Трышчан ды Іжота (Кавалёў)
Вельмі кароткі змест
П'еса ў 2-х дзеях паводле старабеларускага рыцарскага рамана «Трышчан». Францішак і Камедыянтка рыхтавалі спектакль пра каханне Трышчана і Іжоты, але не ведалі, што атрымаецца — камедыя ці трагедыя.
На караблі, які плыў з Арлендыі ў Карнаваль, рыцар Трышчан вёз для свайго дзядзькі караля Маркі нявесту — прыгожую Іжоту. Служка Брагіня выпадкова пераблытала фляшкі і даў ім выпіць мілоснае пітво замест віна. Трышчан і Іжота адразу закахаліся адно ў аднаго.
У Карнавалі Кароль Марка ажаніўся з Іжотай, але ў першую шлюбную ноч замест каралевы ў ложак легла Брагіня. Кароль не заўважыў падману. Трышчан стаў вартаваць спачывальню каралевы і таемна сустракаўся з Іжотай.
Кароль Марка падазраваў здраду і наладзіў пастку. Ён зрабіў выгляд, што едзе ў справах, а сам вярнуўся і злавіў Трышчана ў спачывальні. Аднак замест Іжоты ў ложку была Брагіня. Кароль выгнаў Трышчана з каралеўства.
Трышчан з Брагіняй вандравалі па свеце. Ён удзельнічаў у турнірах і двубоях, але не мог забыць Іжоту. Кароль Марка даведаўся пра мілоснае пітво і вырашыў вылечыць іх ад кахання. Ён заманіў Трышчана ў палац пад выглядам лекара.
Брагіня дала Трышчану і Іжоце выпіць пітво ад кахання. Трышчан забыўся на Іжоту і не пазнаваў яе. Іжота ж па-ранейшаму кахала яго. Кароль загадаў Трышчану пакінуць замак. Іжота дала ім ключ ад патаемнага выхаду і свой плашч.
У садзе Кароль Марка ўбачыў постаць у лекарскай вопратцы і, думаючы, што гэта Трышчан, заколаў яе кінжалам. Аказалася, што ён забіў сваю жонку Іжоту, якая апранула Трышчанаў плашч.
О Божа, што гэта? ... Не можа быць! Іжота! ... Мая каралева... Мая багіня... Гэта не я забіў цябе... гэта ён, блазан. Ён зноў насмяяўся з мяне... коштам твайго жыцця насмяяўся, Іжота!
Падрабязны пераказ па дзеях і зявах
Падзагалоўкі да пралогу, дзеяў, зяў і эпілога з’яўляюцца рэдакцыйнымі; нумарацыя і агульная структура адпавядаюць арыгіналу.
Пралог. Акторы плануюць камедыю пра Трышчана ды Іжоту
За невялічкім столікам на авансцэне сядзеў Францішак і выпісваў нешта з таўшчэзнай кнігі, пазакладванай шматлікімі закладкамі. Ён цалкам засяродзіўся на працы і атрымліваў ад яе істае задавальненне: гартаў старонкі кнігі, крэмзаў ды рваў паперу, прагаворваў шэптам нейкія словы, смяяўся і зноў хапаўся за асадку.
З'явілася Камедыянтка і падышла да Францішка. Ён прапанаваў ёй ролю ў новым спектаклі - беларускую камедыю пра Трышчана ды Іжоту, заснаваную на беларускім рыцарскім рамане XVI стагоддзя. Камедыянтка згадзілася, хоць і заўважыла, што на трагічныя ролі яе ўсё роўна ніхто не запрашае.
Дзея 1. Чароўнае пітво і ўзнікненне забароненага кахання
Тым часам уздымалася заслона, адкрываючы дзве нерухомыя постаці на сцэне: Францішку і Трагіка ў тэатральных уборах XVII-XVIII стагоддзя. Францішка расказала пра свой замысел паставіць трагедыю па рамане пра Трышчана, бо ў ім ёсць усё, чаго вымагае сапраўдная трагедыя: шляхетныя героі, высакародныя пачуцці, велічная смерць.
Трагік выказаў захапленне ідэяй, але засмуціўся, даведаўшыся, што яму прызначана роля караля Маркі, а не Трышчана. Францішка пераканала яго, што ён зможа зрабіць з караля Маркі пераканаўчага антагоніста.
