Трыбунал (Макаёнак)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, час нямецка-фашысцкай акупацыі. Цярэшку Калабка прызначылі старастам.
Ён прыйшоў дадому радасны і патрабаваў ад жонкі Паліны частаваць нямецкага каменданта і начальніка раённай паліцыі Сырадоева. Сям'я была абурана: тры сыны Цярэшкі ваявалі на фронце супраць немцаў, а ён пайшоў служыць акупантам. Паліна з дочкамі і нявесткай Надзеяй звязалі Цярэшку, запіхнулі ў мех і вырашылі ўтапіць у сажалцы як здрадніка.
Сырадоеў прыходзіў у хату, дамагаўся Надзеі, але яна адбілася ад яго з нажом у руках. Сын Цярэшкі Валодзька, які хаваў зброю ў каноплях, пагражаў узарваць сябе разам з фашыстамі, каб змыць ганьбу з сям'і.
Раптам Паліна вярнулася і загадала вызваліць мужа. Аказалася, што Цярэшка стаў старастам па заданні партызанскага камандзіра, які хаваўся ў іх доме. Гэта была канспіратыўная місія, але Цярэшка не мог нікому расказаць пра сваю сапраўдную ролю.
Сям'я зразумела памылку і папрасіла прабачэння. Але Валодзька ўжо пайшоў выконваць свой план самаахвярнага тэракту. Цярэшка ў адчаі крыкнуў:
Сын! Сы-ын мо-й! Ва-а-лодзька-а-ах-ах-ax-ax-ax!!! Раптам аглушальны выбух скалануў усё наваколле. Зазвінелі шыбы. І наступіла ціша. На ўсёй планеце ціша.
Валодзька загінуў, узарваўшы сябе разам з ворагамі. Трагедыя сям'і завяршылася смерцю сына, які не ведаў пра сапраўдную місію бацькі.
Падрабязны пераказ па дзеях
Назвы дзеяў і падзел на сцэны — умоўныя.
Дзея 1. Бацька-стараста і сямейны бунт
Сямейныя клопаты пад акупацыяй
Гэта здарылася ў горкія дні нямецка-фашысцкай акупацыі нашай роднай Беларусі. У тыя дні злы, раз'юшаны, бязлітасны вораг стаяў аж пад сценамі Масквы.
У звычайнай сялянскай хаце жыла сям'я Цярэшкі Калабка. Жонка Паліна лапіла мужавы штаны, прышываючы вялізныя лапікі з другога матэрыялу. Нявестка Надзея расчэсвала доўгія валасы перад люстэркам і спявала старадаўнюю народную песню пра каханне і разлуку. Паліна часам падсобіла ёй баском, але ў яе самой, здавалася, была сляза на вачах.
Надзея спявала пра тое, як паехаў мілы з туркам ваяваць, а яе пакінуў гора гараваць. Паліна ўкололася іголкай і пачала лаяцца на немцаў, якія зачынілі ўсе крамы. Надзея выглянула ў акно з трывогаю - на вуліцы сабраліся немцы і паліцаі, каб назначыць старасту. Жанчыны назіралі за Валодзькам, які быў сам не свой пасля смерці сябра Косціка і яго сястры Волечкі, у якую хлопец быў закаханы.
Паліна турбавалася пра сына, які пасля трагедыі стаў цурацца людзей і ўвесь час быў адзін. Яна паслала Надзею паклікаць яго ў хату, лічачы, што гора трэба пераносіць разам з людзьмі. Валодзька ўвайшоў у хату нейкі сам не свой, а маці прапанавала яму парадкаваць дровы, але хлопец адказаў, што не да дроў яму цяпер.
Цярэшка становіцца старастам і сварка з жонкай
У хату ўваходзіў задыхаўшыся Цярэшка ў шапцы-вушанцы з заечай шкурашынкі і валёнках у бахілах. Ён патрабаваў ад жонкі хутка паставіць на стол саланіну, яйкі і капустачку, бо будзе частаваць начальства. Калі Паліна спытала, якое начальства, ён з гордасцю абвясціў, што яго толькі што прызначылі старастам.
