Рэвізор (Гогаль)
Вельмі кароткі змест
Невялікі правінцыяльны горад Расійскай імперыі, першая палова XIX стагоддзя. Гараднічы атрымаў ліст ад знаёмага, у якім паведамлялася, што з Пецярбурга едзе рэвізор інкогніта з сакрэтнай інструкцыяй. Гараднічы сумеўся, бо ў горадзе было шмат непарадкаў: ён браў хабары, у богугодных установах панаваў бруд, у судзе справы запушчаныя.
Два мясцовыя дамаўласнікі паведамілі, што ў гасцініцы ўжо другі тыдзень жыве маладзён з Пецярбурга, які не плаціць грошай і дзіўна сябе паводзіць. Усе вырашылі, што гэта і ёсць рэвізор. Гараднічы пайшоў да яго ў гасціну і, спалохаўшыся, прапанаваў пераехаць да яго дадому. Маладзён згадзіўся.
У доме гараднічага госця добра пачаставалі. Маладзён распавёў, што ён важная асоба ў Пецярбургу, знаёмы з міністрамі, піша літаратурныя творы. Усе чыноўнікі пачалі даваць яму ў пазыку грошы, спадзеючыся на яго пратэкцыю. Купцы прыйшлі скардзіцца на гараднічага, але маладзён узяў і ад іх грошы.
Маладзён пачаў удварацца да жонкі і дочкі гараднічага. Ён папрасіў рукі дачкі, і гараднічы згадзіўся на шлюб. Пасля гэтага маладзён паехаў у Саратаўскую губерню да дзядзькі, абяцаўшы вярнуцца заўтра.
Паштмайстар распячатаў ліст маладзёна і прачытаў яго ўслых. У лісце да сябра маладзён пісаў, што яго прынялі за генерал-губернатара, ён збіраў грошы з усіх і насміхаўся над мясцовымі чыноўнікамі.
Усе зразумелі, што іх абдурылі. Раптам увайшоў жандар і абвясціў:
Прыбылы на йменны загад зь Пецярбургу чыноўнік патрабуе вас зараз-жа да сябе. Ён спыніўся ў гасьціньніцы.
Падрабязны пераказ па дзеях
Назвы дзей і іх падзел на сцэны — умоўныя.
Дзея 1. Паніка ад навіны пра рэвізора
Гараднічы паведамляе пра прыезд рэвізора
У пакоі дома гараднічага сабраліся чыноўнікі паветавага гораду. Гараднічы запрасіў іх, каб паведаміць важную навіну.
Я запрасіў вас, спадары, каб паведаміць вам вельмі паганую навіну: да нас едзе рэвізор... Рэвізор ізь Пецярбургу, інкогніта. І яшчэ з сакрэтнай інструкцыяй.
Гэтая навіна прывяла ўсіх у здзіўленне і трывогу. Гараднічы паказаў ліст ад свайго знаёмага Андрэя Іванавіча Чмыхава, які папярэджваў пра прыезд чыноўніка з інструкцыяй агледзець усю губэрню, асабліва іх павет. Чыноўнік удавае з сябе прыватную асобу і можа прыехаць у любы момант.
Судзьдзя Ляпкін-Цяпкін меркаваў, што гэта звязана з палітычнымі прычынамі — Расея хоча ваяваць, і міністэрства падаслала чыноўніка, каб даведацца, ці няма дзе здрады. Гараднічы адхіліў гэтую версію, сказаўшы, што ў паветавым горадзе здрада немагчымая.
Гараднічы пачаў даваць указанні чыноўнікам. Ён папярэдзіў апякуна богугодных установаў Землянку, каб той падрыхтаваў усё да прыняцця рэвізора: каптуры на хворых павінны быць чыстыя, а над кожным ложкам трэба надпісаць назву хваробы. Таксама трэба было паменшыць колькасць хворых і забараніць ім курыць моцны тытун.
Судзьдзі Ляпкіну-Цяпкіну гараднічы параіў прыбраць у прысудзтве, дзе ў сходні старажы трымалі гусей з гусянятамі. Таксама ён папярэдзіў, што лаўнік пахне гарэлкай, і параіў даць яму есці цыбулю або часнык.
