зусім не ў яго звычцы, і сказаў: «Баярд. Баярд, сын мой, мой дарагі сынок». Баярд павінен быў здагадацца, што здарылася нешта страшнае, але не адразу зразумеў.
Прафесар даў яму капялюш і плашч. Баярд падумаў, што павінен быў здагадацца ўчора ўвечары, каб паспець апынуцца там, дзе ўсё гэта здарылася, быць побач з бацькам, дзе яму было наканавана ўпасці і застацца ляжаць у пыле і брудзе. Прафесар сказаў, што хлопец Баярда чакае ўнізе, на кухні. Гэта быў Рынга, які прыехаў сорак міль, каб паведаміць, што сёння раніцай забілі палкоўніка Сарторыса.
Дарога дадому з Рынгам
Місіс Уілкінс чакала ў зале. Яна ўсклала рукі на плечы Баярда і сказала: «Перадай мае прывітанні Друзіле і цётцы Джэнні. І як мага хутчэй вяртайся назад». Баярд адказаў, што не ведае, калі гэта здарыцца, бо не ведае, якія неадкладныя справы яго чакаюць. Ён хлусіў нават ёй, бо ўжо пачынаў усведамляць у сабе тое, што нараджалася ў яго душы насуперак яму самому.
Каля агароджы стаялі асядланыя коні, падрыхтаваныя Рынгам. Яны рушылі ў дарогу. Увесь шлях дадому яны прарабілі моўчкі, і толькі аднойчы Рынга прапанаваў: «Мы маглі б застрэліць яго, як калісьці Грамбі, памятаеш?» Баярд адказаў: «Не». Да самага дому больш яны не гаварылі. Быў кастрычнік, і яшчэ квітнела вербена ў садзе, дзе цётка Джэнні капалася на клумбах.
Прыбыццё дадому. Друзіла і пісталеты
Набліжаючыся да дому, Баярд убачыў, што ў холе, гасцінай і зале свецяцца люстры і кандэлябры. Ён заўважыў чорныя сілуэты коней і людзей — Уайэта і іншых з эскадрона бацькі. Джордж Уайэт выйшаў насустрач і расказаў, што ўсё адбылося як мае быць: бацька стаяў тварам, Рэдманд не баязлівец, але палкоўнік нават не крануў пісталет і рукі не ўзняў.
Уайэт прапанаваў пазбавіць Баярда ад клопату: «Кожны з нас можа ўзяць на сябе ўсё гэта. Я магу гэта зрабіць». Але Баярд адказаў, што здолее зрабіць усё сам. Уайэт сказаў: «Мы ўсе былі ўпэўнены, што ты адкажаш менавіта так». Яны рушылі да дому з урачыстасцю сцярвятнікаў.
Баярд убачыў Друзілу, якая стаяла ў жоўтай бальнай сукні сярод калон порціка ў святле, што лілося з адчыненых дзвярэй. Яна стаяла нерухома, і з яе нібыта вывяргаўся аглушальны крык — нешта вельмі прагавітае, гарачае, палкае. Баярд узышоў па прыступках, наблізіўся да яе. Яны сталі побач, пазіраючы на натоўп унізе. Баярд падзякаваў усім і сказаў: «Значыцца, заўтра?» — «Заўтра», — адказаў Уайэт.
Калі ўсе пайшлі, яны з Друзілай увайшлі ў дом. Яе рука лёгка ляжала на яго запясці, але нібыта электрычны разрад працінаў усё яго цела. Яны прайшлі ў залу, дзе ляжаў бацька. Баярд адчуў змену, якую нясе смерць: бацька цяпер ляжаў. Але ён яшчэ не павярнуў да яго галавы, бо ведаў, што не будзе чым дыхаць.