Мяне толькі што прызначылі старастам... Першы раз у жыцці начальнікам стаў. Ну і адпалілі штуку! А? А ці хто ждаў, а ці хто сніў? Аж калені трымцяць...
Спачатку Паліна і Надзея думалі, што Цярэшка жартуе, і пачалі падыгрываць яму, фантазіруючы пра тое, як будуць жыць у багацці. Але калі зразумелі, што ён кажа сур'ёзна, Паліна прыйшла ў лютасць. Яна крычала на мужа, называючы яго ахламонам і брыдзюком, і патрабавала, каб ён адмовіўся ад стараства.
Надзея нагадала Цярэшку, што яго сын ваюе з немцамі, а ён збіраецца служыць ворагу. Паліна крычала, што ў яго тры сыны на фронце і два зяці на вайне, а ён хоче служыць тым, хто з імі ваюе. Разгневаная жонка схапіла цяг і загадала мужу сунуць галаву паміж ног, каб яна яго "пачаставала".
У цябе тры сыны на фронце, у цябе два зяці недзе на вайне! А ты... Ах ты... такую тваю распратакую!.. Ідзі зараз жа і адмаўляйся ад стараства!
Паліна, якая была ў паўтара раза вышэй і шырэй за мужа, моцна заціснула яго галаву між каленяў і пачала біць цягом. Цярэшка просіў пашкадаваць яго, але жонка не слухала. Толькі калі Надзея паведаміла, што ідуць немцы і паліцаі, Паліна адпусціла мужа.
Візіт немцаў і паліцая: выпіўка і прымус
У хату ўвайшлі начальнік раённай паліцыі Сырадоеў і немецкі камендант. Яны павіталіся, і пасля доўгай паўзы Сырадоеў патрабаваў, каб жанчыны адказалі на прывітанне. Цярэшка нервова падміргваў жонцы і нявестцы, каб тыя паводзілі сябе ветліва з начальствам.
Паліна крытыкавала мужа, кажучы, што з яго дрэннага старасты, бо ён не мае ні выгляду, ні фігуры, ні голасу. Сырадоеў растлумачыў ёй, што цяпер Цярэшка мае вялікую ўладу - можа караць і міласціць. Камендант цікавіўся фатаграфіямі на сцяне і даведаўся, што ў Цярэшкі дванаццаць дзяцей, за што яго жонка атрымала ордэн маці-гераіні.
Немцы і Сырадоеў смяяліся з таго, што Цярэшка крыўдуе на савецкую ўладу за тое, што ордэн далі жонцы, а не яму. Камендант назваў Цярэшку "дзікім" і сказаў, што цяпер ён будзе пастухом не свіней і кароў, а людзей. Цярэшка ахвотна дэманстраваў сваю пугу і расказваў пра сваю працу пастуха.
За сталом Цярэшка ўпіўся і пачаў выступаць з "прамовай", расхваліваючы сябе як "народ" і "гвозд". Ён нават пачаў спяваць савецкую песню "Броня крепка", за што Сырадоеў моцна ўдарыў яго па твары. Потым Цярэшка перайшоў на іншую песню пра "новы парадак". Камендант і Сырадоеў былі задаволены новым старастам.
Домашні трыбунал: бацьку звязваюць у мех
Калі ўвайшоў Валодзька, камендант спытаў, ці пойдзе ён служыць у паліцыю. Хлопец адказаў, што абавязкова прыйдзе да іх, але гэтыя словы прагучалі пагрозліва. Пасля таго, як немцы і Сырадоеў сышлі, Паліна паклікала дочак Галю і Зіну. Яны прыйшлі і выказалі сораму за бацьку, які пайшоў служыць ворагам, у той час як іх мужы ваююць з немцамі.
