Вельмі кароткі змест
Беларусь, 1914-1941 гады. У мястэчку Сумлічы чатырнаццацігадовая Волечка Нявада чакала бацьку з Першай сусветнай вайны.
У мястэчка прывезлі хворага нямецкага палоннага, які аддаў Волечцы залатыя рэчы з забітых рускіх афіцэраў. Разам з палонным прыбыў шаснаццацігадовы выгнанец Кастусь Лукашэвіч, які застаўся жыць у Волечкі.
У той жа час Сымон Ракуцька, які жыў за сто кіламетраў ад Сумліч, быў вымушаны пакінуць сваю сям'ю з-за польска-савецкай мяжы. Яго жонка з дзецьмі засталіся ў Польшчы, а сам ён апынуўся ў СССР.
Праз дваццаць гадоў, у 1939 годзе, Ракуцька знайшоў сваю сям'ю, але радасць сустрэчы была азмрочана тым, што яго сын Тамаш служыў у польскім войску.
Нехта злы і бязлітасны ўкраў у яго яе маладосць, і яе самую ўкраў. І яго маладосць украў. А ўсё ж жыццё яго з ёю разам было б падобна на маладосць.
У 1941 годзе пачалася Вялікая Айчынная вайна. Немцы захапілі Сумлічы і забралі моладзь на працу ў Германію, у тым ліку і Лізу, дачку Кастуся і Волечкі. Кастусь і Ракуцька сталі партызанскімі камандзірамі. У фінале Кастусь забіў нямецкага афіцэра Густава Шрэдэра, таго самага палоннага, які калісьці аддаў Волечцы залатыя рэчы, і выратаваў сваю хворую дачку Лізу.
Падрабязны пераказ па частках
ПЕРШАЯ ЧАСТКА. УКРАДЗЕНАЕ МАЛЕНСТВА
I
У верасні 1914 года ў мястэчку Сумлічы жыла чатырнаццацігадовая дзяўчынка Волечка Нявада. Яе бацька быў на вайне і ўжо паўгода не дасылаў лістоў.
Аднойчы ў мястэчка прыехаў канвой з палонным немцам і хлопцам-выгнанцам Кастусём Лукашэвічам, які вёз труну з целам свайго бацькі. Хворага немца пакінулі ў хаце Волечкі на ноч.
Раніцай выклікалі фельчара, які лячыў немца. Той, ачуняўшы, аддаў Волечцы залатыя рэчы (гадзіннікі, пярсцёнкі і крыжык), знятыя з забітых рускіх афіцэраў.
Кастусь застаўся жыць у Волечкі, дапамагаў ёй па гаспадарцы. Ён прадаў яе старога каня, купіў пеўня, адрамантаваў браму. Паступова маладыя людзі зблізіліся. Праз год, калі вайна скончылася і паны з'ехалі з мястэчка, Кастусь стаў паўнапраўным гаспадаром у Волеччынай хаце. Яны пачалі весці гаспадарку разам, і іх жыццё напоўнілася шчасцем і сэнсам.
II
У лістападзе 1920 года на мяжы паміж Савецкай дзяржавай і Польшчай стаяла Кукавіцкая карчма. У ёй спыніўся змучаны падарожны, які вяртаўся з нямецкага палону. Гэта быў Нявада з Сумліч, які шэсць гадоў не бачыў сваю дачку Волечку.
Карчмар Шымха распавёў яму гісторыю пра графа Паліводскага, які страціў свае маёнткі падчас рэвалюцыі і стаў польскім афіцэрам.
Нявада спяшаўся дадому, да Сумліч, дзе пакінуў маленькую дачку. Па дарозе ён знайшоў знаёмы куст шыпшыны і сарваў апошні жоўты лісток.
Чужая старана пірагамі не накорміць, калі ёй свае душы не аддасі. А я сваю душу магу аддаць толькі таму, хто мяне на свет пусціў.
Прыйшоўшы дадому, ён сустрэў сваю дачку Волечку, якая ўжо вырасла і жыла з Кастусём Лукашэвічам. У хаце Нявада знайшоў у куфры залатыя рэчы з надпісам графа Паліводскага, якія Волечка атрымала ад нямецкага палоннага Густава Шрэдэра. Нявада вырашыў не надаваць гэтаму значэння і пачаў новае жыццё. Разам з Кастусём яны пабудавалі новы дом, а Волечка чакала дзіця.
