Пушча (Карамазаў)
Вельмі кароткі змест
Заходняя Беларусь, пачатак 1980-х гадоў. У невялікай лясной вёсачцы Лісані жыў і працаваў ляснічы Валошка, удавец і бацька хлопчыка Юрася.
Аднойчы ноччу ваўкі падушылі алянуху. Да Валошкі прыехаў Андрэй Старапольны, які пачаў таксацыю лесу. Ён спадабаўся Насці Голубевай з Лісані, якая пазней збегла з маладым Міцькам Курнопам, пакінуўшы вёску ў смутку.
Андрэй і Алёнка Курнопа займаліся таксацыяй разам і гаварылі пра пушчу, яе будучыню, і гісторыю края, якую дапаўняў стары Кулаш. Старапольны чытаў старыя часопісы і разважаў пра лесаўпарадкаванне і свайго продка Нікодыма.
У гэты час у вёсцы пачаліся бясконцыя konflikты з-за леса. Дырэктару лясгаса Зімаўцу павялічылі план вытворчасці хваёвай мукі, і ён шукаў шляхі яго выканання, а Валошка спрабаваў абараніць пушчу ад неабгрунтаванай высечкі.
Вы свайму лесу хто будзеце? Сваякі ці ворагі? Можа, у вас дзяцей няма? Можа, ім заўтра не спатрэбіцца лясок ля вёскі? Вы мяне ведаеце, і я вас ведаю. І які ваш лес быў пасля вайны - ведаю. Цудоўныя змешаныя бары стаялі.
Неспакой не мінаў і Юрася. У школе ён выпадкова забіў індыка дырэктара, абараняючы пеўня, і доўга перажываў здарэнне. Валошка імкнуўся ўкласці ў сына любоў да прыроды і духоўную сувязь з пушчай.
Падчас аднаго з канфліктаў пачалася незаконная высечка старых дубоў. Дзед Гарох, абураны самаволіствам, спрабаваў яе спыніць, але здарэнне прывяло да цяжкага ранення Клімаша. Валошка адчуў сваю адказнасць і внутрэнны боль за лёс дубровы.
Напрыканцы Валошка сустрэўся адзін на адзін з мацёрым ваўком, апошнім прадстаўніком дзікага свету пушчы. У вачах воўка ён убачыў адбітак свайго ўнутранага супраціўлення, трывогі і вечнае пытанне аб чалавечых адносінах да прыроды.
Падрабязны пераказ па частках і раздзелах
Частка 1. Зіма
Абнова
Юрась не мог заснуць, слухаючы ўздыхі бабы Юсты. Ён устаў і цішком выйшаў на вуліцу разам з сабакам Мальвай, каб палюбавацца першым снегам. Хлопчык радаваўся снегу, лавіў сняжынкі языком і гуляў з Мальвай.
Дарога ляжала падсінена-белая, мяккая, хоць бокам каціся: мроістая відната праменіла не толькі ад снегу, што жаданай абноваю абляпіў зямлю, дрэвы, платы, стрэхі, ганкі, але і ад месяца, які даўно не ззяў гэтак зырка...
Па дарозе Мальва пачала енчыць, і Юрась з жалем падумаў пра яе хворую цыцку. Яны прайшлі праз заснежаны горад, міма школы і майстэрняў. Ля прахадной іх сустрэў вартаўнік, які сказаў, што бацька Юрася, Валошка, працуе ў майстэрні.
Юрась зайшоў у майстэрню і знайшоў бацьку, які спаў над чарцяжамі. Ён шкадаваў будзіць бацьку, але Мальва скавытала за сцяной. Юрась разбудзіў Валошку, і яны разам сабраліся дадому. Валошка паказаў сыну сваю машыну, якую ён будаваў. Юрася яна не ўразіла, але ён не хацеў засмучаць бацьку.
Дарога дадому здалася Юрасю весялейшай. Ён адчуваў радасць ад першага снегу і ад таго, што побач з ім бацька і Мальва. Калі яны падыходзілі да хаты, Юрась шкадаваў, што дарога скончылася, але ведаў, што заўтра будзе працяг і снегу, і свята.