Валодзька назваў бацьку здраднікам і сказаў, што пойдзе шукаць партызанаў. Паліна абвясціла, што яны ўчыняць мужу суд - трыбунал. Сям'я вырашыла пакараць Цярэшку смерцю, утапіўшы яго ў сажалцы. Жанчыны і Валодзька хутка звязалі Цярэшку вяроўкай і запіхалі ў мех, нягледзячы на яго супраціў і просьбы.
Не суд, а трыбунал! Ваенны час! І прыгавор партызанскі! Мы яго зараз у мяшок ды ў пельку. У сажалку, дзе каноплі мачылі.
Небяспечны візіт Сырадоева і хованне мяха
Калі сям'я рыхтавалася ўтапіць Цярэшку, раптам вярнуўся Сырадоеў. Ён шукаў старасту, каб даць яму заданне наконт размяшчэння паліцэйскага гарнізона ў школе. Родныя хутка накрылі мех з Цярэшкам старым кажухам і сказалі, што стараста пайшоў следам за начальствам. Цярэшка чыхнуў у мяшку, але Паліна хутка замаскіравала гэта сваім чыханнем, сказаўшы, што хворая на грып.
Пасля таго, як Сырадоеў сышоў, Цярэшка патрабаваў, каб яго выпусцілі, кажучы, што ён іх пашкадаваў і не крыкнуў, калі прыходзіў паліцай. Але Паліна была непахісная. Дочкі прапанавалі выпусціць бацьку з меха да вечара, каб не прыкмеціў хто іншы, але маці загадала закаціць яго пад ложак і трымаць там да цемры.
Цярэшка пачаў выступаць з "прамовай" пра тое, навошта яму ўлада. Ён сказаў, што ўзяў яе "на ўсякі выпадак", каб есці дасыта, піць на дармавінку і здзекавацца з тых, хто яму не па носе. Сям'я не паверыла яго тлумачэнням і працягвала рыхтавацца да страты.
Дзея 2. Разгортваецца змова і трагедыя сына
Тайна старасці: сувязь з падполлем
Цярэшка папрасіў паразмаўляць з жонкай насамоце. Ён пачаў распытваць Паліну пра яе сакрэты і намекнуў, што ў яго таксама ёсць свае. Потым ён нешта прашаптаў ёй на вуха, і Паліна не паверыла. Цярэшка настойваў, што кажа праўду, і даў ёй пэўныя "козыры" - пароль для сувязі з кім-то.
Паліна сышла і вярнулася з навінай, якая ўсё змяніла. Яна паведаміла, што сустрэла сакратара райкома з перавязанай нагой, які сказаў ёй выпускаць Цярэшку і даў яму заданне. Аказалася, што Цярэшка стаў старастам не з уласнай волі, а па заданні падполля. Ён не мог раскрыць гэтую тайну нават сваёй сям'і з-за канспірацыі.
Паліна выпусціла мужа з меха і загадала дзецям паважаць бацьку і слухацца яго ва ўсім. Цярэшка сказаў, што ён правяраў сваю сям'ю на патрыятызм і ўпэўніўся, што выгадаваў сапраўдных патрыётаў, якія гатовы былі забіць яго за савецкую ўладу.
Спроба гвалту: Надзея абараняецца
Цярэшка спалохаўся, што Валодзькі няма дома - хлопец пайшоў у бок школы, дзе размяшчаўся паліцэйскі гарнізон. У гэты час у хату зноў увайшоў Сырадоеў, які шукаў старасту і патрабаваў мабілізаваць дваццаць падушак для сваіх "арлоў". Ён загадаў Гале, Зіне і Валодзьку знайсці Цярэшку, а сам застаўся ў хаце з Надзеяй.
Сырадоеў пачаў дамагацца Надзеі, расшпіліў рэмень на штанах і пачаў набліжацца да яе. Надзея адступала і папярэджвала, што не дасць сябе ў крыўду. Пачалася адчайная барацьба - Сырадоеў кідаўся на Надзею, валіў яе на ложак, але яна змагалася з ім. Нарэшце Надзея вырвалася, схапіла вялізны кухонны нож і пагразіла забіць напаснік.
