Рак-вусач (Колас)
Вельмі кароткі змест
У рэчцы жыў страшны і грозны рак з доўгімі вусамі, якога баяліся ўсе жыхары вадаёма. Аднойчы рак засумаваў і зачыніўся ў сваёй норцы, адмаўляючыся есці і размаўляць з кім-небудзь.
Рыбы спрабавалі развесяліць рака, але ён заявіў, што будзе сумаваць, пакуль не знойдзецца нехта, чый лёс горшы за ягоны. Сом склікаў сход, на якім рыбы вырашылі знайсці такога няшчасніка. Спачатку яны паслалі да рака карася-паэта, потым чарот, затым качку, але ніхто не змог пераканаць упартага рака.
Нарэшце чапля прапанавала паклікаць жыта, якое расказала раку пра свой цяжкі лёс: як яго сеюць у халодную зямлю, як яно мерзне зімой, як потым яго жнуць, малоцяць, мелюць і пякуць з яго хлеб.
Каму ж горай з нас, мой рача?
І сказаў тут рак-вусач:
– Грамада! Ты мне прабач!
Мая журба ў прах пабіта –
Зваявала мяне жыта,
І ад гэтае пары
Прападай мой сум стары!
Пасля гэтага рак перастаў сумаваць, а ўсе жыхары рэчкі ўладзілі вялікае свята з музыкай і танцамі, радуючыся, што рак-вусач зноў стаў вясёлым.
Падрабязны пераказ
Падзел на раздзелы — умоўны.
Знаёмства з ганарлівым ракам-вусачом
У рэчцы жыў вялікі рак з доўгімі вусамі і чорнымі вачыма. Ён меў шырокую шыю і вялізныя клешні. Калі рак варушыў вусамі, усе жыхары рэчкі палохаліся. Рыбкі хутка плылі прэч, а жабкі хаваліся ў беразе і баяліся нават піскнуць.
Страшны рак быў, грозны рак,
Як ушчэміць – будзе знак.
І баяліся яго,
Як няведама каго.
Пад карэннямі ракіты
Жыў той рак, вусач сярдзіты.
Жыццё каля рэчкі і нечаканы смутак рака
Жыццё каля рэчкі было прыгожым і вясёлым. Там раслі сітнякі, малінкі, парэчкі, лозы і ракіты. Жылі розныя птушкі: качкі, кнігаўкі, драчы і нават бусел-паляўнічы. Камар-званар быў як гаспадар балота, а ў траве лёталі прыгожыя матылі і бабкі. Дзеці купаліся ў рачулцы і качаліся ў пясочку.
Але аднойчы рэчка змянілася – вада стала мутнай. Рак засмуціўся, стаў ціхім і перастаў варушыць вусамі. Ён лёг на дно і ляжаў там тры дні, не еў нічога і не вылазіў са сваёй норкі.
Ой, бяда, бяда!
Мутная вада –
Спахмурнела рэчка:
Засмуціўся рак,
Стаў ён, небарак,
Ціхі, як авечка.
Не варушыць вусам,
Лёг на дно ён брусам
І ляжыць дзён тры
Рыбная супольнасць арганізуе дапамогу
Акунь падплыў да рака і спрабаваў яго развесяліць, прасіў не сумаваць і не пакідаць іх. Але рак нават не глянуў на яго.
Потым падплыла плотка і таксама спрабавала суцешыць рака, расказваючы пра цяжкасці рыбінага жыцця. Але рак працягваў маўчаць.
Тады сом загадаў склікаць сход, каб абмеркаваць, як дапамагчы раку. Ён прызначыў шчупака старастам і загадаў яму сабраць усіх рыб.
Спробы жывёл суцешыць рака
На сходзе сом расказаў, што рак сумуе і хоча памерці, бо лічыць сябе самым няшчасным у свеце. Ён вылезе са сваёй норкі толькі тады, калі хтосьці дакажа, што яго лёс яшчэ горшы за рачыны.
І толькі з той пары
Ён вылезе з нары
І смутак свой пакіне,
Калі хто давядзе,
Што ёсць яшчэ ў вадзе
Ці проста абы-дзе
Пакутнік яшчэ большы,
Чый лёс за рачы горшы, –
Іначай рак загіне.
Але была яшчэ адна ўмова: той, хто прызнае сябе больш няшчасным, павінен аддацца раку на сняданне. Пасля гэтага рыбы прыціхлі, бо ніхто не хацеў станавіцца ежай для рака.
Калі хто сапраўды
Сябе няшчасным лічыць болей,
Чым наш пакутнік-рак,
Тады
Ён добрай воляй,
Без вагання
Аддасца раку на сняданне.
Нарэшце рыбы вырашылі, што найгорш жывецца карасю, які жыве ў балоце і бруду. Яго прывялі на сход, але карась аказаўся вясёлым і задаволеным жыццём. Ён расказаў, што любіць паэзію і складае вершы, а таму не ведае смутку.
– Люблю паэзію, жыцця майго акрасу,
І з ёю я не ведаю згрызот:
Паэзіяй я смутак адганяю,
Зашыюся ў чарот
І вершы там складаю.
Потым паслалі дэлегацыю да чароту, які расказаў раку пра свой цяжкі лёс: як яго ломяць ветры, як ён жаўцее восенню і гіне зімой. Але рак застаўся абыякавым.
Тады да рака прыйшла качка. Яна расказала, як цяжка ёй жыць без мужа, як яна сама будуе гняздо, выхоўвае дзяцей і пастаянна баіцца за іх жыццё. Але і гэта не кранула рака.
Ой, занадта многа ты
Носішся з сабою!
Справа варта рогату,
Параўнай з маёю.
Я хоць і жанатая,
А жыву ўдавою.
Ой, жыццё праклятае
Не дае развою!
Гісторыя жыта пераконвае рака
Нарэшце чапля прапанавала прывесці жыта, каб яно паспрабавала пераканаць рака. Яна папярэдзіла, што калі і гэта не дапаможа, то давядзецца ўжыць сілу.
Жыта расказала раку пра свой цяжкі лёс: як яго сеюць у халодную зямлю, як яно мерзне зімой пад снегам, як потым яго жнуць, малоцяць, мелюць і пякуць з яго хлеб. Гэтая гісторыя нарэшце пераканала рака, што ёсць на свеце істоты, якім жывецца цяжэй за яго.
Святкаванне і завяршэнне
Рак-вусач прызнаў, што яго журба пабіта, і вырашыў больш не сумаваць. Усе жыхары рэчкі і лесу вельмі ўзрадаваліся і пачалі святкаваць. Рыбы пайшлі ў скокі, птушкі спявалі, мошкі і жучкі танцавалі, а музыкі гралі на розных інструментах.
Рыба з радасці такой
Пайшла ў скокі талакой,
А за ёю пташкі...
І прыйшлі музыкі
Чарадой вялікай.
Граў на скрыпачцы камар,
На дудачцы – чмель-дудар,
Хрушч узяў басэтлю