Раніцай Валошка ўстаў і выйшаў курыць на кухню. Яго мучыў кашаль. Каб не разбудзіць хатніх, ён выйшаў у сенцы. Маці Валошкі, старая жанчына, выйшла з хаты з чыгуном і пачала наліваць ваду. Валошка з жалем глядзеў на яе старыя рукі і разумеў, што яму патрэбна гаспадыня ў хаце.
Маці пачала дакараць Валошку за тое, што ён мала дапамагае па гаспадарцы. Юрась прачнуўся і сабраўся ў школу. За сняданкам Юрась насцярожана зіркаў на бацьку і бабулю. Валошка прышываў гузік на сваім кіцелі. Маці зноў пачала дакараць Валошку за тое, што ён не займаецца гаспадаркай і дровы не нарыхтаваў.
Валошка ўспамінаў сваю памерлую жонку Веру і марыў скончыць сваю машыну. Маці працягвала свае нараканні. Валошка сабраўся і пайшоў на працу. Па дарозе на працу Валошка сустрэў Генку Вайцюка і паехаў на спадарожнай машыне да Лісані. Ён вырашыў прайсціся пешшу па лесе, радуючыся першаму снегу.
Хіба гэта малая радасць: дачакацца першага, з лёгкім марозікам, снегу, не праспаць першую белую раніцу, апынуцца ў лесе і нетаропка, нікуды не спяшаючыся, чарціць на бялюткай нерушы свой першы зімовы след...
У лесе ён сустрэў вавёрку і ўспомніў сваю жонку Веру. Ён пачуў пошчак дзятла і напоўніўся музыкай. Валошка прыйшоў на працу ў кантору.
Лісань
Лісань была невялікай вёскай ці хутарам, дзе жылі ўсяго тры сям'і. Акрамя жылых хат, у Лісані знаходзілася кантора лясніцтва і сушня. У адной хаце жыў дзед Гарох, які працаваў у лясніцтве конюхам, вартаўніком і на сушні. У другой хаце жыла Насця Голубева, якая працавала звенявой на лесапасадках і дапамагала дзеду Гароху на сушні. У трэцяй хаце жыў Алесь Мураўка са сваёй маці.
Раней Лісань была панскім маёнткам Васінеўскага. Да рэвалюцыі тут жылі дваровыя людзі, а пасля рэвалюцыі ў панскім доме размяшчалася школьная камуна. Пасля вайны леспрамгас пераехаў, і вёска прыйшла ў заняпад.
Раніцай дзед Гарох даглядаў коней і пайшоў да Белай крыніцы, дзе ўспамінаў мінулае і марыў пра лепшае жыццё для Лісані. Ён вярнуўся да канторы, дзе сустрэў Насцю, якая прасіла дапамогі з вывазам саджанцаў.
У канторы ляснічы Валошка разбіраўся з кліентамі, якія прыехалі па лес. Ён адмовіў Салавейчыку ў выдачы дроў, бо той скраў бярозу. Ён таксама выкрыў Крупеніна ў махлярстве з лесам. Валошка дапамог Марусевай атрымаць лес на будаўніцтва хаты, а Крупеніну загадаў выпісаць толькі тое, што яму належыць па закону.
Пасля наведвання дырэктара Зімаўца, Валошка дакараў дзеда Гароха за тое, што той дазволіў Рысеву збіраць няякасныя шышкі. Ён таксама даручыў Рысеву і Міцьку заняцца прачысткай лесу.
Ваўкі і алені
Андрэй Старапольны прыехаў у Гарадок позна ўвечары на аўтобусе. Ён накіраваўся да Валошкі, ігнаруючы магчымасць наведаць сваяка Васіля Зімаўца. Андрэй успамінаў свае сувязі з Гарадком, дзе ён нарадзіўся і вырас.
Ён прыйшоў да Валошкі, дзе яго сустрэлі Юстына Іванаўна, Юрась і дзед Гарох. У хаце ішла размова пра пажарны звон і праблемы з сабакам Мальвай. Дзед Гарох расказаў гісторыю пра партызанскі атрад, які хаваўся ў Святым дубе падчас вайны.
