Плач перапёлкі (Чыгрынаў)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска Верамейкі, лета 1941 года. З пачаткам вайны Савецкая армія адступала, пакідаючы калгас. Радзівон Чубар збіраў апошні сход і адпраўляў статак кароў углыб краіны, выконваючы заданне арганізаваць партызанскі рух.
Намеснік яго Дзяніс Зазыба вярнуўся ў вёску хворы і разважліва, з памяркоўнасцю ставіўся да лёсу людзей, што засталіся пад акупацыяй. Зазыба імкнуўся падзяліць калгаснае дабро сярод аднавяскоўцаў, каб захаваць яго да вызвалення.
У вёсцы з'явіўся паліцэйскі, жыхар Верамеек, які пачаў служыць немцам. Ён патрабаваў ад Зазыбы здаць ордэн Чырвонага Сцяга, але Зазыба адмовіў, сказаўшы, што ордэн ужо здаў у ваенкамат. Акупанты пераследавалі вяскоўцаў і праводзілі аблавы.
Тым часам Радзівон Чубар, атрымаўшы інструкцыі ад палкавога камісара, выправіўся арганізаваць партызанскі атрад. Па дарозе ён сустрэўся з ваенным урачом, які ўцякаў з палону і адмаўляўся далучацца да барацьбы. У гневе Чубар застрэліў яго і быў прыбіты сваім учынкам.
Жыхары Верамеек, апынуўшыся ў цяжкіх умовах вайны, перажывалі страты, небяспеку і маральнае бязладдзе. Людзі пачыналі задавацца пытаннем пра будучыню, адчуваючы над сабой цені вайны. У такія моманты не адзіны аднавясковец задаваў сабе пытанне:
"І што ета вайна робіць з людзьмі? Жыве чалавек і ведам не ведае, дзе яму наканавана галаву палажыць."
На пачатку другога месяца вайны вяскоўцы імкнуліся зладзіць сваё жыццё ў новых умовах. Зазыба і далей прыглядаў за гаспадаркай, а Чубар, вярнуўшыся ў родныя мясціны, назіраў, як вяскоўцы дзялілі збожжа і змагаліся з цяжкасцямі ў акупацыі.
Падрабязны пераказ па главах
Назвы глаў у пераказе — умоўныя.
Глава 1. Пачатак вайны і адступленне
Летам 1941 года пачалася Вялікая Айчынная вайна. Савецкія войскі адступалі праз раку Бесядзь, рылі акопы і рыхтавалі абарончыя рубяжы. Старшыня калгаса Радзівон Чубар збіраў апошні сход у Верамейках і адпраўляў статак кароў углыб краіны. Намеснік старшыні Дзяніс Зазыба вяртаўся ў вёску хворы.
Чубар наведаў хворага Зазыбу і распытваў пра здачу кароў. Ён паведаміў пра дырэктыву аб знішчэнні маёмасці, каб яна не дасталася ворагу. Зазыба пярэчыў, пытаючыся пра лёс людзей, якія застаюцца. Чубар адказаў, што тыя, хто любіць савецкую ўладу, павінны былі з'ехаць. Зазыба ўспомніў словы Панаскі:
"хто з роднае зямлі ўцякае, той ворага не перамагае."
Глава 2. Дом Зазыбы і яго сямя
Хата Дзяніса Зазыбы стаяла ў завулку без назвы на ўскраіне Верамеек. Гэта была хата на дванаццаць вянкоў з тынам і варотамі. За тынам была пустка з крапівой і роў, які пераходзіў у лагвіну з балотнай расліннасцю. У завулку жылі таксама Аўхім Каспярук, Хрысціна Гаманькова з сынам Іванам і сям'я Кузьмы Прыбыткова.
Дзяніс ажаніўся з Марфай з Бабінавіч. У іх быў адзін сын, Масей. У 1914 годзе Дзяніса забралі на румынскі фронт, потым ён служыў у Чырвонай арміі пад камандаваннем Шчорса і атрымаў ордэн Чырвонага Сцяга. Раніцой Зазыба выйшаў на ганак і сустрэў Кузьму Прыбыткова, які спытаў пра немцаў.
Глава 3. Раздзел маёмасці каля стайні
Зазыба пайшоў да стайні, дзе гаманілі бабы, якія разбіралі калгасную маёмасць. Ён прыкрыкнуў на іх і загадаў несці ўсё на месца. Куліна Вяршкова сказала, што Раман Сёмачкін першы пачаў насіць да сябе рэчы. У стайні Зазыба сустрэў Рамана і пагразіў яму за разбор калгаснага дабра.
На дварэ Зазыба ўбачыў мужыкоў на бёрнах: Парфёна Вяршкова, Сілку Хрупчыка, Івана Падзерына, Рамана Сёмачкіна і незнаёмага чалавека з усходнім абліччам. Раман расказваў, як яны з Рахімам уцяклі ад немцаў. Мужыкі падлавілі Рамана на хлусні і падсмейваліся з яго.
Парфён сказаў, що Брава-Жыватоўскі пайшоў да немцаў разам з Мікітам Драніцам. Падлеткі прынеслі вайсковую торбу з Драніцавага гарода. У торбе былі падмётныя лісты на Чубара і Зазыбу. Зазыба сказаў, што гэта глупства, але мужыкі не паверылі. Пачаўся дождж.
Глава 4. Знаходка забітага мужчыны
Верамейкаўцы знайшлі забітага мужчыну недалёка ад дарогі за вёскай. Цела ляжала ў ельніку, у адных сподніках, з раздутым жыватом і прастрэленай галавой. Знайшла яго Наталля Родчышына. Пахаваў забітага Парфён Вяршкоў па сваёй ініцыятыве.
Увечары Вяршкоў прыйшоў да Зазыбы і расказаў пра пахаванне. Ён таксама паведаміў, што Брава-Жыватоўскі стаў паліцэйскім, а Драніца ходзіць за ім і носіць вінтоўку. У Бабінавічах ствараюць паліцэйскі атрад.
Глава 5. Чубар у лесе і сустрэча з камісарам
Чубар накіроўваўся ў Крутагор'е, але ў Белай Гліне даведаўся, што горад заняты немцамі. Ён вырашыў вярнуцца ў Верамейкі. Па дарозе ён сустрэў двух чырвонаармейцаў, Шпакевіча і Халадзілава, якія атрымалі загад узарваць мост. Яны ўзарвалі мост і разам рушылі за Бесядзь.
Чубар дайшоў да размяшчэння 258-й стралковай дывізіі і трапіў у лагер акружэнцаў. Там быў палкавы камісар з параненай нагой. Камісар праверыў дакументы Чубара і пачаў распытваць пра яго вандроўкі. Ён прапанаваў Чубару вярнуцца ў свой калгас і арганізаваць партызанскі рух.
Раніцай камісар даў Чубару патроны і вінтоўку. Ён сказаў, што будзе лічыць, што яны дамовіліся пра партызанскую дзейнасць. Камісар выказаў спадзяванне пачуць прозвішча Чубара ў паведамленнях Саўінфармбюро. Чубар выпраўляўся назад у Верамейкі.
Глава 6. Жанчыны Верамеек і варажба
На чацвёрты дзень выглянула сонца. Марфа Зазыбава напаліла печ і пайшла на гарод. Там яна сустрэла Аксюту Драніцу, якая пачала гаварыць пра новую ўладу. Марфа пайшла ў Падліпкі да Сахвеі Меляшонкавай, якая нарадзіла дзіця. У хаце сядзелі іншыя жанчыны.
У хату прыйшла Ганна Карпілава і пачала весяліцца. Яна пачала танцаваць і спяваць, крычачы:
"Нарешце і я з вамі раўня, Цяпера і я без мужыка, і вы без мужыкоў. Ах, вайна — вайна — вайна!.. Давайце скакаць, бабы!"
Увечары жанчыны пачалі варажыць на мужоў. Сахвея ўбачыла ў шклянцы Меляшонка і ўзрадавалася. Дуня Пракопкіна ўбачыла труну. Жанчыны працягвалі варажыць, спрабуючы даведацца пра будучыню сваіх мужоў.
Глава 7. Чубар у дарозе назад
Чубар выпраўляўся ў дарогу на калгасным кані. Ён усё яшчэ не вырашыў, ці варта яму вяртацца ў Верамейкі і займацца арганізацыяй падполля. Раніца выдалася яснай. Неўзабаве ён убачыў хаты Шыраеўкі. Адзін з мужчын патрабаваў вярнуць каня. Высвятлілася, што гэта сапраўдны гаспадар жывёлы.
Чубар згадзіўся і аддаў каня гаспадару. Ён пытаўся, ці няма ў вёсцы немцаў. Чубар кажа, што ён партызан. Дзядок пытаўся, дзе астатнія партызаны. Раптам з акна хаты Васілёвай Палагі чуўся жаночы голас. Палага запрасіла Чубара да сябе ў хату і пачаставала яго.
Палага прапанавала Чубару застацца ў яе, але ён адмовіўся. Яна кажа, што заб'юць яго аднаго, калі будзе бадзяцца. Чубар падыходзіў да акна і глядзеў на вуліцу. Палага прапанавала пабыць хоць да вечара і падвезці яго куды трэба.
Глава 8. Прыход Драніцы за ордэнам
У хату да Зазыбы прыйшоў Мікіта Драніца, трохі п'яны. Ён паведаміў, што прыйшоў забраць ордэн Чырвонага Сцяга Зазыбы, які патрэбен "германцам". Зазыба сказаў, што ордэн ужо здаў у ваенкамат у Хатынічах. Драніца прызнаўся, што яго паслаў Брава-Жыватоўскі, паліцэйскі.
Зазыба пытаўся пра торбу з паперамі, якую Драніца хаваў на сваім гародзе. Драніца спалохана пытаўся, пра якую торбу ідзе гаворка. Зазыба кажа, што хлапчукі знайшлі торбу і затапілі яе ў возеры. Драніца сышоў, не развітаўшыся. Зазыба ўспамінаў, як атрымаў ордэн Чырвонага Сцяга.
Глава 9. Паездка ў Бабінавічы
Марфа Зазыбава адчыняла вароты, і Зазыба з Марыляй выпраўляліся ў мястэчка Бабінавічы на Вялікі Спас. У Верамейках чувалі званы з бабінавіцкай царквы. Марыля павінна была выконваць адказныя заданні камандавання ў Бабінавічах, дзейнічаць адна пад сваім сапраўдным прозвішчам.
Па дарозе яны сустрэлі нямецкую калону. Салдаты акружылі воз і пачалі крычаць і жартаваць над Марыляй. Адзін з іх скінуў кабеціну з воза і высыпаў дровы. Падыходзіў афіцэр, але калона пачала рух, і немцы пакінулі воз. У Бабінавічах Зазыба накіроўваўся да краўца Шарэйкі.
Шарэйка расказваў пра жыццё ў мястэчку пры немцах, пра новага начальніка паліцыі Рослаўцава. Зазыба прызнаўся, што прывёз дзяўчыну, якую трэба ўладкаваць у мястэчку. Шарэйка прапанаваў Марылі пасяліцца ў доме яўрэяў, якія з'ехалі. Зазыба вяртаўся ў Верамейкі з Бравам-Жыватоўскім.
Брава-Жыватоўскі паказваў сваю важнасць і кажа, што трэба заглянуць да каменданта. Ён пагражаў Зазыбу і кажа, што той павінен будзе прайсці рэгістрацыю ў камендатуры як камуніст. Жыватоўскі прызнаўся, што дарэмна лезе ў пятлю і што Зазыба трымаецца на паверхні, бо не быў сапраўдным камуністам. Ён сказаў:
"Ты яшчэ, Зазыба, павінен маліць бога... А ведаеш, чаму ты трымаешся яшчэ на паверхні? Цябе топяць, піхаюць уніз, а ты ўсё ўсплываеш?"