III
У мясцовасці за сто кіламетраў ад Сумліч з'явіўся Сымон Ракуцька. Ён доўга шукаў ціхае месца для жыцця і нарэшце асеў у глухім кутку Палесся. За некалькі гадоў пабудаваў сялібу каля невялікай рэчкі.
Аднойчы да яго прыйшоў польскі афіцэр граф Паліводскі, якога Ракуцька некалі выратаваў ад смерці. Паліводскі абвінаваціў Ракуцьку ў крадзяжы залатых рэчаў і пагражаў яму. Пасля гэтага Ракуцьку выселілі з новай хаты, бо зямля належала панскаму маёнтку. Ён вярнуўся ў старую хату з жонкай, якая чакала трэцяе дзіця. Дзіця нарадзілася мёртвым, жонка доўга хварэла.
Ракуцька пайшоў па свеце шукаць лепшай долі, наслухаўся пра жыццё ў Савецкім Саюзе. Ён вырашыў перайсці мяжу з сям'ёй. У цёмную навальнічную ноч яны рушылі да граніцы. Знайшлі ў лесе труп чалавека, што напалохала іх. Жонка з дзецьмі - Тамашам і Лізаветай - пайшла наперад, а Ракуцька следам.
Сцяна, глухая і бязлітасная, як вечнасць, замкнулася паміж імі. Бывай, верная сяброўка! Бывайце, дзеці! А можа, адбудзецца цуд?
Але іх раздзяліла мяжа: сям'я засталася ў Польшчы, а Ракуцька быў затрыманы савецкімі пагранічнікамі. Пасля года зняволення ён атрымаў дазвол жыць у СССР, але не ў памежных раёнах. Ракуцька пасяліўся ў новым месцы, пабудаваў хату, вёў гаспадарку. Ён пісаў лісты на адрас старой хаты, спадзеючыся знайсці сям'ю. Купляў і захоўваў адзенне для дзяцей розных узростаў, хоць і не ведаў, ці ўбачыць іх калі-небудзь.
IV
У 1939 годзе Сымон Ракуцька прыехаў у Слуцк і адтуль пайшоў пешшу па старой Варшаўска-Маскоўскай шашы. Стаяла позняя восень. Ён дайшоў да Піліпавіч, дзе яшчэ відаць былі сляды былой граніцы. Адтуль ён паехаў цягніком да невялікага паўстанка, дзе пачаў шукаць знаёмыя мясціны.
Ён знайшоў вялікі камень, на якім калісьці сустракаўся са сваёй будучай жонкай. Там ён сустрэў маладую дзяўчыну, якая аказалася яго дачкой Лізаветай. Яна чакала свайго брата Тамаша, які служыў у польскім войску.
Ракуцька не адкрыў ёй, хто ён, і пайшоў да сваёй старой хаты. Побач стаяла новая хата, якую ён калісьці пабудаваў. У старой хаце ён начаваў, не мог заснуць, успамінаў мінулае. Раніцай ён пайшоў у новую хату, дзе сустрэў сваю жонку. Яна моўчкі пазнала яго.
Няма хлопчыка Тамаша, ёсць салдат чужой арміі, і хіба вядома, якая ў яго душа? Бацька ж не мог сеяць добрае насенне ў гэтай душы.
Праз некалькі дзён, 7 лістапада, у двор прыйшоў малады салдат у польскай форме - гэта быў яго сын Тамаш, якога ён пакінуў маленькім хлопчыкам. Ракуцька не мог прыняць, што яго сын стаў салдатам чужой арміі, і адчуваў боль ад таго, што не змог удзельнічаць у выхаванні сына.
ДРУГАЯ ЧАСТКА. ВЯЛІКАЕ СКРЫЖАВАННЕ
I
У чэрвені 1941 года каля мястэчка Сумлічы знаходзілася важнае скрыжаванне дарог - старой Маскоўска-Варшаўскай шашы з некалькімі мясцовымі дарогамі. На гэтым скрыжаванні расла велізарная таполя. Пасля нападу Германіі на СССР, Нявада знайшоў параненых дзяцей на дарозе і павёз іх у бяспечнае месца.