Валошка паведаміў Андрэю, што той будзе займацца лесаўпарадкаваннем у іх краі. Дзед Гарох расказаў прыказку пра лісанскага мужыка, які аддаў дубу ўсю сваю вопратку, бо дуб грэе яго душу.
Валошка прыйшоў да Андрэя і пытаўся пра яго прафесійнае крэда. Ён расказаў пра старога таксатара Тадэвуша, які казаў, што трэба берагчы лес для будучых пакаленняў.
Ён казаў: «Маё крэда, пан ляснічы, - не абрабаваць сваіх прапраўнукаў». І яшчэ помню. Ляжым з ім пад Святым дубам, глядзім угару, у зялёнае голле, а ён кажа: «Як мне, пан ляснічы, спарадчыць тваю цудоўную пушчу...»
Валошка выказаў занепакоенасць станам пушчы і прапанаваў Андрэю паглядзець на яе разам. Ён хацеў вярнуць пушчы яе гістарычную каштоўнасць. Андрэй успомніў Алёнку, якую бачыў у Мінску перад ад'ездам. Ён заснуў і бачыў сны пра пушчу.
Раніцай Андрэй разам з Валошкам і дзедам Гарохам паехаў у вальеру да Міны, егера. Ён хацеў пажыць у лесе побач з аленямі. Андрэй дапамог Міне паправіць агароджу вальеры. Ён сустрэў Насцю, якая прыехала да яго на кані.
Насця прызналася Андрэю, што ён ёй падабаецца, але шкадавала яго маладосці. Яна казала, што ўсе мужыкі ў пушчы п'яныя і грубыя. Насця прапанавала Андрэю ўзяць яе ў сваю таксатарскую каманду, але потым сышла.
Увечары вярнуўся Міна з Сашкам Курнопам, інжынерам лясной аховы. Яны збіраліся вабіць ваўкоў. Андрэй і Міна пайшлі ў лес вабіць ваўкоў. Міна выў, але нічога не атрымлівалася. Яны вярнуліся ў хату.
Міна зноў пайшоў у лес і пачаў выць. Алені ў паніцы разбегліся. Андрэй заснуў у хатцы і чуў, як выў воўк. Раніцай ваўкі збіраліся на паляне і рыхтаваліся да палявання.
Я табе, Андрэй, так скажу. Ваўкам я таксама спачуваю. Што, калі іх парода драпежная. Без іх якая пушча? Калі ўжо лісіца нікога не баіцца. Сама летась зарасла лішаем і зайца заразіла. Не, на кожнага лаўца павінен быць лавец.
Смерць Алянухі
У раёне даведаліся пра прыезд Зімаўца з абласнога партыйна-гаспадарчага актыву. Зімавец прыйшоў у канторы, дзе яго чакалі кліенты. Дзень быў непрыёмны, але Зімавец запрасіў дырэктара гарадской школы, якому патрэбен быў лес на майстэрні. Таксама прыняў галоўнага інжынера гародніна-сушыльнага завода і эканаміста прамкамбіната.
Зімавец успамінаў, як на актыве яго хвалілі за хваёвую муку, але павялічылі план на наступны год. Ён думаў пра цяжкасці выканання плана і шкадаваў, што не змог даказаць сваю правату. У канторы ён разглядаў старыя лічыльнікі, якія нагадвалі яму пра бацьку і яго навуку бухгалтарскаму ўліку.
Зімаўцу тэлефанавалі з просьбамі пра дровы, будаўнічы лес і іншае. Ён выклікаў сакратарку Полькіну і начальніка планавага аддзела Шамрына. З Шамрыным узнікла спрэчка наконт вывазкі лесу і выканання плана па хваёвай муцэ. Зімавец папярэдзіў Шамрына пра адказнасць за выкананне плана.
Зімавец даведаўся пра ваўкоў у Дзебры ад Марцыянка. Ён успомніў, як год назад сустракаў Новы год з братам Андрэем. Зімавец вырашыў не сарваць аблаву, бо чакаў прыезду Караля, начальніка абласнога ўпраўлення лясной гаспадаркі.
