Сотнікаў (Быкаў)
Вельмі кароткі змест
Акупаваная Беларусь, зіма 1942-1943 гадоў. Партызаны Сотнікаў і Рыбак выправіліся на заданне здабыць харчы для атрада. Яны ішлі праз заснежаны лес, спадзеючыся знайсці ежу на хутары, але знайшлі яго спаленым. Сотнікаў пачуваўся дрэнна, у яго быў моцны кашаль і ліхаманка.
Яны накіраваліся ў вёску Лясіны, дзе Рыбак забіў авечку ў старасты. Пры вяртанні іх заўважылі паліцаі. Пачалася перастрэлка, у якой Сотнікаў быў паранены ў нагу. Рыбак спачатку ўцёк, але потым вярнуўся і дапамог параненаму таварышу.
Яны схаваліся ў хаце жанчыны Дзёмчыхі, але іх выявілі паліцаі. Усіх траіх арыштавалі і даставілі ў паліцэйскі ўчастак. Там жа знаходзіліся стараста Пётра і яўрэйская дзяўчынка Бася. Следчы Партноў жорстка катаваў Сотнікава, але той не выдаў ніякай інфармацыі.
Рыбаку прапанавалі выратаванне ў абмен на службу ў паліцыі. Пасля доўгіх ваганняў ён пагадзіўся. Раніцай усіх арыштаваных вывелі на плошчу для публічнага пакарання. Рыбак дапамагаў канваіраваць сваіх учарашніх таварышаў. Сотнікаў, нягледзячы на цяжкі стан, трымаўся годна і быў гатовы да смерці.
На плошчы паставілі шыбеніцы. Рыбаку загадалі дапамагчы Сотнікаву залезці на падстаўку. Сотнікаў з пагардай глядзеў на здрадніка.
Падстаўка яго кіўнулася ў раптам аслабленых руках Рыбака... і Сотнікаў, каб апярэдзіць непазбежнае, здаровай нагой штурхануў ад сябе цурбан.
Пасля пакарання Рыбак зразумеў, што здрадзіў не толькі таварышам, але і самому сабе. Ён спрабаваў павесіцца ў прыбіральні, але не змог гэтага зрабіць, бо не меў папружкі. Яго чакаў начальнік паліцыі.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў з'яўляюцца рэдактарскімі
Раздзел 1. Пошукі ежы для партызанскага атрада
Сотнікаў і Рыбак ішлі праз заснежаны лес у пошуках ежы для партызанскага атрада. Месяц ледзь асвятляў ім шлях. Рыбак асцерагаўся засад, памятаючы няўдачу ў Гліняным. У іх было мала патронаў, але яны спадзяваліся да раніцы дабрацца да лагера.
Сотнікаў кашляў і адставаў. Рыбак заўважыў, што напарнік выглядаў змучаным і хворым, але той не прызнаваўся ў гэтым. Рыбак успамінаў, як Сотнікаў вызваўся ісці на заданне, калі іншыя адмовіліся. Ён падбадзёрваў Сотнікава, кажучы, што хутка яны дабяруцца да хутара і пагрэюцца.
Раздзел 2. Хвароба Сотнікава і ўспаміны аб баі
На полі было значна халадней, чым у лесе. Вецер пранізваў рукі Сотнікава. Ён адчуваў здранцвенне пальцаў на нагах, але больш турбаваўся пра агульную слабасць і пачатак ліхаманкі. Яны ішлі па полі, дзе снег месцамі цвёрды, месцамі правальваўся. Сотнікаву станавілася ўсё горш: кружылася галава, з'яўляліся правалы ў памяці.
Рыбак пытаўся пра самаадчуванне Сотнікава, што на кароткі момант сагравала таму душу. Сотнікаў баяўся стаць цяжарам для напарніка, хоць і ведаў, што ў выпадку чаго сам знойдзе выйсце. Яны зблізіліся пасля пераходу шашы і трымаліся разам.