У гэты ж час ён сустрэў падазронага маладога чалавека, які аказаўся нямецкім шпіёнам. У мястэчку пачаліся арышты і рэпрэсіі. Немцы занялі дом Лукашэвічаў, дзе размясцілася паліцыя. Кастусь Лукашэвіч быў вымушаны хавацца, бо яго абвінавачвалі ў супраціве.
Дык няхай не будзе ні дома, але ж не будзе і паліцаяў! Я дрэвы садзіў, і яны раслі разам са мною! Каля твае старое хаты я быў клён пасадзіў. Дык як жа я пакіну іх!
Нямецкія ўлады забралі моладзь з мястэчка, у тым ліку і Лізу, дачку Кастуся. Партызаны на чале з Кастусём спрабавалі выратаваць маладых людзей, але Ліза засталася сярод тых, каго павезлі далей. Нявада вырашыў адправіцца на пошукі Лізы, спадзеючыся на дапамогу графа Паліводскага, які цяпер займаў высокую пасаду ў нямецкай адміністрацыі. Волька далучылася да партызанаў на чале з Кастусём.
II
Позняй летняй парой на лясной дарозе Сымон Ракуцька сустрэў маладога абарванца Люцыяна Акаловіча, які прасіўся адпачыць. Неўзабаве з'явіўся Тамаш, сын Ракуцькі.
Акаловіч распавёў сваю гісторыю: ён сын польскага землеўласніка, які пасля 1920 года пасяліўся пад Клецкам. Выхаваны ў духу польскага нацыяналізму, ён стаў нямецкім шпіёнам праз афіцэра Паліводскага. Пасля нападу Германіі на СССР Акаловіч даведаўся пра смерць бацькоў ад рук немцаў і цяпер імкнуўся адпомсціць Паліводскаму.
Як свет стаіць, то яшчэ не было вядома каб на нянавісці вырасла шчасце, а радасць на чужой бядзе.
Раніцай Акаловіч знік, украўшы ў Ракуцькі торбу з хлебам. Праз некалькі дзён па дарозе праехалі нямецкія машыны з двума Густавамі (бацькам і сынам) і Гертрудай. Яны ехалі ў былы маёнтак Паліводскага. Старэйшы Густаў пазнаў месца, дзе ён быў у палоне падчас Першай сусветнай вайны.
Неўзабаве тут з'явіўся атрад партызан на чале з Ракуцькам і Кастусём Лукашэвічам. Ракуцька распавёў, як немцы забілі яго жонку і як ён з сынам далучыўся да партызан. Прыйшла Волька і распавяла Кастусю пра пошукі яго дачкі Лізы, якая, магчыма, знаходзілася ў нямецкім лагеры хворая на крываўку.
III
Лізавета Лукашэвіч, уцякаючы з нямецкага танка, забіла двух немцаў і падарвала танк гранатамі. У гэты ж час у Перабродскім канцэнтрацыйным лагеры знаходзіліся Ліза і жонка Ракуцькі. Ліза хварэла на крываўку і ляжала каля слупа. Жонка Ракуцькі спрабавала дапамагчы ёй і расказвала пра сваё жыццё.
Хіба на свеце няма дзеля чаго берагчы знойдзеную радасць і шукаць і дамагацца яе вечна!? Якое неба над нашай зямлёй бывае ўвосень!
Тым часам стары Густаў Шрэдэр і яго жонка Гертруда былі вымушаны ўцякаць з маёнтка, калі партызаны вызвалялі вязняў з лагера. Падчас уцёкаў Гертруда памерла каля вялікага каменя 'сухі дзюб'. Густаў працягваў свой шлях адзін, харчуючыся тым, што знаходзіў у полі.
Ён дайшоў да скалечанага танка, дзе знайшоў галеты. Пераапрануўшыся ў адзежу забітага партызана, ён выдаў сябе за чэха і прыйшоў у Сумлічы, дзе калісьці быў у палоне. У хаце Нявады ён прызнаўся, што гэта ён падарыў ім золата падчас першай вайны.
Кастусь Лукашэвіч пазнаў у ім немца і забіў яго ў садзе. У канцы Кастусь прынёс хворай Лізе яблыкі, і яна пачала паціху папраўляцца. Сям'я Ракуцькі нарэшце з'ядналася, і ўсе разам яны пачалі будаваць новае жыццё ў вызваленым ад немцаў краі.