Падрыхтоўка да сустрэчы і знаходка Хлестакова
Паштмайстар Шпёкін прыйшоў пазней за ўсіх. Ён таксама думаў, што будзе вайна з туркамі, але гараднічы растлумачыў яму сапраўдную прычыну хвалявання. Гараднічы папрасіў паштмайстра распячатваць лісты, якія прыходзяць на пошту, каб даведацца, ці няма ў іх данашэнняў на яго. Паштмайстар прызнаўся, што ён і так робіць гэта з цікаўнасці.
Раптам у пакой убеглі два мясцовыя дамаўласнікі — Бобчынскі і Добчынскі. Яны засопшыся паведамілі надзвычайную навіну: у гасьціньніцы жыве маладзён, які не плаціць грошай і ўжо другі тыдзень не выязджае. Ён едзе ў Саратаўскую губэрню, але чамусьці затрымаўся ў іх горадзе. Бобчынскі і Добчынскі вырашылі, што гэта і ёсць рэвізор.
Гараднічы спалохаўся яшчэ больш. Ён успомніў, што за апошнія два тыдні ў горадзе адбылося шмат непрыемных падзей: адлупцавалі унтэр-афіцэрскую жонку, арыштантам не выдавалі харчоў, на вуліцах бруд. Гараднічы вырашыў ехаць у гасьціньніцу адзін або з Бобчынскім, каб даведацца, ці сапраўды гэта рэвізор.
Дзея 2. Хлестакоў у гараднічага
Пераезд Хлестакова ў дом гараднічага
У маленькім пакойчыку гасьціньніцы знаходзіўся Хлестакоў са сваім служкам Восіпам. Хлестакоў моцна хацеў есці, бо ўжо другі тыдзень не меў грошай. Восіп параіў яму хутчэй выязджаць з гораду, пакуль не прыйшлося адказваць за доўгі. Але Хлестакоў не хацеў слухаць.
Хлестакоў паслаў Восіпа да гаспадара гасьціньніцы, каб той даў яму паабедаць. Але гаспадар адмовіўся даваць ежу, пакуль не заплацяць за папярэдняе. Раптам у пакой увайшоў гараднічы з Добчынскім. Гараднічы быў вельмі ўчціва-палохлівы, а Хлестакоў спалохаўся, што яго хочуць пасадзіць у турму за доўгі.
Гараднічы прапанаваў Хлестакову пераехаць да яго ў дом, бо ў гасьціньніцы ўмовы дрэнныя. Хлестакоў згадзіўся. Гараднічы таксама прапанаваў яму грошай — дваста рублёў. Хлестакоў узяў іх, абяцаўшы вярнуць з двара. Пасля гэтага гараднічы запрасіў Хлестакова агледзець некаторыя ўстановы ў горадзе.
Знаёмства з сямёй гараднічага
Гараднічы прывёз Хлестакова да сябе дадому. Там яго сустрэлі жонка гараднічага Ганна Андрэеўна і дачка Мар'я Антонаўна. Яны былі вельмі ўхваляваныя і хацелі падабацца госцю. Хлестакоў пачаў расказваць ім пра сваё жыццё ў Пецярбурзе, моцна перабольшваючы свае заслугі і становішча.
Ён казаў, што ў яго дом першы ў Пецярбурзе, што ён піше п'есы і артыкулы ў журналы, што ён знаёмы з Пушкіным і іншымі пісьменнікамі. Хлестакоў распавядаў, што ён кіруе дэпартамэнтам, што яго баіцца сама Дзяржаўная рада, што ён штодня ездзіць у палац і заўтра яго зробяць фельдмаршалам. Усе гэтыя хлусні ён гаварыў з такой упэўненасцю, што гараднічы і ягоная сям'я паверылі яму.
Пасля размовы Хлестакоў сказаў, што стаміўся і хоча адпачыць. Гараднічы правёў яго ў пакой. Хлестакоў ляжаў на ложку і думаў пра тое, як добра яго прымаюць у гэтым доме.
Дзея 3. Прыём наведвальнікаў
Візіты чыноўнікаў і хабары
На наступны дзень да Хлестакова пачалі прыходзіць наведвальнікі. Першым прыйшоў судзьдзя Ляпкін-Цяпкін. Ён быў вельмі ўчціва-палохлівы і хацеў даць Хлестакову грошай. Судзьдзя выняў асыгнацыі і ўпусціў іх на падлогу, быццам выпадкова. Хлестакоў падняў іх і папрасіў пазычыць яму гэтыя грошы. Судзьдзя згадзіўся.
Пасля судзьдзі прыйшоў паштмайстар Шпёкін. Ён таксама прапанаваў Хлестакову пазычыць грошай — трыста рублёў. Хлестакоў узяў іх з удзячнасцю. Затым прыйшоў інспэктар школаў Хлопаў. Ён быў вельмі збянтэжаны і таксама даў Хлестакову трыста рублёў.
Апошнім прыйшоў апякун богугодных установаў Земляніка. Ён расказаў Хлестакову пра недахопы іншых чыноўнікаў: паштмайстар не робіць сваю працу, судзьдзя трымае сабак у прысудзтве, а інспэктар школаў натхняе нядобрамысныя правілы. Земляніка таксама даў Хлестакову чатырыста рублёў.
Прыйшлі таксама Бобчынскі і Добчынскі. Яны далі Хлестакову шэсцьдзесят пяць рублёў. Добчынскі папрасіў Хлестакова зрабіць яго сына законным, а Бобчынскі папрасіў, каб Хлестакоў расказаў у Пецярбурзе пра яго цару і вяльможам.
Скаргі купцоў і жанчын
Пасля чыноўнікаў да Хлестакова прыйшлі купцы. Яны прынеслі яму падарункі — цукровыя галовы і караб віна. Купцы паскардзіліся на гараднічага, які бярэ з іх хабары і крыўдзіць іх. Хлестакоў абяцаў ім дапамагчы і ўзяў грошы — пяцьсот рублёў.
Затым прыйшлі дзве жанчыны — сьлесарыха і унтэр-афіцэрыха. Яны таксама паскардзіліся на гараднічага. Сьлесарыха казала, што гараднічы забраў яе мужыка ў салдаты, хоць радоўка на іх не прыпадала. Унтэр-афіцэрыха казала, што гараднічы адлупіў яе з памылкі. Хлестакоў абяцаў ім дапамагчы.
Заляцанне Хлестакова
Калі ўсе наведвальнікі пайшлі, Хлестакоў застаўся адзін з Мар'яй Антонаўнай. Ён пачаў заляцацца да яе, казаў ёй камплімэнты і нават пацалаваў яе ў плячо. Мар'я Антонаўна спалохалася і хацела ўцячы, але Хлестакоў утрымаў яе і стаў на калені, прасячы дараваць яго.
У гэты момант увайшла Ганна Андрэеўна і ўбачыла Хлестакова на каленях. Яна адправіла дачку і пачала выгаворваць Хлестакову. Але Хлестакоў раптам заявіў, што закахаўся ў саму Ганну Андрэеўну і просіць яе рукі. Ганна Андрэеўна была здзіўлена, бо яна ў замужы.
Раптам убегла Мар'я Антонаўна. Яна сказала, што бачыла Хлестакова на каленях. Ганна Андрэеўна пачала лаяць дачку, але Хлестакоў заявіў, що ён закаханы ў Мар'ю Антонаўну і просіць яе рукі. Ганна Андрэеўна была рада і пайшла паведаміць пра гэта мужу.
Дзея 4. Заручыны і адезд
Хлестакоў просіць рукі Марі
Увайшоў гараднічы. Ён быў вельмі ўзрушаны і не мог паверыць у тое, што Хлестакоў просіць рукі ягонай дачкі. Хлестакоў паўтарыў сваю прапанову і сказаў, што ён закаханы ў Мар'ю Антонаўну. Гараднічы нарэшце згадзіўся і дазволіў ім пацалавацца.
Раптам увайшоў Восіп і паведаміў, што коні гатовыя. Хлестакоў сказаў, што ён едзе да свайго дзядзькі на адзін дзень, каб узпрасіць багаславенне, а заўтра вернецца. Гараднічы спытаў, ці не трэба яму грошай на дарогу. Хлестакоў падумаў і папрасіў яшчэ чатырыста рублёў, каб было ўсяго восемсот.
Прыняцце прапановы і далейшыя хабары
Гараднічы даў Хлестакову грошы. Хлестакоў развітаўся з сям'ёй гараднічага і паехаў. Гараднічы быў вельмі рады і ўжо бачыў сябе гэнэралам. Ганна Андрэеўна марыла пра жыццё ў Пецярбурзе. Яны пачалі абмяркоўваць, як будуць жыць у сталіцы.
Адезд Хлестакова
За сценай чуліся галасы. Хлестакоў развітваўся з сям'ёй. Гараднічы прапанаваў яму дыван у брычку, каб было зручней ехаць. Хлестакоў згадзіўся. Восіп загадаў падаць дыван і сена. Затым пачуўся званочак — брычка паехала.
Дзея 5. Раскрыцьцё падману
Радасць і віншаванні
Гараднічы, Ганна Андрэеўна і Мар'я Антонаўна засталіся ў пакоі. Гараднічы быў вельмі рады і не мог паверыць у сваё шчасце. Ён думаў пра тое, як стане гэнэралам і будзе жыць у Пецярбурзе. Ганна Андрэеўна таксама марыла пра жыццё ў сталіцы і пра тое, як яны будуць хадзіць на балы.
Да іх пачалі прыходзіць госці — чыноўнікі і іх жонкі. Усе віншавалі гараднічага з шчаслівай падзеяй. Гараднічы прымаў віншаванні і быў вельмі задаволены. Ганна Андрэеўна расказвала ўсім пра тое, як Хлестакоў рабіў ёй прапанову.
Ліст Хлестакова і разгубленасць
Раптам увайшоў паштмайстар з расьпячатаным лістом у руцэ. Ён паведаміў дзіўную навіну: чыноўнік, якога яны ўзялі за рэвізора, быў зусім не рэвізор. Паштмайстар распячатаў ліст Хлестакова да яго сябра Трапічкіна і даведаўся пра гэта.
Дзівосная рэч, спадары! Чыноўнік, якога мы ўзялі за рэвізора, быў ніякі не рэвізор... Зусім не рэвізор — я даведаўся пра гэта зь ліста.
Паштмайстар пачаў чытаць ліст уголас. У лісце Хлестакоў расказваў свайму сябру пра тое, як ён абдурыў жыхароў гораду. Ён пісаў, што гараднічы дурны, як лысая кабыла, паштмайстар жлукціць горкую, судзьдзя падобны да дэпартамэнцкага стораж, а апякун богугодных установаў — чыстая сьвіньня ў ярмолцы.
Усе былі ў шоку. Гараднічы не мог паверыць у тое, што яго абдурылі. Ён быў вельмі злы і пачаў лаяць усіх. Ён лаяў Бобчынскага і Добчынскага, якія першымі сказалі, што Хлестакоў — рэвізор. Ён лаяў сябе за тое, што паверыў ім.
Трыццаць год жыву на службе; ніводзін купец, ні падрадчык ня мог ашукаць; круцялёў над круцялямі абдурваў... і раптам усе: рэвізор! рэвізор!
Прыбыцьцё сапраўднага рэвізора
Гараднічы працягваў лаяцца і абвінавачваць усіх вакол. Ён казаў, що яго зробяць пасьмешкам, што пра яго напішуць у газетах і п'есах. Ён быў вельмі расстроены і злы.
Вось дзе крыўда! чыну, годнасьці не пашкадуе, і будуць усе выскаляцца і пляскаць у далоні! Чаго сьмеяцёся! Зь сябе сьмеяцёся!..
Раптам увайшоў жандар і абвясціў, што прыбыў чыноўнік з Пецярбурга на йменны загад і патрабуе ўсіх да сябе. Ён спыніўся ў гасьціньніцы. Усе засталіся ў вакамяненьні. Гараднічы стаяў пасярэдзіне з растапыранымі рукамі і закінутай назад галавою. Жонка і дачка памкнуліся да яго. Усе іншыя таксама засталіся ў нерухомасці, утварыўшы немую сцэну.
Дарма на люстэрак крывіцца, калі сам крывы. Народная прыказка
Так скончылася гісторыя пра тое, як жыхары маленькага паветавага гораду ўзялі звычайнага пецярбурскага чыноўніка за рэвізора і былі ім абдурэныя. Яны далі яму грошай, падарункаў і нават аддалі за яго дачку гараднічага. А ў канцы з'явіўся сапраўдны рэвізор, які павінен быў правесці праверку ўсіх установаў у горадзе.