Сотнікаў успамінаў свой першы і апошні франтавы бой, да якога ён так рыхтаваўся. Ён успамінаў, як іх полк трапіў пад абстрэл нямецкіх танкаў і як ён знішчыў некалькі з іх. Ён успамінаў, як яго гаўбіца была падбіта і як ён разам з іншымі байцамі адступіў.
Раздзел 3. Візіт да старасты Пётры
Рыбак аглядаў ваколіцы, каб вызначыць, ці бяспечна ў вёсцы. Ён бачыў крайнія хаты вёскі, але вырашыў не ісці да іх, асцерагаючыся паліцаяў. Сотнікаў далучыўся да яго. Рыбак прапанаваў ісці па лагчынцы ўздоўж плота да гумнаў, каб пазбегнуць небяспекі.
Яны ішлі па снезе да хаты каля хлява. Чуўся стук, нібы хтосьці сячэ дровы. Рыбак асцярожна абыходзіў хлеў і бачыў жанчыну, якая сячэ дровы. Яна пужалася іх і кідала сякеру. Рыбак супакойваў яе і пытаўся пра паліцаяў. Жанчына казала, што паліцаяў у вёсцы няма, а вёска называецца Лясіны.
Рыбак заглядаў у хлеў і бачыў, што там пуста. Жанчына казала, што ўсё забралі немцы. Рыбак разумеў, што ў гэтай хаце няма чаго ўзяць. Ён пытаўся ў жанчыны, хто жыве ў суседняй хаце. Жанчына казала, што там жыве стараста Пётра Качан.
Раздзел 4. Размова з жонкай старасты
Гаспадыня хаты, дзе Сотнікаў і Рыбак спыніліся, кідалася ўслед за Рыбаком і старастам, але Сотнікаў загадваў ёй застацца, перагароджваючы дарогу. Жанчына ў страху адступала, прыслухоўваючыся да таго, што адбываецца на вуліцы.
Сотнікаў чакаў стрэлу, меркуючы, што Рыбак збіраецца забіць старасту. Аднак час ішоў, а стрэлу не чуваць. Жанчына плакала і прычытвала, а Сотнікаў сачыў, каб яна не выбегла на двор. Сотнікаў адчуваў сябе вельмі дрэнна: яго мучыў кашаль, дрыжыкі, моцны галаўны боль, яго кідала то ў жар, то ў холад.
Старасціха наракала на немцаў, якія забралі іхняга парсючка, нягледзячы на тое, што ён стараста. Яна казала, што гэта за віну сына ў Чырвонай Арміі. Сотнікаў не верыў ёй да канца.
Раздзел 5. Зваротны шлях з авечкай
Рыбак і Сотнікаў моўчкі вярталіся па сваіх слядах праз прыгуменне і ўздоўж плота. У вёсцы было ціха і цёмна. Рыбак нёс на плячах авечку, якую яны забралі ў старасты. Галава авечкі мёртва боўталася ў яго на плячы. Маладзік бліскаў у небе, зоркі іскрыліся, мароз мацнеў, і снег рыпеў пад нагамі.
Рыбак шкадаваў, што яны затрымаліся ў старасты, але радаваўся, што вяртаюцца не з пустымі рукамі. Авечка не накорміць усіх партызан, але хоць нешта. Ён ішоў па знаёмай дарозе, не надта асцерагаючыся. Калі б не хворы Сотнікаў, якога нельга кінуць, ён бы ўжо далёка адышоў.
Поле аказалася доўгім і шырокім, і яны ішлі гадзіну. Рыбак адчуваў, што дзесьці павінна быць дарога, але яе не было. Ён пачаў меркаваць, ці не перайшлі яны яе, не заўважыўшы. Тады яны маглі збіцца з кірунку. Ён блага ведаў гэтую мясцовасць і не распытаў як след у хлопцаў у лесе.
Яны пачулі гук, нібы хтосьці крычыць на каня. Яны ўбачылі ўдалечыні рух. Рыбак збянтэжыўся, але зразумеў, што гэта не наўздагон, а наперарэз. Ён узяў карабін і закінуў яго за плячо. Ён зразумеў, што небяспека кіруе міма, але не ведаў, ці дастаткова далёка, каб не згледзець іх.
