Святло далёкай зоркі (Касько)
Вельмі кароткі змест
Беларусь і Расійская імперыя, канец XIX — пачатак XX стагоддзя. Аляксандр Казіміравіч Сержпутоўскі нарадзіўся ў беднай сям'і і пачаў сваю дзейнасць як настаўнік у вясковым вучылішчы, дзе захапіўся вывучэннем беларускай народнай культуры.
На працягу паўстагоддзя ён здзяйсняў этнаграфічныя экспедыцыі па Беларусі і іншых краінах, збіраючы матэрыялы аб быце сялян, народных звычаях і фальклоры. З'яўляўся аўтарам вядомых зборнікаў беларускіх казак, прыказак і апавяданняў. Асаблівае значэнне мела яго праца «Белорусы-полешуки», дзе апісваліся народныя традыцыі, гаспадарка і вераванні мясцовых жыхароў Палесся.
Вялікую ўвагу Сержпутоўскі аддаваў даследаванню беларускіх гаворак, стварыў граматычны нарыс вёскі Чудзін. Ён сабраў звыш 10 тысяч беларускіх прыказак і прымавак, а таксама шмат запісаў рэдкіх замоў, песень і легенд. Яго даследаванні вызначаліся глыбінёй і дакладнасцю, адлюстроўвалі багатую культурную спадчыну беларускага народа.
Нягледзячы на складаныя жыццёвыя ўмовы ў апошнія гады жыцця ў Санкт-Пецярбургу, калі не хапала сродкаў на лячэнне і нават электрычнасць, Сержпутоўскі працягваў працаваць над матэрыяламі, спадзяваўся на падтрымку Акадэміі навук Беларусі. Памёр ён пасля раптоўнага прыступу хваробы сэрца ў сваёй кватэры.
Пра значнасць яго дзейнасці і след, які ён пакінуў, сведчыць наступнае:
Кожны чалавек павінен пакінуць свой след на зямлі перад тым, як адысці ў Вечнасць. След Аляксандра Казіміравіча Сержпутоўскага ў гісторыі – гэта яго кнігі, навуковыя працы, памяць людзей пра славутага земляка...
Падрабязны пераказ па раздзелах
З думкай пра Беларусь
Аляксандр Казіміравіч Сержпутоўскі, знаходзячыся ў Санкт-Пецярбургу, прыйшоў да канала Грыбаедава. Ён адчуваў набліжэнне смерці з-за хваробы лёгкіх і сардэчнай недастатковасці. Яго пенсіі не хапала на паўнавартаснае харчаванне і лячэнне, асабліва з улікам хваробы жонкі.
Стоячы каля канала, ён успамінаў сваё жыццё, працу ў Рускім музеі, якую лічыў шчасцем. Ён адчуваў вясновы пах і думаў пра Беларусь, пра Прыпяць і Лань, пра птушак, якія вяртаюцца дадому. Ён глядзеў на зорку, якая нагадвала яму святло з бацькоўскага дома ў Беларусі.
З прасветленым тварам, радасцю на сэрцы пакідаў ён хаты беларусаў, рускіх, аварцаў, ад якіх запісваў народныя творы на працягу сарака з лішнім гадоў. Цэлы свет адкрываўся яму пры тых сустрэчах.
У сваёй кватэры было холадна і цёмна з-за адсутнасці грошай на дровы і электрычнасць. Ён спадзяваўся на выплату ад Акадэміі навук Беларусі за перададзеныя працы. У кабінеце Сержпутоўскі сеў за стол і ўспомніў пра сваю навуковую дзейнасць. Ён дастаў справаздачу аб сваёй навуковай дзейнасці, дзе адзначалася сорак пяць сур'ёзных прац.
Сержпутоўскі паспрабаваў запаліць лямпу, але раптоўны боль у грудзях і сэрцы перашкодзіў яму. Ён страціў прытомнасць і асунуўся ў крэсле. На крык жонкі прыбеглі суседзі і выклікалі хуткую дапамогу, але яму ўжо не было суджана ўбачыць сваю зорку.
Пяро жар-птушкі
У беларускіх легендах расказваецца пра Жар-птушку, якая пралятала над Палессем і згубіла пяро незвычайнай прыгажосці. Людзі спрабавалі знайсці гэтае пяро, бо па павер'ях таму, хто яго знойдзе, будзе наканаваны шчаслівы лёс.
У адной з беларускіх легенд расказваецца пра тое, што даўным-даўно пралятала над Палессем Жар-птушка і згубіла пяро незвычайнай прыгажосці. Плаўна падала яно на зямлю, рассыпаючы ва ўсе бакі зіхатлівыя прамяні.