Зімавец паехаў на лесазавод, дзе сустрэў Анісава. Ён дакараў Анісава за малыя аб'ёмы вытворчасці мукі. Анісаў апраўдваўся недахопам лапкі. Зімавец убачыў, як Анісаў корміць цяля Алянушку. Ён даведаўся, што Алянушка з дзіцячага дома.
Зімавец і Андрэй паехалі ў Гарадок сустракаць Алёнку. На станцыі Андрэй сустрэў Алёнку і Караля. Кароль вырашыў паехаць у вальеру з Мінам. У вальеры яны знайшлі мёртвую алянуху Пані, загрызеную ваўкамі.
У хаце Андрэй і Алёнка бачылі сонца, якое свяціла як вока алянухі. У лесе трое ваўкоў, мацёры воўк, старая ваўчыца і пераярак, шукалі ежу. Яны зайшлі ў вальеру і загрызлі алянуху. Пераярак адчуваў сваю сілу і роўнасць з усім жывым светам.
Начныя інгушкі
Макар Курнопа, ляснік, разам з лайкай Сібіркай шукаў у лесе ласёў, пра якіх клапаціўся зімой. Ён даведаўся, што Зімавец з Каралём збіраюцца паляваць на гэтых ласёў, і хацеў іх выратаваць.
Макар знайшоў ласёў, але Сібірка перашкаджала. Ён вырашыў выгнаць жывёл на адкрытае поле, каб сляды змяло снегам. З вялікімі цяжкасцямі, змагаючыся з завеяй і стомай, ён дасягнуў гэтага.
У гэты ж дзень, калі загінула алянуха Пані, усе раз'ехаліся з вальеры. Андрэй Старапольны застаўся ў Лісані, а потым паехаў у Ялоўку да Алёнкі. Вечарам ён прыехаў да Курнопаў.
У хаце Курнопаў Андрэй пазнаёміўся з бацькамі Алёнкі. Макар расказаў пра ваўкоў і пра тое, як выратаваў ласёў. Прыехаў Міцька, сын Макара. Валошка расказаў, што Кароль цікавіўся, чаму Макар не дазволіў паляванне на ласёў.
У хату нечакана прыйшла Насця. Андрэй збянтэжыўся яе з'яўленнем. Валошка і Насця абмяняліся калючымі позіркамі. Валошка пачаў іграць на гармоніку, і Насця з Міцькам танцавалі. Валошка раптоўна спыніў музыку.
Валошка, Насця і Міцька з'ехалі. Андрэй застаўся ў хаце Курнопаў. Ён адчуваў цяпло і ўтульнасць у гэтым доме. Па дарозе Валошка і Насця размаўлялі пра калгасныя лясы і пра тое, як важна жыць дружна. Валошка прапанаваў Насці заначаваць у Лісані, але яна адмовіла.
Насця ляжала адна і ўспамінала сваё жыццё. Яна думала пра Валошку і Міцьку. У акно пастукаў Лесік Мураўка і папрасіўся пагрэцца. Насця пусціла Лесіка ў хату. Ён расказаў пра свае бачанні і пра тое, што яго душа даўно ў птушынай чарадзе. Насця шкадавала Лесіка.
Раптам у акно пастукаў Валошка. Насця не адчыніла яму, бо адчувала, што паміж імі стаіць Верка. Яна ўспомніла, як даглядала Верку і Юрася, і як Зімавец зноў пачаў да яе заляцацца. Насця адчувала сябе крыгаю паміж двума берагамі.
Частка 2. Вясна
Крычала слонка
Вясна паступова перамагала зіму, прырода абуджалася. У красавіку сонца канчаткова перамагло халады, і зямля пачала распранацца, дыхаць цяплом. Наступіў пераходны перыяд, калі цяплыня змагалася з халадамі, а зімовыя рэчы яшчэ не былі канчаткова схаваныя.
Быў збег пор года, калі цяплынь перамагала, але і халады не зусім адступалі; калі ў твар мяккім кацяняткам падоўгу лашчылася сонейка, а з палёў і прасек яшчэ павяваў волкі сівер; калі пагодлівы поўдзень скідаў з заўзятага рабацягі кажух...