Сырадоеў не адступаў і хітрасцю зноў напаў на Надзею, адабраў у яе нож і панёс да ложка. Барацьба працягвалася, пакуль Цярэшка не пачаў крычаць з меха, што ідзе. Сырадоеў адступіў, прывёў сябе ў парадак і пагразіў Надзеі, што яшчэ будуць "мілыя сустрэчы" ў каноплях. У гэты момант вярнуліся дзеці з сякерамі і качалкамі, гатовыя абараніць Надзею.
Пасля таго, як Сырадоеў сышоў, Надзея плакала і папракала родных, што яны пакінулі яе адну з гвалтаўніком. Яна разумела, што Сырадоеў прызначыў Цярэшку старастам менавіта для таго, каб мець прычыну наведвацца ў іх дом і дамагацца яе. Галя прапанавала Надзеі начаваць у яе, каб пазбегнуць далейшых дамаганняў.
Самагубная помста Валодзькі і выбух
Цярэшка патрабаваў выпусціць яго, бо рукі і ногі памлелі. Зіна, самая жаласлівая з дзяцей, не вытрымала і пачала развязваць бацьку, нягледзячы на пагрозы Валодзькі. Яна галасіла над бацькам і нарэшце вызваліла яго з меха, кажучы, што яны разом пойдуць у пельку.
Калі Паліна вярнулася і даведалася пра тайну мужа, яна таксама пачала яго вызваляць і лаяць дзяцей за тое, што яны так здзекаваліся з бацькі. Цярэшка патрабаваў, каб усе яго слухаліся як старасту, і Паліна пагадзілася. Але Валодзька не прыняў тлумачэнняў і назваў бацьку здраднікам.
Не, мы не бацьку, а нямецкага прыслужніка! Як жа мне цяпер таварышам у вочы глядзець? Як жа мне цяпер на вуліцу выйсці? Усім ім жыццё скамечыў!
Валодзька расказаў, што ён піянер і даваў клятву барацьбы за справу Леніна-Сталіна. Хлопец вырашыў змыць пляму з сям'і, абвязаўшыся гранатамі і ўзяўшы процітанкавую міну. Ён збіраўся падысці да фашысцкага каменданта і Сырадоева і падарваць сябе разам з імі.
Я піянерам быў. Я клятву даваў! Піянер! Да барацьбы за дзела Леніна — Сталіна будзь гатоў! І я адказваў: 'Заўсёды гатоў!' Ты зразумеў, бацька? Я заўсёды гатоў!
Цярэшка спалохаўся і просіў затрымаць сына, пакуль не прыйдзе маці. Зіна паведаміла, што Валодзька нікуды не пайшоў і сядзіць у хаце. Цярэшка пачаў размаўляць з дочкамі па адной, спачатку з Галяй, потым з Зінай, просячы іх развязаць яго і апраўдваючы сваё прызначэнне на пасаду старасты.
Цярэшка расказаў Зіне пра тое, як ён яе любіў у дзяцінстве, як вазіў на кірмаш і купляў завушнічкі. Растроганая Зіна не вытрымала і вызваліла бацьку з меха. Калі вярнулася Паліна і даведалася пра сакрэт мужа, яна загадала дзецям паважаць бацьку. Цярэшка сказаў, що правяраў сваю сям'ю на лаяльнасць і ўпэўніўся ў іх патрыятызме.
Любіў я цябе, а не баяўся. Жалеў я цябе... І ты мяне... любіла. Я ж ведаю... Жалела... Дык чаму ж ты цяпер сваімі рукамі хочаш са свету звесці мяне?
Раптам раздаўся аглушальны выбух, які скалануў усё наваколле і зазвінелі шыбы. Валодзька ўсё-такі выканаў сваю пагрозу і падарваў сябе разам з ворагамі. Цярэшка закрычаў ад болю, зразумеўшы, што страціў сына.