Вывучэнне духоўнай культуры народа і яго традыцый з'яўляецца важнай часткай грамадзянскіх, патрыятычных і маральных пачуццяў. У час нацыянальнага адраджэння пераасэнсаванне дасягненняў у сацыяльным жыцці, навуцы, тэхніцы, а таксама станаўленне мовы і культуры беларускага народа набываюць асаблівае значэнне.
Вывучэнне духоўнай культуры народа, яе лепшых традыцый – неад'емная частка грамадзянскіх, патрыятычных, маральных пачуццяў. Сёння, у час нацыянальнага адраджэння... станаўленне мовы і культуры беларускага народа набываюць асаблівае значэнне.
Каштоўнай крыніцай для развіцця мастацкай творчасці і пазнання духоўнай і матэрыяльнай культуры беларускага народа з'яўляецца спадчына Аляксандра Казіміравіча Сержпутоўскага, вядомага этнографа, фалькларыста, літаратара і мовазнаўцы.
На працягу пяці дзесяцігоддзяў (1890–1940) Сержпутоўскі даследаваў быт і культуру беларусаў, рускіх, украінцаў, палякаў, літоўцаў, татар, мардвы і народаў Каўказа. Ён збіраў і вывучаў фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы, прытрымліваючыся прагрэсіўных прынцыпаў і метадаў.
На жыццёвых пуцявінах
Пачатак жыццёвага шляху Аляксандра Казіміравіча Сержпутоўскага супаў з важнымі падзеямі ў Расіі і Беларусі, пачынаючы з адмены прыгоннага права ў 1861 годзе. У беларускай вёсцы расла колькасць сялян, якія разарыліся. Незадаволенасць вылівалася ў непадпарадкаванне ўладам, захоп зямлі і адмову ад выплаты аброка.
Беларуская мова была мовай прыгнечанай нацыі, без дзяржаўнасці, забаранялася друкаваць кнігі і весці дакументацыю. Нацыянальная культура і літаратура прыгняталіся. Такое становішча абурала прагрэсіўную грамадскасць. М. А. Дабралюбаў адхіліў сцвярджэнні аб адсутнасці беларускай культуры і заклікаў да вывучэння беларускага краю.
Развіццё беларускай народнай культуры ў другой палове XIX стагоддзя адбывалася пад уплывам рускай культуры. Збіраліся і сістэматызаваліся фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы, з'явіліся этнографы і фалькларысты, якія ўнеслі вялікі ўклад у вывучэнне беларускай культуры.
Вялікі ўклад у развіццё фалькларыстыкі, этнаграфіі і мовазнаўства ўнёс А. К. Сержпутоўскі, які нарадзіўся ў 1864 годзе ў беднай сялянскай сям'і. Пасля вучобы ў Вызнянскім вучылішчы і Нясвіжскай семінарыі ён стаў настаўнікам у Лучыцкім вучылішчы.
Працуючы настаўнікам, Сержпутоўскі даследаваў быт і культуру мясцовага насельніцтва, запісваў абрады, замовы, прымаўкі і прыказкі. У 1891 годзе ў «Минских губернских ведомостях» з'явілася яго першая публікацыя «Голос из глуши», дзе ён апісваў жыццё сялян.
Покліч нязведаных дарог
У 1906 годзе малады даследчык А.К. Сержпутоўскі двойчы выязджаў у экспедыцыі ў Слуцкі і Мазырскі паветы, даследаваў Палессе па левым прытоку Прыпяці. Ён сабраў багатую этнаграфічную калекцыю, якая складалася з прадметаў сялянскага адзення, земляробчых прылад, прыстасаванняў для лоўлі рыбы і палявання, посуду, узораў вышыўкі – усяго звыш 1000 экспанатаў.
Даследчык звяртае ўвагу на беднасць сялянскага побыту: самаробныя лаўкі, драўляныя ложкі, часаныя сцены без шпалераў і пабелкі, падлога з габляваных дошак, якую мылі лугам і гарачай вадой. У некаторых вёсках сустракаліся курныя хаты, якія абаграваліся дымам.
Вынікі першых экспедыцый Сержпутоўскі абагульніў у этнаграфічным нарысе «Белорусы-полешуки». Нарыс складаецца з уводзін і трох раздзелаў. У першым раздзеле апісваюцца пасяленні, жылыя і гаспадарчыя пабудовы палешукоў, з малюнкамі і чарцяжамі сядзіб.
У другім раздзеле апісваюцца спосабы і прыёмы земляробства, жывёлагадоўлі, сельскагаспадарчыя прылады працы, збіранне лясных дароў, апрацоўка льну і канапель, ткацтва, роспіс ганчарных вырабаў, бортніцтва, выраб паясоў, папруг і г. д.