Зява 1. На караблі: мілоснае пітво злучае Трышчана і Іжоту
На ніжняй палубе карабля з'явілася Брагіня з падносам, на якім стаялі некалькі пляшак і кубкі. Карабель пагойдваў, і дзяўчына прыкладала намаганні, каб данесці паднос да стала. Яна заўважыла сярод фляшак адну незнаёмую - зачараваную фляшку з мілосным пітвом, якую дала ёй маці Іжоты для каралеўскай пары.
Увальваўся Трышчан і папрасіў у Брагіні віна. Яна наліла яму з звычайнай фляшкі, а ён адным глытком апаражніў кубак. Пасля ўвайшла Іжота, якая скардзілася на адзіноту і спёку. Трышчан прапанаваў ёй выпіць віна, і яна ўзяла фляшку з мілосным пітвом.
Іжота наліла два кубкі і падала адзін Трышчану. Яны выпілі мілоснае пітво, і адразу ж адчулі яго дзеянне - агнём апякло сэрцы. Трышчан з здзіўленнем заўважыў, што кахае Іжоту, а яна адказала тым жа. Яны кінуліся адно да аднаго ў абдымкі.
Я буду кахаць цябе ўсё жыццё, толькі цябе, любы. ... І я цябе таксама, любая. Але што скажа дзядзечка! ... А я — твая каралева.
Прыбегла Брагіня і ўбачыла, што адбылося - парожняя фляшка сведчыла пра тое, што мілоснае пітво выпілі не тыя, каму яно прызначалася.
Зява 2. У палацы: рэўнівы Марка вітае нявесту
У адным з пакояў каралеўскага палаца сядзеў за столікам кароль Марка і гуляў сам з сабой у шахматы. Ён размаўляў з уяўным Трышчанам, радуючыся, што нарэшце перамог яго. Кароль лічыў, што смерць выбрала Трышчана, а не яго, бо Трышчан заўсёды падабаўся жанчынам.
Кароль успамінаў, як яго калісь высмейвалі пры двары брата Пэрлы, як ён стаў каралём пасля смерці брата на паляванні, як палюбіў Трышчана, нібы сына. Але потым зразумеў, што Трышчан замяняе яго ў сэрцах людзей, і зненавідзеў пляменніка.
Свет не хацеў палюбіць мяне, я прымусіў яго мяне зненавідзець. І адказаў яму ўзаемнасцю. ... Ці стаць тыранам, ці застацца блазнам.
Раптам увальваўся Трышчан і радасна прывітаўся з дзядзькам. Кароль здзівіўся, бо думаў, што пляменнік загінуў у Арлендыі. Яны адразу селіся гуляць у шахматы, але Трышчан перапыніў гульню, каб прывесці Іжоту. Кароль Марка быў зачараваны прыгажосцю нявесты і сардэчна яе прывітаў.
Кароль паказаў Іжоце яе ўладанні, а Брагіня заўважыла Трышчану, што кароль зусім не страшны, толькі смешны. Трышчан жа засмуціўся, што кароль параскідаў шахматныя фігуры, калі ён мог выйграць.
Зява 3. Перад шлюбнай ноччу: падмена ў ложку
У спачывальні каралевы Брагіня рыхтавала Іжоту да першай шлюбнай ночы. З'явіўся Трышчан з мечом і паведаміў, що яны прапалі - кароль пра ўсё даведаецца. Іжота была гатова прыняць смерць з годнасцю, але Брагіня прыдумала план: яна сама займе месца Іжоты ў ложку караля.
Калі прыйшоў кароль Марка, Іжота папрасіла яго патушыць свечкі паводле арлендскага звычаю. У цемры Брагіня памянялася месцамі з Іжотай і правяла ноч з каралём замест сваёй гаспадыні.
Такім чынам Іжота захавала сваю цнатлівасць для Трышчана, а Брагіня выратавала сітуацыю сваёй адданасцю і спрытнасцю.
Зява 4. Начная варта і каралеўская пастка
Перад каралеўскай спачывальняй стаяў на варце Трышчан. Ён нервавався і час ад часу кідаў насцярожаныя позіркі на дзверы спачывальні. Доўгая ноч здавалася яму бясконцай, ён думаў пра Іжоту, якая спіць зараз у абдымках караля Маркі.