Прашчанне з бацькам
Баярд падышоў да цёткі Джэнні, якая паднялася з крэсла. Яна была сястра бацькі, крыху вышэйшая за Друзілу. Шэсць гадоў таму яна пераехала да іх з Караліны. Цётка Джэнні злёгка прыцягнула Баярда да сябе за плечы і пацалавала. Тут зазвінеў голас Друзілы — ясны, як метал, бяздушны, серабрысты, урачысты: «Падыдзі да мяне, Баярд».
Яе рука павяла Баярда, і толькі цяпер ён паглядзеў на бацьку. Усё гэта ён так сабе і ўяўляў — шабля, плюмаж і іншае, але ўсё гэта было непапраўна другое.
Усё гэта я так сабе і ўяўляў — шабля, плюмаж і іншае, але ўсё гэта было непапраўна другое... па-другому бясконцымі былі гора і жаль, з якімі я глядзеў на родны твар — нос, валасы, павекі...
Друзіла працягвала яму два дуэльныя пісталеты. «Вазьмі, Баярд, — вымавіла яна. — Я берагла іх для цябе і зараз аддаю».
Вазьмі іх. Я берагла іх для цябе і зараз аддаю. О, ты будзеш мне ўдзячны, будзеш памятаць мяне, якая дала іх табе ў рукі зброяй боскай кары, адняла іх для цябе ў нябёсаў.
Ці адчуваеш ты іх — гэтыя хутка ўзведзеныя куркі, гэтыя доўгія ствалы, якія біюць без промаху... прамыя і імклівыя, як помста, усёмагутныя і пагібельныя, як каханне?
Друзіла падняла рукі да валасоў, выцягнула з іх вербену, адну галінку ўсунула Баярду ў пятліцу, другую скамячыла пальцамі. Потым яна схапіла яго правую руку, якая трымала адзін з пісталетаў, нахілілася і пацалавала. Але тут яна сцішылася, таму што жанчыны мудрыя. Потым выпрасталася, утарапілася ў яго з непераносным здзіўленнем. Неўзабаве вочы яе напоўніліся пякучым усведамленнем здрады. «Дык ён і не... — сказала Друзіла. — Ён і не... А я яму руку пацалавала!» І засмяялася.
Успаміны: чатыры гады таму. Друзіла і яе мара
Баярду было дваццаць гадоў. Яны з Друзілай часта гулялі па садзе летнімі прыцемкамі, чакаючы, пакуль бацька не вернецца з чыгункі. Мінула чатыры гады з таго дня, калі бацька з Друзілай не дазволілі старому Кэшу Бенбаў быць абраным на пасаду федэральнага судовага выканаўцы, а самі вярнуліся дадому, так і не павянчаўшыся. Місіс Хэбершам адразу ж пасадзіла іх у свой экіпаж, зноў адвезла ў горад і ўсё-такі іх павянчала.
За гэтыя гады бацька адбудаваў дом, і цяпер Друзіла магла рваць і ўтыкаць у валасы галінкі вербены, пах якой — казала яна — лепшы за любыя духі. Нядаўна пачалася будоўля чыгункі, і бацька з Рэдмандам былі не толькі кампаньёнамі, але і сябрамі. Па суботах бацька адпраўляўся на чыгунку з дзвюма кайстрамі залатых манет, каб расплаціцца з рабочымі.
Яны павольна прагульваліся паміж кветнікаў, і Друзіла лёгка абапіралася на руку Баярда. У мінулую суботу бацька сказаў ім, што забіў чалавека — гэта быў сусед па ферме, былы радавы яго палка. Назаўтра бацька паслаў удове грошы, а яшчэ праз дзень яна прыйшла і кінула тыя грошы бацьку ў твар.
Друзіла сказала, што ў бацькі ёсць сваяя мара.
Мара — рэч небяспечная, Баярд, і ў мяне некалі была свая мара. Яна — як зараджаны рэвальвер на баявым узводзе: рана ці позна абавязкова выстраліць і ў каго-небудзь патрапіць.
