Тутэйшыя (Купала)
Вельмі кароткі змест
Менск, 1918-1920 гады. У доме калежскага рэгістратара Мікіты Зносака жыў кватарант-настаўнік Янка Здольнік.
Мікіта імкнуўся падладзіцца пад кожную новую ўладу. Калі ў горад увайшлі немцы, ён вучыўся нямецкай мове і спрабаваў выдаць сябе за пажарніка, каб пазбегнуць працы. Пры бальшавіках ён стаў совбурам і насіў чырвоную хустку. Калі прыйшлі палякі, ён пачаў вучыць польскую мову і выдаваў сябе за шляхціца.
У той жа час Янка Здольнік адстойваў беларускую ідэю і спрабаваў абудзіць нацыянальную свядомасць. У размове з Мікітам ён казаў:
Мы павінны растаптаць, зніштожыць даўгавечную ману, якая вучыць, што мы не ёсць мы, што мы нейкае нешта, якое абы накарміў, як быдлё, дык і сыта будзе.
Янка пазнаёміўся з дачкой селяніна Аленкай, якая падзяляла яго погляды. Яны пакахалі адзін аднаго і вырашылі разам працаваць на карысць беларускага народа. Мікіта ж працягваў мяняць свае погляды і нават спрабаваў стаць беларускім дзеячам, калі пабачыў у гэтым выгаду.
У канцы п'есы Мікіту арыштавалі за захоўванне зброі і гандаль гарэлкай. Ён спрабаваў выкруціцца, але яго забралі разам з іншымі прыстасаванцамі. Янка і Аленка вырашылі ехаць у вёску, каб працаваць настаўнікамі і несці асвету беларускаму народу.
Праз лёсы герояў аўтар паказаў два тыпы людзей: прыстасаванцаў-«тутэйшых», якія мянялі свае погляды ў залежнасці ад улады, і свядомых беларусаў, якія змагаліся за нацыянальную ідэю і незалежнасць.
Падрабязны пераказ па дзеях
Назвы дзей і іх падзел на сцэны – умоўныя.
Дзея 1. