Сівая легенда (Караткевіч)
Кароткае змястоўнае апісанне
Беларуская зямля, XVII стагоддзе. Мужыцкія паўстанні ўзрушылі краіну. Замку Кізгайлы пагражаў напад мяцежнікаў. Нобіль Кізгайла запрасіў швейцарскіх наймітаў для абароны. Сярод іх — Канрад Цхакен, вопытны наёмнік, разважлівы і гонарлівы.
Узначаліў паўстанне Раман Грынка з Ракутовічаў, чалавек адважны і справядлівы. Ён закахаўся ў халопку Ірыну, але Кізгайла не дазволіў ім пабрацца. Гэта справа стала падставай для паўстання, і Раман павёў мужыкоў на штурм замкавага гнязда. Канрад сумленна абараняў Кізгайлу, але, нягледзячы на яго высілкі, замак паў.
Раман забіў Кізгайлу ў двубоі, але пашкадаваў яго жонку, пані Любку, з якой ведаўся з дзяцінства. Абяцаўшы вярнуцца, ён адправіўся далей ваяваць за народ. Неўзабаве паўстанцы пацярпелі паражэнне, а самога Рамана ўзялі ў палон. Суд дваран асудзіў яго: адсеклі рукі і адправілі ў вечнае выгнанне ў маленькую вёску.
На судзе ў Магілеве Ірыну абвінавацілі ў чараўніцтве, але ж яна не зрэклася свайго кахання да Рамана і згадзілася стаць сляпой, абы толькі быць побач з ім. Калі сляпую Ірыну прывялі да Рамана, ён сустрэў яе з велізарнай пяшчотай.
Ён стаяў, абапіраючыся спіною на слуп, стаяў з перакошанымі бровамі. Стаяў, прыпаўшы вялікім ротам да яе валасоў. І ў вялізных вачах было такое, чаго лепей не бачыць на гэтай Богам праклятай, лютай, грэшнай зямлі.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Падзел на раздзелы адпавядае арыгіналу. Назвы раздзелаў і іх падзел на сцэны з'яўляюцца рэдактарскімі.
Раздзел 1. Прыбыццё Канрада і пагроза паўстання
Выклік у замак Кізгайлы
У пачатку мая ў Быхаў прыбыў ганец з загадам ад пана Аляхно Кізгайлы. Канрад Цхакен, камандзір атрада швейцарскіх наёмнікаў, павінен быў неадкладна пакінуць Быхаў і спяшацца ў замак Кізгайлы ў Кісцяні. Ганец паведаміў толькі, што "воўк вырваўся з логава", і адразу ж паскакаў далей.
Канрад не ведаў, хто быў гэты "воўк", але як наёмнік, ён не патрабаваў тлумачэнняў. Выканаўшы загад, ён са сваімі трыма сотнямі швейцарцаў прыбыў у Кісцяні праз суткі. Замак быў у стане трывогі, але пад'ёмны мост быў апушчаны.
Яны будуць крычаць: «Воўк вырваўся з логава» і ніколі не зробяць ласкі толкам растлумачыць, што здарылася, каб добры хрысціянін зразумеў іх. Як быццам гэта наш абавязак - разумець іхнія тропы і іншасказы?
Замак і яго жыхары
Замак Кізгайлы ўражваў сваёй магутнасцю. Ён узвышаўся над Дняпром, быў абведзены падвойным валам, меў муры вышынёй сорак пяць локцяў і тры вежы: Саляную, Стралецкую і Жабіну. Унутры хапала месца для жылля, стайняў, палаца і дзвюх цэркваў.
Канрада сустрэў сам гаспадар, што было незвычайна. Аляхно Кізгайла быў худы і жылісты, з высокім вузкім ілбом і карымі вачыма. Ён выглядаў вельмі ўстрывожаным, нават жаўтаватым і хворым.
У замку Канрад пазнаёміўся з жонкай Кізгайлы, пані Любкай. Яна была поўнай супрацьлегласцю мужу - маладая, прыгожая, з доўгай залацістай касой і цёмна-блакітнымі вачыма. Яе вопратка была дарэчнай і вытанчанай, у адрозненне ад мужавай.
Гісторыя Рамана і Ірыны
На вячэры Канрад даведаўся, што пагроза ішла ад сялянскага паўстання, якое ўзначаліў нобіль Раман Грынка з Ракутовічаў. Паўстанцы ўжо захапілі замак у Рагачыку, і цяпер рыхтаваліся да нападу на Кісцяні.
Пазней Канрад даведаўся пра прычыну варожасці паміж Раманам і Кізгайлам. Паўтара года таму Раман прапанаваў Кізгайлу пяцьдзесят талераў за вызваленне яго прыгоннай дзяўчыны Ірыны, у якую быў закаханы і з якой хацеў ажаніцца. Кізгайла адмовіўся, сцвярджаючы, што нобілю нельга жаніцца з халопкай.
Не, не адпушчу, - сказаў ён. - Хочаш - бяры. Не хочаш - не бяры. Нобілю нельга быць жанатым з халопкай... Ты ведаеш, ён крычыць, што гэта цяперашнія выскачкі зрабілі такімі цяжкімі ланцугі халопства, што хутка стануць халопамі і паны, увесь народ...
Пасля адмовы Кізгайлы Раман перастаў з ім сябраваць. Стрыечны брат Рамана, Якуб, спрабаваў пераканаць Кізгайлу адпусціць дзяўчыну, але той зноў адмовіўся. Якуб выклікаў Кізгайлу на паядынак і быў забіты. Пасля гэтага Кізгайла спрабаваў напасці на адну з вёсак Рамана, але быў паранены стралой. Цяпер Раман узначаліў сялянскае паўстанне і ішоў на Кісцяні.
Падчас вячэры Канрад заўважыў, як з замка таемна вывозілі нейкіх людзей. Сярод іх была і Ірына, якую Кізгайла адпраўляў у Магілёў, каб Раман не змог яе знайсці. Дзяўчына праклінала Кізгайлу і яго жонку за загубленае жыццё.
Раздзел 2. Напад сялян і паражэнне Кізгайлы
Пачатак аблогі
Ноччу вартаўнік і яго дачка Дар'я пачулі дзіўны рып - гэта былі сотні вазоў, што набліжаліся да замка. Раніцай Канрад убачыў, што поле вакол замка было запоўнена тысячамі людзей з дзідамі, косамі і рацішчамі. На адным з узгоркаў стаялі тры чалавекі: Раман у барвяным плашчы, яго малады паплечнік Лаўр у светлых латах і блакітным плашчы, і брат Рамана Пятро ў цёмных латах і зялёным з чорным плашчы.
Няўдалая вылазка кірасіраў
Напад пачаўся з таго, што сяляне падкацілі да брам вазы з гаручым сенам і падпалілі іх. Пад прыкрыццём агню яны пачалі падносіць да муроў лесвіцы. Канрад загадаў стрэльцам абстраляць нападаючых, але Раман заставаўся непашкоджаным, нягледзячы на тое, што Кізгайла асабіста наводзіў на яго гармату.
Каб знішчыць лесвіцы і паспрабаваць захапіць Рамана, Кізгайла загадаў капітану кірасіраў зрабіць вылазку. Сотня конных кірасіраў у чорных латах вылецела з брамы і атакавала сялян, што неслі лесвіцы. Яны лёгка разбілі лесвіцы і пачалі пераследаваць уцякаючых сялян.
Аднак гэта была пастка. Кірасіры наляцелі на дзіўныя вазы, акутыя меддзю, з якіх сяляне пачалі біць іх цапамі і бусакамі. Адначасова з лагчыны выехала конніца на чале з Раманам, якая адрэзала кірасірам шлях да замка. У выніку ўсе кірасіры былі забітыя або захопленыя ў палон, а Пятро Ракутовіч асабіста захапіў капітана.
Падзенне замка
Пасля разгрому кірасіраў сяляне пачалі падкочваць да муроў свае вазы з гарматамі, захопленымі ў Рагачыку. Пачалася артылерыйская дуэль. Канрад вырашыў зрабіць вылазку, каб знішчыць гарматы. Яго швейцарцы змаглі заклепаць тры гарматы з шасці, але потым былі атакаваныя вялікім атрадам сялян на чале з Раманам.
Сяляне спявалі суровы харал і ішлі ў атаку з нечуванай адвагай. Швейцарцы былі вымушаны адступіць у замак, але сяляне ўжо падняліся па лесвіцах на муры. Пачалася жорсткая сеча. Нягледзячы на мужнасць абаронцаў, замак быў узяты. Канрад з сарака швейцарцамі быў прыціснуты да сцяны Саляной вежы і акружаны.
Лаўр прапанаваў ім скласці зброю. У гэты момант з'явіўся Кізгайла, які быў схоплены слугой Дамінікам. Аказалася, што Дамінік, якога Кізгайла прымусіў прыняць каталіцтва, здрадзіў яму і далучыўся да паўстанцаў. Ён замкнуў дзверы ў пакой, адкуль вёў падземны лаз, не даўшы Кізгайлу ўцячы.
Раман уехаў у замак на белым кані. Народ вітаў яго як вызваліцеля, называючы "барвяным уладаром". Ён загадаў падзяліць здабычу паміж сялянамі і сем'ямі загінуўшых, але забараніў рабаваць і разбураць замак.
Дуэль і смерць Кізгайлы
Калі палонных дваран вывелі на двор, Раман загадаў выбраць сярод іх тых, хто быў асабліва жорсткі з сялянамі, і пакараць іх. Сярод асуджаных быў і выбраны камандзір шляхты, якога называлі Кротам. Ён абвінаваціў Рамана ў здрадзе дваранству.
Я дваран здрадзіў, а ты здрадзіў край. Мне гарэць, а табе пакі. Ды мне, можа, яшчэ і даруе Пан Бог, бачачы, што скроні ў мяне ад мучэнняў сівеюць. А табе - няма літасці.
Аднак, калі прынеслі цела загінуўшага ў бітве Пятра, Раман змяніў рашэнне і загадаў проста выгнаць дваран. Да Кізгайлы ён паставіўся інакш. Замест таго, каб аддаць яго на расправу сялянам, Раман выклікаў яго на паядынак, паабяцаўшы свабоду ў выпадку перамогі.
Дуэль адбылася на замкавым двары. Пасля кароткага, але жорсткага бою Раман забіў Кізгайлу ўдарам шаблі, сказаўшы: "За Ірыну табе, ваўкарэз". Пасля перамогі ён не выказаў радасці, а толькі стомы і смутку.
Раздзел 3. Літасць Рамана і адыход
Стаўленне Рамана да пані Любкі
Пасля перамогі Раман загадаў Канраду ахоўваць замак і чакаць яго вяртання зімой. Вечарам ён сустрэўся з пані Любкай у бібліятэцы замка. Канрад, які стаяў на варце, падслухаў іх размову.
Любка прызналася, што гэта яна не дазволіла Кізгайлу аддаць Ірыну Раману, бо сама таемна кахала яго. Яна прасіла Рамана застацца з ёй, але ён адмовіўся, сказаўшы, што не можа быць з ёй без любові. Аднак ён дазволіў ёй узяць у мужы Лаўра, каб захаваць род Кізгайлы, хоць і не разумеў, навошта ён гэта робіць.
Раман прызнаўся, што, нягледзячы на прадказанні, што ён ніколі не ўбачыць Ірыну, ён усё роўна будзе шукаць яе. Ён быў гатовы змагацца за яе і за свабоду народа, нават калі гэта прывядзе яго да смерці.
Я прыйду ў яе турму, - са страшнай упартасцю сказаў ён. - Выпалю ўсе замкі. Конскім хвастом попел размяту. Але з мячом ці ў ланцугах - прыйду. Жывы ці мёртвы - вазьму. Я яе вазьму з Магілевам, з усёй нашай зямлёй, з воляй або смерцю.
Распараджэнні і адыход войска
Перад адыходам Раман загадаў пакараць езуітаў, якія спрабавалі атруціць яго віном. Лаўр своечасова заўважыў небяспеку і выбіў чару з рук Рамана. Калі сабака, які лізнуў разлітае віно, імгненна памёр, Раман загадаў павесіць езуітаў на зубцах сцяны.
Раніцай Раман са сваім войскам, якое павялічылася на трэць, выступіў у паход. Яны забралі з сабой пятнаццаць гармат з муроў замка. Канрад застаўся ў замку з невялікай вартай, каб ахоўваць яго да вяртання Рамана.