Раздзел 6. Раненне Сотнікава і адчайны супраціў
Сотнікаў падаў на схіле ад знямогі і ранення. Ён бачыў, як Рыбак уцякаў, але не клікаў яго, разумеючы бессэнсоўнасць гэтага. Пачуўшы галасы паліцаяў, ён страляў у іх, каб адцягнуць увагу. Сотнікаў спрабаваў устаць, але зноў падаў, адчуваючы моцны боль у назе. Ён усведамляў, што гэта канец. Паліцаі набліжаліся, і ён рыхтаваўся да апошняга бою.
Смерці ў баі ён не баяўся — перабаяўся ўжо за дзесятак самых безнадзейных выпадкаў — і не калаціўся за сваё жыццё, якое даўно не было яму асалодай, а з нейкага часу перастала быць і абавязкам.
Ён садзіўся і даставаў новы патрон. Ён бачыў трох паліцаяў на схіле і страляў у іх, прымушаючы іх спыніцца. Гэта прыносіла яму задавальненне. Ён апускаўся на прыклад, чакаючы смерці. Сотнікаў не баяўся смерці, бо даўно перастаў шанаваць сваё жыццё.
Раздзел 7. Спроба ўцёкаў
Рыбак і Сотнікаў паўзлі да кустоўя, Рыбак наперадзе, Сотнікаў ззаду. Шлях быў цяжкі, Сотнікаў адставаў і заміраў у снезе. Рыбак цягнуў яго за каршэнь. Ён сам выбіўся з сіл, несучы абедзве вінтоўкі. Ноч была цёмная, месяца не відаць. З пагорка двойчы стрэлілі, магчыма, паліцай нешта заўважыў.
Дабраўшыся да кустоўя, яны заляглі між купін. Галлё алешніку хавала іх у прыцемках. Рыбак быў мокры ад поту і расталага снегу. Ён быў знясілены і глядзеў на пагорак, ці не бягуць за імі. Нікога не было, паліцай не адважыўся даганяць. Рыбак пытаўся ў Сотнікава пра яго стан. Той прызнаваўся, што яму кепска. Ён ляжаў на баку, знясілена адкінуўшы галаву. Яго раненая нага дрыжала.
Раздзел 8. Ліхаманка і прыхістак
Сотнікаў разумеў, што ранак робіць іх больш уразлівымі, але працягваў ісці, збіраючы апошнія сілы. Яго мучыў боль у назе, ён амаль не адчуваў ступняў. Ён ведаў, што іх могуць схапіць, але быў абыякавы да гэтага, бо адчуваў толькі фізічны боль. Калі б не Рыбак, ён бы скончыў пакуты, але адчуваў абавязак перад таварышам.
Усё, што Сотнікаў перажыў на вайне, яшчэ і каторы раз, даводзіла неабвержнасць не новага ўжо меркавання, што адзіная рэальная каштоўнасць у чалавека на свеце — яго жыццё.
Яны дабіраліся да ляска, але бачылі, што гэта вясковыя могілкі. Рыбак вылаяўся ад разгубленасці. З-за могілак выглядвалі хаты, і відаць дым з коміна. Рыбаку і Сотнікаву няма куды падзецца, і яны ішлі да вёскі. Ім шанцавала, што ніхто не трапляўся насустрач. Яны сыходзілі з дарогі на могілкі. Сотнікаў адчуваў страх перад гэтым месцам, але цяпер яно здавалася выратаваннем.
Раздзел 9. У хаце Дзёмчыхі
Рыбак аглядаў ваколіцы, каб вызначыць, ці бяспечна ў вёсцы. Ён бачыў крайнія хаты вёскі, але вырашыў не ісці да іх, асцерагаючыся паліцаяў. Сотнікаў далучыўся да яго. Рыбак прапанаваў ісці па лагчынцы ўздоўж плота да гумнаў, каб пазбегнуць небяспекі. Яны ішлі па снезе да хаты каля хлява. Чуўся стук, нібы хтосьці сячэ дровы.