Трэці раздзел нарыса прысвечаны прымхам і забабонам палешукоў, апісанням «магічных» дзеянняў мясцовых ведзьмакоў, знахароў, шаптух. Многія назіранні лягуць пазней у аснову нарысаў і апавяданняў Аляксандра Казіміравіча.
Каўказскі дзённік
Летам 1910 года А. К. Сержпутоўскі адпраўляецца ў камандзіроўку на Паўночны Каўказ. Дарога туды была нялёгкай з-за бездарожжа і невядомых моў і звычаяў мясцовых народаў. Вучоны запісвае ў дзённіку пра сваю гатоўнасць пераадолець усе цяжкасці і небяспекі дзеля дасягнення пастаўленай мэты.
«Я еду ў такую цяжкую і небяспечную экспедыцыю, дзе кожную хвіліну можна чакаць ад горцаў кулю або кінжал. Але мяне не палохаюць ні цяжкасці, ні небяспека, толькі б дасягнуць пастаўленай мэты»...
Дні, праведзеныя на Каўказе, былі поўныя трывог і небяспек. Сержпутоўскаму даводзілася прабірацца па горных сцяжынках, дзе часта нападалі бандыты. Нягледзячы на гэта, ён наведаў самыя цяжкадаступныя аулы, сабраў багатыя калекцыі, зрабіў унікальныя запісы і фотаздымкі.
Вялікую ўвагу Сержпутоўскі ўдзяліў апісанню жыцця дзідойцаў, адзначаючы, што іх галоўным заняткам была жывёлагадоўля. Яны вырошчвалі збожжа на невялікіх участках зямлі, апрацоўваючы яе прымітыўнымі спосабамі. Агародніцтвам яны не займаліся. Асноўнай ежай была бараніна і сыр.
У час камандзіроўкі на Каўказ Сержпутоўскі набыў звыш 400 экспанатаў, зрабіў 140 фотаздымкаў, апісаў шмат бытавых сцэн і выканаў дзясяткі малюнкаў. Ён таксама інфармаваў кіраўніцтва музея пра абяцанні мясцовых жыхароў сабраць новыя калекцыі.
Шлях у навуку
Раздзел прысвечаны навуковай дзейнасці А. К. Сержпутоўскага, у прыватнасці, яго даследаванням унутрысямейных адносін беларусаў. Вучоны адзначаў, што ў некаторых рэгіёнах жанчыны звычайна не садзіліся за стол з гасцямі, за выключэннем вяселляў, хрышчэнняў, памінак і іншых рэлігійных свят.
У нарысах А. К. Сержпутоўскага, апублікаваных у «Живой старине» і іншых выданнях, падкрэсліваюцца высокія маральныя якасці беларускіх сялян, такія як калектывізм, таварыскасць і ўзаемадапамога. Нарысы былі напісаны на рускай мове, але загалоўкі некаторых з іх Сержпутоўскі даваў на беларускай мове.
Нарыс «Сябрына» апісвае старажытную традыцыю сяброўства ў беларусаў-палешукоў Слуцкага павета. Сержпутоўскі не пагаджаўся з трактоўкай слова «сябрына» ў слоўніку Насовіча, лічачы, што сябар – гэта не проста таварыш, а чалавек, родны па духу. Сябрына абапіралася на сумеснае вядзенне гаспадаркі, асабліва пчалярства.
Нарыс «Бонда» апісвае звычай беларусаў дзяліцца з суседзямі здабыткамі сваёй працы. Згодна з народнымі ўяўленнямі, таго, хто не падзеліцца бондай, будуць праследаваць няшчасці. Звычай распаўсюджваўся і на жывёлу. Сержпутоўскі лічыў, што гэты звычай ідзе ад даўніны, калі была агульная маёмасць.
Нарыс «Талака» тлумачыць старажытную традыцыю дапамогі аднавяскоўцам. Сержпутоўскі адвяргае сцвярджэнне Даля, што талака – гэта работа за пачастунак. Сяляне бескарысліва дапамагалі, прыносілі матэрыялы і выконвалі работы, плёнам якіх карысталіся ўсе.
Нарыс «О завитках в Белоруссии» прысвечаны светапогляду палешукоў, у прыватнасці, прымхам і забабонам. Сержпутоўскі параўноўвае гэтыя правілы з правіламі гігіены, адзначаючы, што ў іх аснове ляжаць уяўленні неадукаванага чалавека.