Друзіла сказала: «Пацалуй мяне, Баярд». Ён адказаў: «Не. Ты бацькава жонка». Яна паўтарыла: «Пацалуй мяне, Баярд». І ён схіліўся да яе твару. Але яна злёгку адкінулася назад і сказала: «Не». Ён абняў яе, і яна прыціснула далоні да яго твару і прыцягнула да свайго. Трыццацігадовая жанчына — мільганула ў яго ў галаве — старажытны і адвечны сімвал змяі-спакусніцы.
Баярд сказаў: «Я павінен сказаць бацьку». Друзіла адказала: «Так. Ты павінен сказаць бацьку. Пацалуй мяне». І зноў паўтарылася ўсё тое, што было паміж імі. Калі яна адыходзіла ў начную цемрадзь, яна толькі кінула цераз плячо: «Скажы Джону. Сёння ж».
Баярд пайшоў дадому, каб сказаць бацьку наконт Рэдманда. Увайшоў у кабінет, стаў навыцяжку і прамовіў: «Бацька», — але той не чуў. Давялося чакаць да вячэры. У сталовай яны стаялі побач, пакуль не прыйшла цётка Джэнні, а за ёй Друзіла ў сваёй жоўтай бальнай сукенцы. Калі яны засталіся сам-насам, бацька сказаў: «Застанься са мной».
Баярд зноў устаў навыцяжку і расказаў бацьку тое, пра што прасіў яго Джордж Уайэт — каб пакінуў Рэдманда ў спакоі. Але бацька не пачуў зусім таго, што ён яму расказаў. Бацька сказаў: «Ад мяне патрабаваліся рашучыя дзеянні, я рабіў так, як мяне прымушалі месца і час. Але краіна змянілася. Я стаміўся забіваць. Заўтра ў мяне ў горадзе мае быць сустрэча з Бенам Рэдмандам. Я пакіну дома пісталет».
Ноч перад сутычкай
Цётка Джэнні павяла Баярда ў залу. Лувінія стаяла за яе крэслам. Баярд падышоў да цёткі Джэнні, яна злёгку прыцягнула яго да сябе за плечы і сказала: «Ты не хочаш забіваць яго. І не трэба». Баярд спытаў: «Што з таго?» Цётка Джэнні адказала: «Значыцца, ты пойдзеш не толькі дзеля Джорджа Уайэта і жыхароў Джэферсана?» — «Не толькі», — адказаў Баярд. Яна папрасіла: «Абяцай мне, що раніцай пабачышся са мною, перад тым як пойдзеш з дому».
Баярд выйшаў на ганак і паглядзеў у акно. Ён убачыў, што каля бацькі скурчыўся на табурэце Сайман. Усю вайну Сайман быў дзеншчыкам бацькі і вярнуўся дадому ў шынялі салдата Поўдня. Цяпер ён быў у форме, як бацька, і сядзеў нерухомы. Вось падняў руку, дакрануўся да дамавіны чорнымі пальцамі, зноў апусціў руку. А ў Баярда пачалося ўжо, ён стаяў, цяжка дыхаючы, захлынаючыся жалем, спагадай, горам.
Неўзабаве казадоі змоўклі, і Баярд пачуў першую дзённую птушку. Ён ляжаў на пасцелі, не распранаўшыся, адчуваючы слабы пах вербены ад сурдута. Крыху пазней прайшла праз двор Лувінія, загрымела дровамі. Хутка пачнуць з'язджацца брычкі і экіпажы, але не цяпер, пазней — спярша яшчэ яны пабачаць, што ён збіраецца рабіць.
Раніца перад сутычкай
Калі Баярд спусціўся ў сталовую, у доме было яшчэ ціха. Ён выпіў кубачак кавы і пайшоў у стайню. Джобі назіраў, як ён ідзе па двары. У стайні Люш чысціў Бэтсі скрабніцай, але Рынга не глянуў ні разу. Яны пачалі чысціць Юпітэра. Калі яны скончылі, было ўжо амаль дзевяць. Баярд загадаў Рынгу падаць Бэтсі да ганка дома.