Рыбак заходзіў у хату, дзе жыла жанчына з дзецьмі. Яна спачатку баялася іх, але потым пачала размаўляць. Рыбак пытаўся, ці ёсць у вёсцы паліцаі. Жанчына адказвала, што няма. Сотнікаў засынаў на лаўцы, а Рыбак сядаў ля акна, назіраючы за дарогай. Ён адчуваў прыкрасць і злосць на Сотнікава, які прывязаў яго да сябе.
Дзёмчыха вярталася дадому і бачыла партызан у сваёй хаце. Яна была незадаволена, але паступова супакойвалася. Яна заўважала, што Сотнікаў хворы, і прапаноўвала яму лекі. Раптам у акне з'явіліся немцы і паліцаі. Рыбак і Сотнікаў хаваліся на гарышчы.
Раздзел 10. Захоп паліцаямі
Паліцаі зганялі Сотнікава, Рыбака і Дзёмчыху з гарышча, забраўшы іх зброю. Сотнікаў шкадаваў, што не застрэліўся раней, каб не падстаўляць Рыбака і Дзёмчыху. Паліцаі спускалі іх з гарышча. Рыбак спускаўся хутка, а Сотнікаў з цяжкасцю. Адзін з паліцаяў біў Сотнікава, калі той марудзіў.
Дзёмчыха заступалася за яго, і яе білі шомбалам. Сотнікаў, бачачы гэта, губляў разважлівасць і крычаў на паліцая, але той толькі ўхмыляўся. Сотнікаў разумеў, што яны аддаліся ва ўладу вылюдкаў і трэба рыхтавацца да катаванняў і смерці.
Раздзел 11. Допыт Сотнікава
Сотнікаў не сумняваўся ў тым, што яны трапілі ў пастку, і не спадзяваўся на літасць паліцаяў. Яго грызла віна перад Дзёмчыхай, бо невядома, што паліцаі даведаліся пра яе сувязь з партызанамі. Ён ведаў, што гэта ён падстрэліў Хадаронка, а не Рыбак ці Дзёмчыха.
Сані ўязджалі ў мястэчка. Людзі з трывогай пазіралі на іх. Сотнікаву хацелася хутчэй прыехаць, каб сагрэцца, хоць ён разумеў, што прытулак будзе не радасным. Яны пад'язджалі да цаглянага дома з кратамі на вокнах, дзе месцілася паліцыя. Паліцай Стась ахвотна перадаваў іх іншаму паліцаю ў нямецкім кіцелі.
У пакой заходзіў мужчына ў цывільным, следчы Партноў. Ён рабіў заўвагу Стасю за грубасць. Сотнікаў падазраваў, што гэта фарс. Партноў казаў, што да палонных трэба ставіцца адпаведна. Сотнікаў не вытрымліваў і казаў, што не трэба старацца. Ён прасіў развязаць рукі і даць піць.
Гітлер іх вызваліў ад сумлення, ад людскасці і нават звычайнай чалавечай маралі, іх звярыная сіла ад таго, вядома, пабольшала. Ён жа перад імі толькі чалавек.
Раздзел 12. Рыбак у скляпенні і сустрэча са следчым
Рыбака і Дзёмчыху вялі ў склеп пасля допыту Сотнікава. Рыбак трапляў у камеру са старастам Пятром, а Дзёмчыху вялі ў іншую камеру. Рыбак разважаў пра тое, як яны трапілі ў пастку з-за авечкі. У камеры цёмна і смярдзюча. Рыбак бачыў старасту, які трапіў сюды за тое, што не далажыў пра скрадзеную авечку.
Рыбак адчуваў стомленасць і сон, але яго не пакідалі трывожныя думкі. Ён думаў пра тое, як выкруціцца перад паліцыяй і адцягнуць пакаранне. Ён разумеў, што трэба знайсці важкія факты, каб зацікавіць паліцыю. Стараста казаў, што яго дапытваў сам Партноў, хітры следчы, які ўсё ведае.
Раздзел 13. Сотнікаў пасля катаванняў
Сотнікава ратавала ад катаванняў Будзілы толькі страта прытомнасці. Пасля катаванняў яго кідалі ў камеру да старасты Пётры. Сотнікаў быў у цяжкім стане, прасіў вады, але Пятра не мог дастукацца да вартавых. Стомленага Сотнікава мучылі галюцынацыі: калодзеж з кацянятамі, сустрэча з ардынарцам Рэдзькіным, вада ў процівагазнай сумцы, акопчык і палкоўнік Логінаў.
У камеру вярталі Рыбака. Ён бачыў пакалечаныя рукі Сотнікава і жахаўся. Пятра прасіў у паліцая Стася вады для Сотнікава, але той адмаўляў і здзекаваўся. Стась зачыняў іх у камеры. У камеры чуваць плач жанчыны ці дзіцяці. Рыбак думаў, што Сотнікаў не выжыве, і гэта павялічыць яго шанцы на выратаванне.
Сапраўды, фашызм — машына, якая здратавала сваімі калясьмі паўсвету і бадай усю Эўропу, хіба можна ўвесь час бегчы ёй напярэймы і размахваць голымі рукамі?
Раздзел 14. Ноч перад пакараннем і гісторыя Басі
Пятру вярталі ў камеру ўвечары. Рыбак баяўся, што наступным забяруць яго. Чуваць крыкі жанчын з іншай камеры. Рыбак супакойваўся, што бяда пакуль яго мінула. Рыбак спрабаваў пагаварыць з Пятром, але той маўчаў. Пётра казаў, што яго прымушалі выведаць у Рыбака інфармацыю пра атрад. Сотнікаў чуў гэта і разумеў, што стараста шпіёніў.
У камеру прыводзілі дзяўчынку Басю, дачку забітага шаўца Мэера. Яна маўчала пра тое, у каго хавалася. Рыбак здзіўляўся, чаму яе прывялі ў мужчынскую камеру. Пётра распытваў Басю, ці білі яе. Замест адказу дзяўчынка пачынала плакаць. Сотнікаў прасіў Рыбака даць ёй вады. Пётра клікаў Басю да сябе.
Раздзел 15. Трывога Рыбака
Рыбак неўпрыцям засынаў, але хутка прачынаўся ад трывогі. Ён чуў ціхую размову Басі і Пётры. Бася расказвала, як хавалася пасля таго, як іх забралі, як цётка Праскоўя дапамагала ёй ежай, і як яна баялася ваўкоў і катоў. Яе словы нагадвалі Рыбаку старую бабулю, якая скардзілася на жыццё.
Бася расказвала, як кот лавіў рыбу, а яна ела агуркі з чужога гарода. Дзёмчыха ўспамінала кошку, якая прыносіла зайчанят. Пётра пытаўся ў Басі, як яна сядзела ў асеці і хляве, і як яе злавілі немцы. Дзёмчыха шкадавала дзяўчынку. Пётра перапыняў яе, кажучы, што не трэба ўсё ведаць.
Раздзел 16. Рашэнне Сотнікава
Пасля размовы са старастам Сотнікаў засынаў. Прачнуўшыся, ён адчуваў слабасць, але галава стала яснейшай. Ён разумеў, што гэта іх апошняя ноч. Сотнікаў збіраўся з сіламі, каб годна прыняць смерць. Ён не чакаў літасці ад ворагаў, але спадзяваўся на хуткую смерць, а не катаванні. Ён шкадаваў, што раней баяўся смерці ў баі, бо цяпер гэта здавалася яму раскошай.
І ён зразумеў, што найперш, мабыць, трэба вызначыць свае адносіны да іх, бо гэтыя адносіны, відаць, і стануць апошняю праявай ягонага «я» перад тым, як яно знікне навек.
Сотнікаў вырашаў узяць усю віну на сябе. Ён хацеў сказаць следчаму, што ён камандзір Чырвонай Арміі і ненавідзіць фашызм. Ён хацеў, каб астатніх пакінулі ў спакоі. Гэта ахвяраванне патрэбна не толькі іншым, але і яму самому. Ён не хацеў, каб яго смерць была марнай. Яна павінна нешта сцвярджаць і адмаўляць.
Раздзел 17. Раніца пакарання
У ранішняй цішыні арыштанты ў склепе чакалі. Рыбак не спаў, слухаў гукі зверху. У акно пачынала пранікаць святло. Усе адчувалі набліжэнне канца. Надворы гамана, чуліся галасы паліцаяў. Рыбак не разумеў, чаму іх дагэтуль не забралі. Нехта з паліцаяў казаў, што ў склепе толькі трое, і згадваў пра шуфлю. Рыбака ахоплівала трывога: навошта рыдлёўкі? Ён успамінаў пра забітага паліцая.
Дзёмчыха і Пётра таксама ўслухоўваліся, баючыся невядомасці. Праз некаторы час паліцаі спускаліся ў склеп. Стась загадваў усім выходзіць на ліквідацыю. Рыбак разумеў, што гэта канец. Ён губляў сілы, але падымаўся. Пётра і Дзёмчыха таксама ўставалі. Сотнікаў з цяжкасцю падымаўся, і Рыбак бачыў яго змучаны твар.
Раздзел 18. Публічнае пакаранне
Сотнікаў усведамляў, што ягоны намер узяць віну на сябе не спрацаваў. Паліцыя ігнаравала яго прызнанне, бо ў іх быў загад і патрэба ў ахвярах. Ён разумеў, што пераацаніў сваю вартасць і недаацаніў нізасць прадажнікаў. Ён з цяжкасцю ішоў, абапіраючыся на руку Рыбака, якая стала яму агіднай. Ён быў збянтэжаны здрадай Рыбака, бо не лічыў яго баязліўцам ці ворагам.
Яны пераходзілі масток і ішлі па вуліцы да камендатуры, дзе сабраўся натоўп. Сотнікаў думаў, што людзей сагналі для застрашвання расстрэлам. Ён быў гатовы да смерці і верыў, што на змену пакараным прыйдуць іншыя. Сотнікаў ледзьве ішоў, нага яго не слухалася. Ён баяўся ўпасці і быць забітым у канаве. Ён хацеў сустрэць смерць з салдацкай годнасцю.
Як і кожная смерць у барацьбе, яна павінна нешта сцвярджаць, нешта адмаўляць і па магчымасці здзейсніць тое, што не паспела здзейсніць жыццё. Інакш — навошта тады жыццё?
Раздзел 19. Пасля здрады
Рыбак выбіваў падстаўку з-пад ног Сотнікава, і той пачынаў круціцца на вяроўцы. Рыбак падхопліваў шапку Сотнікава, не адважваючыся паглядзець на яго твар, бачачы толькі ногі ў растаптаным бурку і ссінелую ступню з засохлай крывёй. Жах хутка праходзіў, і Рыбак, занепакоены сваім лёсам, азіраўся. Ён бачыў пятую вяроўку і баяўся, што яна прызначана для яго.
Так, звароту назад, да ранейшага, цяпер, мабыць, ужо не было — ён гінуў усур'ёз, назусім, і самым неспадзяваным чынам. Цяпер ён скрозь вораг. Усім. І, пэўна, самому сабе таксама.
Рыбак даходзіў з калонай да паліцыі. Начальнік загадваў яму зайсці да яго. Сусед казаў яму прывыкаць да новых парадкаў. Рыбак пасылаў у думках усіх да д'ябла. Рыбак кідаўся ў прыбіральню, каб павесіцца, але ў яго не было папружкі. Ён адчуваў роспач. Стась клікаў яго да начальства. Рыбак разумеў, што начальства не любіць чакаць.