Палескі дзівасіл
Раздзел прысвечаны аналізу зборнікаў казак і апавяданняў А.К. Сержпутоўскага, якія з'яўляюцца значнай з'явай у беларускай фалькларыстыцы, этнаграфіі і мовазнаўстве. Асаблівая ўвага надаецца зборніку «Сказки и рассказы белорусов-полешуков» (1911 г.) і «Казкі і апавяданні беларусаў з Слуцкага павету» (1926 г.).
Апісваецца гісторыя выдання першага зборніка, які быў высока ацэнены акадэмікамі А. А. Шахматавым, Я. Ф. Карскім, В. М. Істрыным, М. Я. Марам, але доўга не мог быць выдадзены з-за адсутнасці сродкаў. Падкрэсліваецца, што зборнік меў вялікі поспех і хутка разышоўся.
Адзначаецца, што Сержпутоўскі імкнуўся перадаць усе нюансы мовы і манеры апавядальніка, ствараючы адпаведную атмасферу і знаёмячыся з жыхарамі вёскі, іх бытам і ўмовамі жыцця. Ён не абгрунтоўваў класіфікацыю казак, а цікавіўся ідэйным зместам, манерай апавядання і асобай казачніка.
У зборніку вылучаюцца чарадзейныя і сацыяльна-бытавыя казкі, вусныя апавяданні, небыліцы і легенды. Чарадзейныя казкі займаюць нязначнае месца, але даюць магчымасць разабрацца ў вытоках творчасці беларускіх казачнікаў, светапоглядзе народа і прасачыць трансфармацыю казачных сюжэтаў.
Аналізуюцца чарадзейныя казкі «Каваль-багатыр», «Каваль», «Бортнік», дзе станоўчыя героі змагаюцца са змрочнымі магічнымі сіламі ў вобразах Змея Гарыныча, Бабы Ягі, Кашчэя Бессмяротнага. Падкрэсліваецца, што герой выступае ў абарону народа, а чарадзейная казка набывае новую афарбоўку.
Адзначаецца, што ў казцы «Іванка Прастачок» вобраз Змея (цара) акружаны панамі і падпанкамі, якія прыгнятаюць народ. У творы «З чаго ліха на свеце» казачнік разважае пра праблему свабоднага і забяспечанага жыцця, паказваючы, як паны захапілі зямлю і пачалі марыць людзей голадам.
Значнае месца ў чарадзейных казках займае тэма маралі, у аснове якой ляжыць стваральная праца і гуманныя адносіны. Казачнік лічыць уменне і працавітасць станоўчай рысай сваіх герояў. Падкрэсліваецца нацыянальны каларыт беларускай казкі, які праяўляецца ва ўказанні месца дзеяння, абмалёўцы вобліку героя і раскрыцці сацыяльна-палітычных матываў.
Сацыяльна-бытавая казка адрозніваецца ад чарадзейнай спецыфікай фантастыкі і барацьбой паміж прадстаўнікамі антаганістычных класаў. Героі перамагаюць дзякуючы мудрасці, жыццёваму вопыту і знаходлівасці. У казцы «З чаго ліха на свеце» народ спрабуе разабрацца ў сутнасці класавага грамадства, а ў казцы «Асілак» герой марыць аб роўнасці і шчасці для ўсіх людзей.
Аналізуюцца антыпрыгонніцкія казкі «Пану навука» і «Жаласлівая пані», якія адлюстроўваюць бесчалавечнасць паноў і цяжкае жыццё сялян. У казцы «Мужык і пан» селянін Стопак здзекуецца з памешчыка-прыгонніка, помсцячы за гора аднавяскоўцаў.
У зборніку высмейваюцца папы, ксяндзы, аканомы і пісары, якія дапамагаюць царызму эксплуатаваць працоўны люд. У казцы «Завідны поп» скупы царкоўнік пакараны за сваю прагнасць. У казках «Прошча» і «Поп і пустэльнік» папы малююцца махлярамі, якія нажываюцца на людской цемры.
У сатырычных казках пра паноў і папоў героем выступае разумны і спрытны мужык, які абводзіць вакол пальца сваіх ворагаў. Аднак станоўчы герой не заўсёды выражае ідэі народа і можа быць надзелены адмоўнымі рысамі. У народнай дэманалогіі вобраз чорта рэзка разыходзіцца з царкоўнымі ўяўленнямі, і беларусы не баяцца яго.
У заключэнне разглядаецца зборнік «Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў» (1930), у якім змешчаны запісы легенд, паданняў, прымхаў і апавяданняў, сабраных у паўднёвых раёнах Слуцкага павета. Адзначаецца спрэчка А. К. Сержпутоўскага з прафесарам С. Вальфсонам адносна ацэнкі народнай творчасці.