Я не ведаў больш незласлівага, лагоднага і кампанейскага народа. І я не бачыў горшых паноў, чым тыя, што стаяць над ім. Яны ўзялі горшае ў Літвы і шляхты, не паквапіўшыся на іх дабрачыннасці і згубіўшы свае.
Раздзел 4. Пакаранне і выгнанне
Падарожжа ў Магілёў у пошуках Рамана
Прайшло некалькі месяцаў. Канрад ажаніўся з Дар'яй, дачкой вартаўніка, і жыў спакойным жыццём у замку. Раман не прыйшоў зімаваць, як абяцаў. Да іх даходзілі чуткі пра перамогі сялянскіх палкоў, але потым прыйшла вестка пра паражэнне на Ўрэчаскім полі.
У лютым у пані Любкі нарадзіўся сын, якога назвалі Якубам Кізгайлам. Праз месяц прыйшла вестка, што Рамана разбілі і вязуць у ланцугах у Магілёў. Любка разбудзіла Канрада ўначы і загадала ехаць за Раманам.
Яны паспешна выехалі ў Магілёў. Па дарозе даведаліся, што Рамана ўжо правезлі ў горад. Ён здаўся, паставіўшы ўмову, што адпусцяць яго людзей. Таксама яны даведаліся, што Лаўр загінуў, спрабуючы вызваліць Рамана.
Суд і пакаранне
У Магілёве Канрад і Любка даведаліся, што Ірына жывая і знаходзіцца ў турме на Ветранай вуліцы. Яны таксама даведаліся, што Рамана будуць судзіць у ратушы. Суд складаўся з дваран і прадстаўнікоў магістрата, сярод якіх былі Дэспат-Зяновіч, Загорскі, Сапега і князь Друцкі.
Любка выступіла сведкай на судзе, але яе сведчанне не дапамагло Раману. Суд прыгаварыў яго да пазбаўлення маёмасці, адсячэння рук і вечнай ссылкі за межы Мсціслаўскага ваяводства. Яго шчыт быў ганьбаваны, а імя вытраўлена з усіх дакументаў, акрамя Гарадзельскага прывілею і статута.
Рамана правезлі па ўсім горадзе, каб паказаць, як караецца ліхадзейства. Потым яго адвялі ў храм, дзе адпявалі жывога, а пасля вывелі на плошчу для выканання прысуду. Кат адсек яму рукі, але не да канца - на левай руцэ засталіся два пальцы.
Сустрэча ў слепаце і выгнанне
Любка дабілася сустрэчы з Ірынай у турме. Яна расказала ёй пра лёс Рамана і прапанавала адмовіцца ад яго, але Ірына адказала, што ніколі не перастане яго кахаць. Яна таксама сказала, што шкадуе Любку, бо сама мацнейшая за яе.
На наступны дзень вырашаўся лёс Ірыны. Князь Друцкі настойваў на тым, каб яе аслепілі перад тым, як аддаць Раману, спасылаючыся на прароцтва, што калі Ірына ўбачыць Рамана, гэта прывядзе да канца панства. Дэспат-Зяновіч прапанаваў проста адпусціць яе, але Ірына сама пагадзілася на слепату, каб толькі быць з Раманам.
Няхай сляпая. Няма свету без яго... Дзякуй усім. Зараз-то я ўжо з ім. З ім... Ах, вочы, вочы! Шэрыя, пушыстыя ад веек. З блакітнымі іскрачкамі... І я чамусьці старую нямецкую песню ўспомніў. Адвыкнуў зусім, а тут успомніў.
Кат пазбавіў Ірыну зроку, але не вырваў вочы. Дэспат-Зяновіч сам вывеў яе да воза, дзе ў ланцугах стаяў Раман. Калі яна падышла да воза, Раман абняў яе сваімі абрубкамі рук і прыціснуў да грудзей. Яна прыпала да яго, усміхаючыся, быццам бачыла шчаслівы сон.
Маці Божая, кахання не дала, шчасця не дала - яго ж хаця пашкадуй. Сама бачыш, крыж з народа твайго здзіраюць, каб ярмо нацягнуць. За яго, за люд твой пакутаваць чалавек будзе... Не давай выгаляцца.