Дзяцел ужо ласаваўся бярозавым сокам, а рабкі рыхтаваліся да шлюбных гульняў. Барсук шукаў кукаляты хрушчоў пад пнямі. З'явіліся першыя пралескі, якія прабіваліся скрозь леташняе лісце. Зацвіла кісліца, а гракі і шпакі вярнуліся ў пушчу.
Над Лісанню пралятаў першы клін дзікіх гусей. Праз тры дні пасля гэтага кліну зноў ударылі маразы, і адзін з клінаў разбіўся аб правады высакавольтнай лініі, загінулі птушкі. Пасля маразоў зноў наступіла цяплынь, адкрыліся мурашнікі, вылезлі яшчаркі і мышы. Першага красавіка з'явілася капусніца.
Валошка ішоў па лесе з Мальвай. Ён разважаў пра сувязь душы чалавека і прыроды. На дарозе ён сустрэў Міну і Насцю, якія ехалі садзіць лес. Насця жартавала з Валошкі.
Штосьці незвычайнае рабіла вясна з душою. І не толькі з ягонай, Валошкавай. Ен быў упэўнены, што душа ёсць у дрэва, звера, птушкі, яшчаркі; кожны лясны гук здаваўся яму не столькі голасам фізічнай істоты, колькі крыкам душы...
Цяга
Урок геаграфіі здаваўся Юрасю невыносна доўгім. Дырэктар школы манатонна распавядаў пра Грэцыю і коз, якія з'ядаюць там усю прыроду. Юрась не верыў у гэта і глядзеў у акно, дзе шпацыраваў індык дырэктара. Хлопчык успамінаў вальеру з аленямі, забітую ваўкамі алянуху Пані і сваю тулачку, з якой ён мог бы даць адпор драпежнікам.
Дырэктар выгнаў Юрася з класа за тое, што той увесь урок глядзеў у акно. Хлопчыку было крыўдна, бо ён не хлусіў і не бегаў па класе. Дырэктар загадаў яму разагнаць птушак. Юрась кінуў у індыка цэглай, і той упаў мёртвы. Дзімка Зімавец пачаў дурасліва размахваць птушкай.
Насця вярталася з Лабжанскага лясніцтва, куды вазіла саджанцы сасны. Яна ўспамінала сваю маладосць і песні. Пад'язджаючы да школы, Насця ўбачыла Юрася і даведалася, што ён забіў індыка. Хлопчык прызнаўся ў сваім учынку і расказаў пра прычыну - індык душыў пеўня.
Насця супакоіла Юрася і вырашыла забраць яго ў Лісань, як прасіў Пятровіч. Яна ўспомніла выпадак, калі індык напаў на яе, і Валошка выратаваў. Юрась паказаў Насці свісток, які сам зрабіў, і сказаў, што хоча, каб яна была яго мамай.
У Лісані чакалі семінар лесаводаў. Валошка непакоіўся з-за машыны для пасадкі лесу. Макар Курнопа ляжаў пад чаромхай, хварэў. Клімаш жартаваў з Валошкам. Раптам паведамілі пра прыезд гасцей.
Прыехалі Кароль, Зімавец і намеснік міністра Нікіцін. Валошка паказаў машыну для пасадкі лесу. Рысеў спрабаваў выгаварыць адлоў баброў. Валошка выгнаў яго. Машына працавала, усе былі задаволеныя.
Адцвітала чаромха
Макар Курнопа перажываў цяжкі час. Парушыўся звыклы парадак у пушчы і ў сям'і: Такавішча высечана, сын Міцька ўзбунтаваўся. Яго вызваленне з міліцыі не прынесла спакою. Міцька неахвотна працаваў, а потым кінуў працу і падаў заяву аб звальненні, не параіўшыся з бацькам.
Макар Курнопа хадзіў хмарна-маўклівы, схуднелы, прыгорблены, асунуўся з твару, у вочы людзям не глядзеў, нібы зямлю на сябе насіў. Ён вышэй за ўсё на свеце ставіў строгі парадак і лад у пушчы, у хаце, у паспадарцы...
За вячэрай Міцька прызнаўся, што не хоча працаваць у лясніцтве, бо душа бунтуе. Ён збіраўся паехаць на будоўлю. Бацька даў згоду, але папярэдзіў, каб той не губляў галавы. Маці была ў роспачы, але Макар не змяніў рашэння.
Макару было цяжка адпускаць сына, бо дачка Алёнка даўно жыла асобна, а Саша хутка паедзе вучыцца ці служыць. Ён адчуваў, што Міцьку трэба ехаць, магчыма, з-за сумлення перад Зуйком і Валошкам, ці каб пазбегнуць Насці. Макар пайшоў да Валошкі і папрасіў адпусціць Міцьку.
Аднойчы Міцька не вярнуўся на ноч. Маці не спала, а бацька злосна сапеў. Апоўначы Макар з Сібіркай пайшоў у Лісань шукаць сына. Ішоў пад моцным дажджом, праз дуброву, не чуючы ні перуна, ні пушчы.
У Лісані Макар убачыў сляды Міцькі пад Насцінымі вокнамі. Ён злосна пастукаў у дзверы. Насця адчыніла і сказала, што Міцькі няма. Макар не паверыў, але Насця не пусціла яго ў хату. Макару стала лягчэй ад яе слоў, і ён вярнуўся дадому.
Насця засталася на ганку, шкадуючы Макара. У сенцы ўскочыла Сібірка. Насця выштурхнула яе і замкнула дзверы. Міцька пытаўся, хто прыходзіў, і Насця сказала, што бацька яго шукае.
Насця і Міцька паехалі разам. Яна шкадавала бацькоў Міцькі, Валошку і дзеда Гароха. Яна не ведала, куды паедзе, што знойдзе і куды дзене ваўчанят, якіх яны знайшлі. Але яна адчувала, што трэба хутчэй ехаць. Абы - разам з Міцькам.
Каб адчуваць асалоду цішыні, яе трэба душой жадаць, так жадаць, як яна, Насця, жадае сёння. А раней? Бывала, чым большая ціша абложыць, тым мацней крычала, аж заходзілася, душа. Асабліва ўвесну.
Пад тым дубам
Алёнка і Андрэй працавалі ў пушчы, робячы таксацыю лесу. Яны гулялі ў гульні, дзе Алёнка клікала Андрэя, а ён з'яўляўся нечакана. Яна любіла яго палохаць, а ён караў пацалункамі. Пасля гульняў яны вярталіся да працы, ацэньваючы розныя выдзелы лесу.
Яны знайшлі рачулку Вужаку і перайшлі яе па гнілых бярвёнах. Алёнка ўпала ў ваду, але Андрэй дапамог ёй выбрацца. Яна ўспомніла, што гэта бацькавы мясціны, і можна было б пайсці дадому, але яны вырашылі застацца ў лесе.
Яны расклалі вогнішча на беразе Сажа. Алёнка сказала, што бачыла бацьку ў канторы. Яны гаварылі пра Міцьку і Насцю. Алёнка больш хвалявалася за Насцю, чым за брата.
Раптам да іх выйшаў стары Кулаш. Ён папярэдзіў пра пажары і сказаў, што злейшага звера ў пушчы няма, як певень. Ён даведаўся, што яны таксатары, і сказаў, што гэта яго племя.
Кулаш расказаў пра тое, як раней сплаўлялі лес па Сажы. Ён сказаў, што цяпер гэта Курнопава дача, а раней была Нікодымава. Ён расказаў пра тое, як Нікодым выратаваў Крутаяр ад высечкі.
У Гарадку Зімавец прыехаў у лясгас. Ён чуў ляскат з гаража і бачыў, што Акімушкін рамантаваў рысору. Ён прапанаваў Акімушкіну сесці за руль дырэктарскага «газіка», але той адмовіўся.
У канторы пахла смаловымі трэскамі і фарбай. Зімавец знайшоў тэлеграму з Магадана з просьбай адгрузіць дубовыя калодкі. Ён выклікаў Шамрына і паказаў яму тэлеграму. Шамрын сказаў, што трэба грымець дубамі праз усю краіну.
Валошка рамантаваў машыну ў кузні. Ён пачуў звон і зразумеў, што гэта Мураўка на каланчы забаўляецца. Ён тэлефанаваў на пажарню і ў лясгас. Ніхто не адказваў. Ён пайшоў у кантору лясгаса.
Раптам ён убачыў, як Макар Курнопа праязджаў на матацыкле. Макар сказаў, што ў Лісані бяда. Ён сказаў, што валяць дубы. Валошка сеў на матацыкл, і яны паехалі ў Лісань.
Цяпер толькі зразумеў, што ўся яго сённяшняя ўвага да кожнай травіны, кветкі, расіны, птушкі, да кожнага дрэва - адсюль: душа развітваецца. Ен увайшоў у бор. Тут было больш сонца, якое ўжо ззяла з хваёвых шатаў, праз іх...
Валошка ўбачыў павалены дуб. Ён убачыў Клімаша, які сядзеў на пні і трымаўся за жывот. Ён убачыў Вайцюка і дзеда Гароха. Ён пытаўся, што здарылася. Вайцюк сказаў, што ланцуг з пілы саскочыў і ўдарыў Клімаша ў жывот.
Валошка і Андрэй выйшлі на ўзлесак. Яны бачылі, як да канторы пад'ехаў «Масквіч». З яго вылезлі раённы ветэрынарны ўрач і аграном насеннай станцыі. Яны падыйшлі да паваленых дубоў. З лесу выехалі двое на веласіпедах. Адзін з іх - цыган, а другога Валошка не ведаў.
Зімавец пытаўся, што робіцца. Валошка пытаўся, як аблава. Зімавец сказаў, што ўзялі ваўчыцу і пераярага. Ён сказаў, што мацёры махнуў праз сцяжкі. Зімавец прасіў Валошку прыбраць дубы з вачэй. Валошка сказаў, каб валілі астатнія. Зімавец прасіў пакрыжаваць дубы і спаліць галлё.
Валошка ўспомніў, як Зімавец не даў валіць чорны дуб на Сінім возеры. Ён сказаў, што Зімавец тады казаў, каб людзі глядзелі на яго і не забывалі, як нялёгка жыць на свеце. Ён сказаў, што, можа, і гэтыя дубы хай паляжаць. Зімавец маўчаў.
Валошка думаў пра тое, як хутка мяняецца навакольны свет. Ён думаў пра тое, што знікае памяць пра тых людзей, якія жылі. Ён думаў пра тое, што няма нічога страшней, як калі памяць знікае. Ён бачыў два колеры: зялёны і чырвоны. Ён бачыў зямлю ў чырвоным колеры, у агні.
Раптам Валошка пачуў дзікі Лесікаў крык. Ён набліжаўся. Валошка падаўся насустрач. Ён ішоў праз дуброву на дарогу. Месяц стаяў над лесам. Валошка выйшаў на асфальтоўку. Перад ім стаяў воўк. Вялізны, гарбаты, вушы - тарчма, а вочы блішчалі белым святлом.
Валошка думаў, што гэта мацёры. Ён думаў, што воўк хоча ад яго. Ён думаў, што воўк смелы. Ён думаў, што ў яго няма нават нажа. Ён думаў, што воўк не спалохаўся чалавека. Ён думаў, што воўк ведае, што без стрэльбы чалавек слабы. Ён думаў, што воўк стары. Ён думаў, што воўк страціў ваўчыцу і пераярага. Ён думаў, што воўк ідзе шукаць іншыя лясы.
Воўк унурыў галаву ў плечы, згорбіўся, прыўзняў азадак, падцяў хвост. Валошка думаў, што воўк ужо не воўк. Ён думаў, што воўк - заяц. Ён думаў, што воўк - апошні пушчанскі воўк. Валошка ўглядаўся ў вочы мацёрага. Ён адчуваў свой неспакой і свой даўні боль за ўсё жывое.
Валошка зрабіў тры крокі на шлях і бачыў воўка. Воўк стаяў пасярэдзіне асфальту. Валошка і воўк стаялі вочы ў вочы. Валошка адчуваў, што воўк - апошні пушчанскі воўк.