У вянок народнай мовы
Раздзел прысвечаны ўкладу А.К. Сержпутоўскага ў беларускае мовазнаўства і фалькларыстыку. Падкрэсліваецца яго крытыка дарэвалюцыйных дэмографаў, якія не прызнавалі беларускую мову самастойнай. Асноўная ўвага надаецца яго працы «Граматычны нарыс беларускай гаворкі д. Чудзіна Слуцкага павета Мінскай губерні», дзе даследуецца фанетыка, словаўтварэнне, сінтаксіс і лексіка чудзінскай гаворкі.
Апісваецца выбар вёскі Чудзін як аб'екта даследавання з-за яе ізаляванасці і захавання старажытных рыс народнай гаворкі. Сержпутоўскі падрабязна аналізуе вымаўленне гукаў, параўноўвае мясцовае і агульнапрынятае вымаўленне, адзначае ўплыў іншых моў. Ён таксама даследуе націскі і дае ўказальнік слоў пад націскам.
Вучоны тлумачыць мяккасць і напеўнасць чудзінскай гаворкі спецыфікай беларускай мовы. Ён адзначае ўзаемаўплыў беларускіх і рускіх гаворак, але падкрэслівае меншы ўплыў польскай мовы. Сержпутоўскі аналізуе ўжыванне гукаў і слоў у жывой і кніжнай мове, аспрэчвае некаторыя сцвярджэнні даследчыкаў аб узмацненні зычных перад галоснымі.
Вялікую каштоўнасць уяўляюць «Матэрыялы для слоўніка», якія змяшчаюць звыш 2,5 тыс. слоў і фразеалагізмаў, падзеленых на 35 семантычных груп. Матэрыялы слоўніка сведчаць аб назіральнасці і мудрасці чудзінцаў. Паняцце вёскі ўключае не толькі населены пункт, але і вуліцы, дамы і хатнія пабудовы.
Раздзел таксама прысвечаны парэміяграфічнай спадчыне Сержпутоўскага, у прыватнасці, яго рукапіснаму зборніку «Прыказкі і прымаўкі беларусаў», які змяшчаў 10000 тэкстаў. Акадэмік Д.К. Зяленін высока ацаніў зборнік, адзначыўшы багацце матэрыялу і веданне аўтарам мясцовай гаворкі і быту.
У раздзеле таксама аналізуюцца выслоўі, сабраныя Сержпутоўскім, якія ўяўляюць сабой трапныя і дасціпныя выразы гумарыстычнага характару. Выслоўі ўвайшлі ва ўжытак адначасова з прыказкамі і прымаўкамі і адлюстроўваюць розныя бакі жыцця і быту беларускага селяніна.
Пісьменнік, публіцыст, перакладчык
Раздзел прысвечаны літаратурнай дзейнасці А.К. Сержпутоўскага як пісьменніка, публіцыста і перакладчыка. Пачатак яго творчага шляху звязаны з журналістыкай, дзе ён працаваў у розных жанрах: заметкі, карэспандэнцыі, эсэ, рэпартажы, нарысы, пераклады. Асаблівае месца займалі рэцэнзіі, якія дазвалялі яму хутка рэагаваць на розныя падзеі.
У рэцэнзіі на працу М. Бернштэйна «О распространении христианства среди литовцев» Сержпутоўскі паказвае глыбокае веданне гісторыі рэлігіі. Ён аспрэчвае сцвярджэнне аўтара пра тое, што адмаўленне крыжа ў літоўцаў звязана з нямецкімі манахамі, і даказвае, што гэта вынік язычніцкіх вераванняў.
У нарысе «В деревне» Сержпутоўскі апісвае цяжкае жыццё сялянкі Ноны і яе сям'і. Беднасць, хваробы і несправядлівасць прыводзяць да трагічнай смерці дзяцей і страты розуму маці. Нарыс нагадвае творчасць Някрасава, але Сержпутоўскі ідзе далей у апісанні народнага гора.
Сержпутоўскі таксама выступаў як перакладчык твораў Тараса Шаўчэнкі на беларускую мову. У перакладах ён перадае лірызм і духоўнасць арыгінала, паказваючы гаротнае жыццё ўкраінскага народа.
На крылах песні
Раздзел прысвечаны вывучэнню песеннай творчасці ў фалькларыстычнай дзейнасці А.К. Сержпутоўскага. Хоць вучоны не пакінуў спецыяльных даследаванняў па народнай песні, яго экспедыцыйныя дзённікі сведчаць пра жывую цікавасць да гэтай тэмы.
Падчас паездкі ў Беларускае Палессе ў 1906 годзе Сержпутоўскі сабраў шмат паэтычных твораў, у тым ліку песень. Асноўны лейтматыў большасці з іх – скаргі маладых дзяўчат на цяжкую долю ў чужых сем'ях, дзе яны вымушаны працаваць і цярпець здзекі.