Са спачывальні выйшаў кароль Марка і пахваліў Трышчана за тое, што прывёз яму не жонку, а чыстае золата. Ён паведаміў, што мусіць ехаць у замак да барона Брэўса па справах дзяржаўнай важнасці, а Трышчан павінен застацца ахоўваць каралеву.
Пасля таго, як кароль паехаў, Трышчан увайшоў у спачывальню да Іжоты. Але кароль Марка вярнуўся і з'явіўся з мечом і падсвечнікам - пастка зачынілася.
Зява 5. Разаблачэнне ў ложку і выгнанне Трышчана
Кароль Марка ўвайшоў у спачывальню з двума мечамі і ўбачыў на дыване Трышчанава адзенне. Ён урачыста абвясціў, што выкрыў здраду свайго пляменніка. Трышчан усхапіўся і папрасіў аддаць яму меч, каб змагацца па-рыцарску, але кароль адмовіўся.
З суседняга пакоя выйшла Іжота і здзівілася, убачыўшы сцэну. Аказалася, што ў ложку з Трышчанам была не каралева, а Брагіня. Брагіня кінулася на калені і прызналася, що яна адна вінаватая - зацягнула Трышчана ў ложак, бо ўпадабала яго з першага пагляду.
Кароль Марка паверыў гэтай гісторыі і загадаў Трышчану пакінуць назаўсёды замак і каралеўства за тое, што зняславіў каралеўскі ложак. Іжота гнеўна выгнала Брагіню, называючы яе распусніцай і нягодніцай.
Іжота заплакала, а кароль Марка зразумеў, што зноў прайграў - яна плакала не ад радасці, а ад горыча.
Выхад перад антрактам. Акторы абмяркоўваюць жанр песы
На авансцэне з'явіліся Францішак і Камедыянтка ва ўборах Трышчана і Брагіні, але з тэрмасам і кубачкамі для кавы. Яны абмяркоўвалі спектакль. Камедыянтка заўважыла, що п'еса ёй падабаецца, але ці гэта камедыя - смешна, але тых, з каго смяюцца, шкада.
Пры нараджэнні мы трапляем у абставіны, якія не самі выбралі, і жывём паводле сцэнарыя, які не самі напісалі. ... Мы граем свае ролі ў чужой, не намі прыдуманай п'есе.
Дзея 2. Рэўнасць, інтрыгі і смяротны фінал
Выхад пасля антракту. Спрачанні пра працяг гісторыі
Францішка і Трагік абмяркоўвалі працяг спектакля. Трагік хацеў адмовіцца ад ролі, але Францішка пераканала яго працягваць, абяцаючы больш трагічны фінал.
Зява 6. Вандроўкі Трышчана і план караля Маркі
У прыдарожнай карчме Брагіня ўпіхвала ў пакой п'янага Трышчана. Яна была апранутая ў мужчынскі ўбор і выконвала ролю збраяносца. Трышчан хацеў двубою з рыцарам Блерыжам, які пазіраў на ягоную каханку. Брагіня нагадала, што за дзень ён ужо правёў два двубоі і забіў двух рыцараў.
Трышчан скардзіўся на сваю пакуту - кахаць Іжоту і не мець змогі споўніць жаданне. Ён плакаў над партрэцікам Іжоты і казаў, што шукае толькі смерці. Брагіня суцяшала яго і нагадала пра турнай рыцараў Круглага Стала, дзе ён сустрэнецца з Анцалотам Азёрным.
Ноччу ў пакой без стуку ўвайшоў Незнаёмы ў плашчы з капюшонам. Ён паведаміў, што прыйшоў ад каралевы Іжоты з лістом для Трышчана. Аказалася, што гэта быў кароль Марка, які прыдумаў план: Трышчан павінен пераапрануцца лекарам і наведаць хворую Іжоту, а Брагіня дасць ім выпіць пітво ад кахання.
Брагіня прачытала Трышчану ліст ад Іжоты, дзе яна прасіла яго прыехаць пераапранутым лекарам. Трышчан спачатку супраціўляўся такому падману, але Брагіня пераканала яго, што гэта адзіны спосаб пабачыць каханую.
Я не хачу, каб яны нават пазнаёміліся. Зараз жа выбірайцеся з палаца, і каб вочы мае вас не бачылі! ... Ты ўчыніла замах на жыццё караля, і цябе зараз чакае смяротная кара.