Глава 10. Сустрэча Чубара з ваенурачом
Чубар ляжаў на пяску каля ямы, падобнай да варонкі ад бомбы. Ён чакаў зручнага часу, разважаючы пра сваё жыццё і вайну. Чубар назіраў за мурашкамі, якія пераносілі цела страказы. Ён бачыў чалавека, які ідзе з вёскі да ракі. Чалавек падыходзіў і садзіўся насупраць Чубара.
Чалавек быў апрануты ў вайсковую форму без знакаў адрознення. У яго былі сівыя валасы і стомленыя вочы. Ён сказаў, що ён ваенны ўрач-гінеколаг, які ідзе з палону ў Свярдлоўск. Чубар здзівіўся. Ваенурач распавядаў, що яго адпусцілі немцы.
Чубар паказваў ваенурачу тэкст прамовы Сталіна пра партызанскі рух і прапанаваў яму далучыцца да партызанскага атрада. Ваенурач адмаўляўся. Чубар абвінавачваў ваенурача ў тым, што той разносіць па вёсках вестку пра непазбежную перамогу фашыстаў. Раптам ваенурач кідаўся наўцёкі, і Чубар страляў яму ў спіну.
Глава 11. Сход у Паддубішчы
Раніцой жыхары Верамеек накіроўваліся ў Паддубішча, дзе знаходзіўся асноўны масіў калгаснага жыта. Зазыба вырашыў не чакаць распараджэння каменданта і самастойна вырашыць пытанне з калгаснай маёмасцю. Ён сказаў мужчынам:
"Падзелім адно па спісках калгасную маёмасць. Проста будзе лічыцца, што раздалі яе на захаванне да прыходу Чырвонай Арміі."
Раман Сёмачкін і яго прыхільнікі супраціўляліся, але большасць на сходзе падтрымала рашэнне праўлення. Сёмачкін разгублена адступаў. Зазыба настойваў на скліканні сходу. Жанчыны пачалі збірацца каля капца, выказваючы незадаволенасць затрымкай. Яны заявілі, що праўленне прыняло правільнае рашэнне.
Глава 12. Забойства ваенурача
Пасля забойства ваеннага ўрача Чубар у паніцы бяжыў са схілу, не разважаючы, ці правільна ён зрабіў. Ён апынуўся на дарозе і імкнуўся як мага хутчэй уцячы з месца злачынства. Паступова пачуцці вярталіся, і Чубар адчуваў млоснасць. Ён падаў у высахлую копанку, запоўненую цінай.
У бярозавым гаю Чубар падаў на зямлю, і праз некаторы час яго розум праясняўся. Ён бачыў шапкі падасінавікаў і не думаў пра ваенурача. Чубар выкідваў гільзу з вінтоўкі і ішоў далей па ўздоўж узмежка. Ён успамінаў свае назіранні за жыццём ў акупацыі.
Глава 13. Падзел жыта і сварка
Зазыба, раззлаваны супрацівам вяскоўцаў склікаць сход, загадваў збіраць людзей. Раман Сёмачкін і яго прыхільнікі разумелі, що большасць на сходзе падтрымае рашэнне праўлення аб раздачы калгаснай маёмасці на захаванне. Сёмачкін разгублена адступаў, а Ціток заяўляў, што сход не патрэбны.
Глава 14. Чубар назірае за дзялёжам
Чубар знаходзіўся ў лесе каля Паддубішча і назіраў за верамейкаўцамі, якія дзялілі жыта. Ён адчуваў палёгку ад таго, што вярнуўся ў родныя мясціны. У Паддубішчы таксама заўважылі ласёў. Незнаёмы мужчына страляў у лася. Чубар абураўся і думаў:
"Куля Рахімава пацэліла ў самы раз, каб адабраць жыццё ў сахатога... "Ах ты, падлюга!" —зноў вылаяўся Чубар"
Верамейкаўцы бягалі да крыніцы. Наперадзе Мікіта Драніца і Іван Падзерын, а Дзяніс Зазыба ішоў побач з Брава-Жыватоўскім. Верамейкаўцы абступалі забітага лася. Чубар чакаў, што адбудзецца далей. Ён бачыў, як на ўзгорку з'яўляўся нямецкі раз'езд. Ішоў другі месяц вайны.