У вёсцы Дзяніскавічы Сержпутоўскі запісаў ад пляменніцы казачніка Паўла Азёмшы Зінаіды Шчагловай некалькі каравайных песень, у тым ліку песню пра каравай, дзе дзяўчына іграе для яго ручкамі і персцянямі.
Значную цікавасць уяўляе рукапісны зборнік Сержпутоўскага «Беларускія песні», які змяшчае 53 тэксты песень, запісаных у 1890-х гадах у Мазырскім павеце. У зборніку прадстаўлены калыханкі, хрэсьбінныя, калядныя, валачобныя, веснавыя, траецкія і талочынныя песні.
З рога ўсяго многа
У 1920 годзе А.К. Сержпутоўскі па заданні Акадэміі гісторыі матэрыяльнай культуры адпраўляецца ў Пермскую губерню для правядзення этнаграфічных даследаванняў. Мэтай экспедыцыі з'яўляецца збор матэрыялаў пра народны побыт і змены, якія адбыліся ў рэгіёне за апошнія гады. Сітуацыя, якую ён назірае, падобная да таго, што ён бачыў раней у іншых частках Расіі і Беларусі: разруха, разбурэнні і запусценне.
Падрыхтоўка да экспедыцый ажыццяўляецца вельмі старанна. Вучоны вызначае мэту, адрас і задачы, збірае інфармацыю пра геаграфію і гісторыю мясцовасці, а таксама пра папярэднія даследаванні матэрыяльнай і духоўнай культуры. Маршрут экспедыцыі прадумваецца дэталёва, каб максімальна выкарыстаць сродкі на набыццё экспанатаў.
У 1920 годзе Сержпутоўскі здзяйсняе камандзіроўку ў Беларусь, дзе за два летнія месяцы наведвае дзясяткі населеных пунктаў ва Усходняй, Паўднёвай і Заходняй Беларусі. Ён робіць апісанні, замалёўкі, чарцяжы і фотаздымкі сялянскіх дамоў, гаспадарчых пабудоў і культавых устаноў, набывае калекцыі прадметаў побыту, адзення і абутку, запісвае прыказкі, прымаўкі, песні, паданні і апісвае абрады, святы і гульні.
У вёсцы Церабілавічы Рэчыцкага павета Гомельскай губерні, размешчанай на беразе ракі Гарынь, Сержпутоўскі адзначае, што новае цяжка пранікае на Палессе. Жыццё сялян беднае, яны займаюцца земляробствам і жывёлагадоўляй. Зямля малаўрадлівая, таму даводзіцца займацца рыбалоўствам, збіраць грыбы і журавіны.
Важную ролю ў жыцці беларускіх сялян адыгрывае земляробчы каляндар, які ўключае шматвяковыя назіранні за прыродай і вопыт пакаленняў. Першым жнуць жыта, затым пшаніцу, ячмень і авёс, а апошнім – проса. Жыта, ячмень і авёс вяжуць у снапы, а проса жнуць недаспелым і складаюць у копы. Грэчку касяць косамі і збіраюць у снапы.
У запісах Сержпутоўскага значнае месца адведзена нарыхтоўцы і сплаву лесу. Зваленыя дрэвы дастаўляюць на бераг ракі, дзе іх звязваюць у плыты і спускаюць на ваду. Плытагоны накіроўваюць плыты па балоцістых і вузкіх рэках Палесся. Гэта цяжкая і небяспечная праца, якая прыводзіць да хвароб.
Білет на ўчарашняе свята
У раздзеле апісваецца дзейнасць этнаграфічнага аддзела Рускага музея ў паслякастрычніцкі перыяд, у прыватнасці, адкрыццё этнаграфічных выставак. Адной з першых была экспазіцыя «Беларусы» ў 1923 годзе, у падрыхтоўцы якой актыўны ўдзел прымаў Аляксандр Казіміравіч Сержпутоўскі.
Сержпутоўскі падрыхтаваў гістарычную даведку для наведвальнікаў, каб пазнаёміць іх з Беларуссю. Ён раіў пачынаць агляд выстаўкі са стэндаў з прыладамі палявання, бо ў старажытныя часы тэрыторыя Беларусі была пакрыта лясамі і балотамі, дзе жыло шмат звяроў і птушак.
На выстаўцы былі прадстаўлены прылады бортніцтва, а таксама прыстасаванні для пераадолення балот, такія як хадулі і бёрны. Можна было пазнаёміцца са сродкамі перамяшчэння: павозкамі, санямі, лодкамі і плытамі. У музеі захаваўся макет сялянскай хаты, які экспанаваўся на выстаўцы ў 1923 годзе.