Зява 7. Падманны візіт лекара да хворай Іжоты
У спачывальні каралевы Іжота сядзела на ложку і чытала ўголас рукапіс пра Трышчанавы геройствы. Увайшоў кароль Марка і паслухаў, як яна чытае пра перамогі свайго каханага. Ён пагражаў паэтам, якія складаюць небыліцы пра Трышчана, але Іжота адказала, що яна вінаватая перад мужам.
Іжота паведаміла, что адчувае сябе лёгкай і празрыстай, нібы сатканай з паветра і святла, і што хвароба ўжо зрабіла сваю справу. Кароль паведаміў пра новага лекара і пакінуў яе. Неўзабаве прыйшлі Трышчан у вопратцы лекара з фальшывай барадой, Брагіня як ягоны вучань і Незнаёмы-Аўдрэт.
Трышчан і Іжота кінуліся адно да аднаго ў абдымкі. Незнаёмы (кароль Марка) аддаў Брагіні фляшку з пітвом ад кахання і загадаў хутчэй даць ім выпіць. Брагіня наліла пітво ў два кубачкі. Трышчан і Іжота выпілі, і адразу ж Трышчан з дзіцячай усмешкай упаў як нежывы.
Іжота таксама знепрытомнела, а Брагіня кінулася на караля Марку, называючы яго забойцам. Але Трышчан ачунаўся і не памятаў, хто такая Іжота. Пітво падзейнічала - ён забыўся на сваё каханне да яе, але Іжота па-ранейшаму яго кахала.
Хіба ад кахання можна вылечыць, дурніца? ... Значыць, ён мяне ніколі па-сапраўднаму не кахаў. Як проста: выпіў келіх — пакахаў. Выпіў другі — забыўся.
Зява 8. Патаемны сад: гібель Іжоты і роспач Маркі
Ноччу ў садзе перад палацам Трышчан і Брагіня хаваліся ад пераследавання. Яны змянілі вопратку і спрабавалі выбрацца з замка. Тым часам Іжота з Незнаёмым таксама шукалі іх у садзе. Брагіня сустрэла Іжоту і расказала ёй праўду пра мілоснае пітво.
Там, на караблі, калі мы плылі з Арлендыі ў Карнаваль, вы з Трышчанам выпадкова выпілі чароўнае мілоснае пітво. Яно прызначалася для вас з каралём Маркам.
Іжота даведалася, што яе маці дала таксама пітво ад мілосці каралю Марку, каб вылечыць дачку ад кахання да Трышчана. Брагіня папярэдзіла Іжоту не давяраць служку Аўдрэту. Калі з'явіўся Трышчан, Іжота дала ім ключ ад патаемных дзвярэй і свой плашч для ўцёкаў.
Падман, зноў падман! ... Я не заслужыла гэткіх слоў. ... Мяне б хто суцешыў. ... Дзякуй. Хоць нехта яшчэ любіць бедную Іжоту.
Пасля таго, як Трышчан і Брагіня сышлі, Іжота апранула лекарскую вопратку і Трышчанаў каптур з барадой. З-за дрэва выслізгнула чорная постаць караля Маркі і ўсадзіла ёй кінжал у спіну, думаючы, што забівае Трышчана. Толькі пасля ён зразумеў, што забіў сваю жонку.
Эпілог. Вандроўка герояў і збой спектакля
Сонечным ранкам у сярэднявечным лесе паказаліся два вершнікі - Трышчан у латах і Брагіня. Яны скакалі ў замак Дамалот да караля Артыуша на найвялікшы рыцарскі турнай. Брагіня скардзілася на стомленасць ад вандроўнага жыцця, а Трышчан радаваўся прыгодам і свабодзе.
Трышчан спрабаваў успомніць нейкую славутую гісторыю пра каралеву, якая мела нялюбага мужа і марыла вандраваць са сваім каханым рыцарам. Ён успомніў, што яе звалі Іжота, але не мог успомніць імя рыцара. Але на сцэне ўжо не было Брагіні - толькі Камедыянтка, якая адштурхнула драўлянага каня.
Камедыянтка адмовілася працягваць спектакль, не жадаючы канчаць у ролі мярзотніцы. Францішак спрабаваў яе пераканаць, але яна ўцякла за кулісы. З-за куліс выйшлі Францішка і Трагік. Трагік просіў дазволу на эфектную смерць караля Маркі, але Францішка адмовіла.