Ён вярнуўся ў дом. Цётка Джэнні ўжо чакала яго, поўнасцю апранутая. Яна сказала: «Ужо едзеш?» — «Так», — адказаў Баярд. Цётка Джэнні сказала: «Я і так думаю пра цябе добра. Нават калі б ты на цэлы дзень схаваўся ў пуні, усё адно я б цябе паважала». Баярд спытаў: «Можа, калі б яна ведала, што я еду... што ўсё адно еду ў горад...» Цётка Джэнні адказала: «Не, Баярд». Потым дадала: «Што ж, добра. Яна ўжо прачнулася».
Баярд пайшоў наверх, пастукаў у дзверы Друзілы і адчыніў. Яна сядзела каля акна. Яна ўзняла галаву, утаропілася ў яго ліхаманкава бліскучым поглядам. Ён нагадаў, що ў пятліцы сурдута ўсё яшчэ вытыркаецца ўчарашняя вербена, і знянацку яна зноў засмяялася. «А я яму руку пацалавала! Руку пацалавала!» Увайшла Лувінія.
Сутычка з Рэдмандам без зброі
Баярд павольна спусціўся ўніз. Цётка Джэнні стаяла пад люстрам. У руках яе быў яго брыль. Яна сказала: «Нават калі ты ўвесь дзень праляжыш на адрыне ў стайні, Баярд». Ён узяў брыль. Цётка Джэнні працягвала гаварыць роўна, з усмешкаю: «Я жыла ў Чарлстане падчас блакады. Там быў адзін англічанін. Ён, пэўна, быў з арыстакратаў. Далоў шыпучку, Баярд».
Рынга чакаў каля каланады порціка з асядланай Бэтсі. Твар у яго быў пахмурны. Яны выехалі якраз своечасова: каля брамы сустрэлі экіпаж. Да горада чатыры мілі, але Баярд не паспеў праехаць і дзвюх, як пачуў за сабой конскі тупат. Рынга нагнаў яго і паехаў побач. Нарэшце яны ў горадзе. Насустрач трапляліся адны жанчыны, і яны яго не пазнавалі. Усё пачнецца на пляцу.
Праязджаючы міма гатэля, Баярд краем вока пабачыў, як цэлы шэраг ног уздоўж парэнчаў веранды ціха і адначасова дакрануўся да зямлі. Ён спыніў каня, злез з сядла і перадаў повад Рынгу. Аднекуль знянацку побач з ім з'явіўся Джордж Уайэт. Ён спытаў: «Бацькаў пісталет пры табе?» — «Не», — адказаў Баярд. Уайэт пачаў упіхваць яму ў кішэню свой пісталет, але тут з ім здарылася тое самае, што і з Друзілай. Ён адхіліўся ад Баярда з пісталетам у руцэ, утаропіўся ў яго бледнымі, шалёнымі вачамі і зашыпеў: «Ты хто? Сарторыс ты, ці не?»
Баярд адказаў: «Гэта мая справа. Не трэба нікому ў яе ўлазіць. Я абыдуся без вашай дапамогі». Уайэт сказаў: «Добра. Прабач, сынок. Мы пойдзем за табой і пачакаем на вуліцы». Баярд пайшоў праз пляц, заліты гарачым сонцам, а яны пацягнуліся за ім. Ён ішоў павольна, ахутаны шалёным водарам вербены. Ён стаў узыходзіць па лесвіцы, дайшоў па цёмным калідоры да надпісу «Б.-Дж. Рэдманд», стукнуў раз і адчыніў дзверы.
Рэдманд сядзеў за пісьмовым сталом, рупліва паголены, з найбялейшым каўняром. Ён быў крыху вышэйшы за бацьку ды грузнейшы. Тварам ён быў не падобны на адваката: надта хударлявы, трывожны, змораны і знясілены. Ён сядзеў, млява паклаўшы руку на пісталет, які пляската ляжаў на стале. Баярд не прыпыніўся, а павольна ішоў на яго. Абодва маўчалі. Баярд напрасткі ішоў да стала, на ўзняты пісталет, глядзеў, як рухаецца ўверх яго рука, як укарочваецца ў ракурсе ствол пісталета.
Баярд убачыў, як на фоне белай кашулі расцвіла дымная аранжавая ўспышка. Другі раз убачыў аранжавы выбух і дым і зноў не пачуў кулі. Ён прыпыніўся. На гэтым усё скончылася. Ён глядзеў, як пісталет нахіляецца да стала кароткімі штуршкамі, як расціскаюцца пальцы, як Рэдманд адкінуўся назад. Рэдманд падняўся, сутаргавым жэстам адкінуў убок крэсла, павярнуўся і, усё яшчэ з нахіленай галавой, накіраваўся да вешалкі каля сцяны, узяў брыль, пайшоў уздоўж сцяны, міма Баярда, да дзвярэй і выйшаў прэч.
Вяртанне дадому. Адезд Друзілы
Пачуўся тупат мноства ног — па лесвіцы, на калідоры, у пакоі. Але Баярд яшчэ некаторы час працягваў сядзець за сталом, паклаўшы на ўсё яшчэ цёплы ствол далонь. Калі ён узняў галаву, пакой быў перапоўнены людзьмі. Джордж Уайэт ускрыкнуў: «Каб яго чорт узяў! Ты адняў у яго пісталет і прамахнуўся два разы запар?» І адказаў сам сабе: «Не, пачакай. Ты ўвайшоў — нават без сцізорыка — і дазволіў яму двойчы стрэліць, і ён прамахнуўся. Божухна літасцівы!»
Баярд паехаў дадому. Ён не спяшаўся. Калі даехалі да выгану, была ўжо гадзіна. Яны спусціліся ў цень нізіны. Нарэшце, ён пачуў цурчанне вады. Яны спешыліся. Баярд паваліўся ніцма ў траву і заснуў. Праспаў ён амаль пяць гадзін, і нічога не снілася, але ён прачнуўся ад плачу і ніяк не мог спыніцца. Каля яго на кукішках сядзеў Рынга. Нарэшце Баярд сцішыўся.
На выгане было яшчэ даволі светла. Калі яны пад'ехалі да дому, на магноліі спяваў перасмешнік. У холе свяціўся толькі адзін кандэлябр, і, значыць, усё ўжо скончылася. Баярд хацеў прайсці наверх, але заўважыў, што цётка Джэнні сядзіць каля акна. Яна сказала: «Яна паехала. Вячэрнім цягніком. Паехала да Дэнісана, у Мантгомеры». Баярд сказаў: «Так. Значыць, яна не...» Цётка Джэнні сказала: «Падыдзі да мяне».
Баярд наблізіўся да яе крэсла. Яна сказала: «Устань на калені. Мне цябе не відно». Яе рукі ляглі яму на плечы. Ён адчуваў, як гэтыя рукі імкнуцца ўверх, нібыта самі сабой, супраць яе волі. Рукі ўзняліся, абхапілі яго твар, моцна, і знянацку слёзы пакаціліся з яе вачэй па шчоках. «О, каб вы, Сарторысы, спрахлі! Няхай жа вам тройчы будзе ліха!»
Калі Баярд выйшаў з гасцінай, у сталовай накрывалі стол для вячэры. Лесвіца была асветленая. Але наверсе было цёмна. Ён убачыў, што дзверы ў пакой Друзілы адчыненыя, і зразумеў, што да гэтага часу не верыў у яе ад'езд. Ён прайшоў міма, нават не зазірнуўшы туды. Увайшоў да сябе. Некалькі імгненняў ён не мог зразумець, чаму гэта так пахне вербена ў яго пятліцы.
Некалькі імгненняў я не мог зразумець, чаму гэта так пахне вербена ў маёй пятліцы, пакуль не падышоў да ложка і не ўбачыў на падушцы галінку... за якой ёй не быў чуцён пах коней.