За тры тыдні выстаўку наведала звыш 700 тысяч чалавек. Велізарная колькасць матэрыялаў у фондах музея абумовіла стварэнне новых аддзяленняў, у тым ліку беларускага. Важным крокам стала падрыхтоўка экспазіцыі «Беларусы і БССР», план якой распрацаваў Сержпутоўскі.
Штрыхі да біяграфіі
Раздзел прысвечаны аналізу жыцця і дзейнасці А.К. Сержпутоўскага як збіральніка і даследчыка беларускага фальклору, этнографа, мовазнаўцы, літаратара і музеязнаўцы. Падкрэсліваецца значнасць яго працы, якая ахоплівае важны гістарычны перыяд, уключаючы рэвалюцыйныя змены.
Дзейнасць збіральнікаў каштоўных паэтычных жамчужын народа М. Г. Чарнышэўскі называў подзвігам. Сапраўдны подзвіг здзейсніў А. К. Сержпутоўскі, які сабраў выдатнейшыя па ідэйна-мастацкім змесце і жанравай разнастайнасці народнапаэтычныя творы.
Адзначаецца, што Сержпутоўскі быў чалавекам прагрэсіўных поглядаў, які цікавіўся не толькі навукай, але і грамадска-палітычным жыццём народа. Яго прываблівала народная творчасць, у якой адлюстроўваліся надзённыя думы і спадзяванні народа.
Сваімі працамі па фальклоры, этнаграфіі, мове, вывучэнні быту, звычаяў, нораваў ён унёс велізарны ўклад у справу вывучэння матэрыяльнай і духоўнай культуры беларускага народа. У гэтым перш за ўсё яго заслуга перад народам, айчыннай навукай.
Вучоны разглядаў культурнае развіццё беларускага народа ў кантэксце развіцця культуры іншых братэрскіх народаў, такіх як рускі і ўкраінскі, а таксама народаў Прыбалтыкі і Польшчы. Гэта дазваляла выявіць агульныя заканамернасці і спецыфічныя асаблівасці нацыянальнага фальклору.
Наканавана вечнасць (Дадатак)
Раздзел пачынаецца з параўнання даследчыка ў любой галіне навукі са здабытчыкам золата, падкрэсліваючы, колькі намаганняў трэба прыкласці, каб знайсці каштоўную інфармацыю.
Даследчык любой галіны навукі нагадвае здабытчыка золата. Колькі тон руды трэба пералапаціць, прамыць дзеля таго, каб знайсці маленькую жоўтую драбінку!
Адзначаецца, што навуковец адчувае вялікую радасць, знаходзячы сярод мноства архіўных матэрыялаў, рэдкіх кніг і часопісаў рукапісы, дакументы ці творы, якія дазваляюць па-новаму зірнуць на падзеі, гісторыю, эпоху ці асобу.
У раздзеле падкрэсліваецца, што невядомыя або малавядомыя фальклорныя матэрыялы, сабраныя А. К. Сержпутоўскім і змешчаныя ў дадатку, пацвярджаюць шматграннасць таленту гэтага выдатнага беларускага земляка.
Асноўная думка раздзела заключаецца ў тым, што праца даследчыка патрабуе вялікіх намаганняў і ўвагі да дэталяў, але знаходжанне каштоўных матэрыялаў прыносіць вялікую радасць і дазваляе па-новаму зірнуць на гісторыю і культуру.
У раздзеле акцэнтуецца ўвага на значнасці фальклорных матэрыялаў, сабраных А.К. Сержпутоўскім, і іх ролі ў разуменні яго таленту і ўкладу ў беларускую культуру.
Беларускія песні
Раздзел уяўляе сабой зборнік беларускіх народных песень, падзеленых на некалькі тэматычных груп: дзіцячыя калыханкі, хрэсьбінныя (або радзінныя), калядныя, валачобныя (велікодныя), веснавыя карагодныя, траецкія (або духоўныя, русальныя) і талочынныя.
Дзіцячыя калыханкі ўключаюць у сябе простыя па змесце і рытму песенкі, прызначаныя для забаўлення і засыплення дзяцей. У іх часта сустракаюцца вобразы жывёл (каток, сарока, варона) і простыя дзеянні (куюць ножку, вараць кашку).
Хрэсьбінныя песні звязаны з нараджэннем дзіцяці і святкаваннем хрэсьбін. У іх гучаць матывы гасціннасці, пажаданні здароўя і шчасця нованароджанаму, а таксама разважанні пра долю дзіцяці.
Калядныя песні выконваліся падчас святкавання Каляд. У іх прысутнічаюць рэлігійныя матывы (Бог, Ісус Хрыстос, Прачыстая), а таксама пажаданні добрага ўраджаю і дабрабыту гаспадарам дома. Сустракаюцца і жартоўныя элементы.
Беларускія прыказкі і прымаўкі, запісаныя ў Мазырскім павеце
Раздзел змяшчае зборнік беларускіх прыказак і прымавак, запісаных у Мазырскім павеце. Прыказкі і прымаўкі размешчаны ў алфавітным парадку, пачынаючы з літары «А» і заканчваючы літарай «Я». Кожная прыказка або прымаўка адлюстроўвае народную мудрасць, жыццёвы вопыт і назіранні беларускага народа.
Прыказкі і прымаўкі ахопліваюць розныя аспекты жыцця: працу, сям'ю, адносіны паміж людзьмі, мараль, веру, багацце і беднасць, розум і глупства. Яны выказваюць народныя ўяўленні пра дабро і зло, справядлівасць і несправядлівасць, праўду і хлусню.
У прыказках і прымаўках часта выкарыстоўваюцца метафары, параўнанні, гіпербалы і іншыя мастацкія прыёмы, якія робяць іх больш яркімі і запамінальнымі. Яны адрозніваюцца лаканічнасцю, выразнасцю і рытмічнасцю.
Выслоўі
Раздзел прадстаўляе сабой зборнік беларускіх народных выслоўяў, трапных, смешных і ўстойлівых выразаў, запісаных у розных мясцовасцях Беларусі. Выслоўі размешчаны тэматычна: агульныя выслоўі, жарты і каламбуры, тосты, выслоўі, звязаныя з працай у полі, гародзе і на таку, выслоўі рыбаловам, выслоўі, якія выкарыстоўваюцца пры дойцы каровы, вырабе масла і засолцы мяса, выслоўі ў лазні, выслоўі на пахаванні і памінках, пры чыханні, розныя іншыя зычэнні, зычэнні-засцярогі, ветлівасць, ласкавасць, прысяганні, праклёны, несапраўдныя жартоўныя праклёны, адкляцці, ганьбаванні і абзыванні, дражнілкі-кепікі і параўнанні.
Агульныя выслоўі адлюстроўваюць розныя аспекты жыцця: адносіны да працы, да багацця і беднасці, да розуму і глупства. Яны выказваюць народныя ўяўленні пра дабро і зло, праўду і хлусню.
Жарты і каламбуры выкарыстоўваюцца для стварэння вясёлага настрою і высмейвання пэўных недахопаў. Тосты выказваюць пажаданні здароўя, шчасця і дабрабыту. Выслоўі, звязаныя з працай у полі, гародзе і на таку, адлюстроўваюць важнасць сельскагаспадарчай працы для беларускага народа.
Літаратура
Раздзел уяўляе сабой спіс літаратуры, выкарыстанай у манаграфіі. Ён уключае працы розных аўтараў, прысвечаныя беларускай і ўсходнеславянскай этнаграфіі, фальклору, мовазнаўству і культуры. Сярод аўтараў – як беларускія, так і рускія, украінскія і польскія даследчыкі.
У спісе прадстаўлены працы М. К. Азадоўскага, Н. П. Андрэева, В. П. Анікіна, В. К. Бандарчыка, Л. Р. Барага, М. Р. Ларчанкі, В. Г. Белінскага, А. Е. Багдановіча, З. Бядулі, І. К. Германовіча, Н. С. Гілевіча, М. Гірака, М. Я. Грынблата, Н. А. Дабралюбава, М. Доўнар-Запольскага, К. П. Кабашнікава, У. Калесніка, І. Карнаухавай, Е. Ф. Карскага, У. К. Касько, А. Кіркора, К. Крапівы, І. М. Лушчыцкага, Е. А. Ляцкага, С. В. Максімава, М. В. Мялешкі, Л. І. Мінько, Н. Я. Нікіфароўскага, М. М. Нікольскага, Н. В. Новікава, С. Н. Плужнікава, Э. В. Памяранцавай, В. Я. Пропа, М. І. Прывалава, Е. Р. Раманава, С. В. Саўчанкі, А. К. Сержпутоўскага, А. Ф. Тарасенкавай, С. А. Токарава, А. С. Фядосіка, П. В. Шейна, А. Шлюбскага, П. М. Шпілеўскага, М. Янкоўскага, Н. А. Янчука, А. Яскевіча, M. Czornowska, M. Federowski, J. Poliwka, E. Tyaszkiewicz.
А. К. Сержпутоўскі пакінуў прыкметны след у гісторыі вывучэння народнай творчасці беларусаў. Яго працы па фальклоры, этнаграфіі, мовазнаўстве... упісалі залаты радок у справу беларускага Адраджэння.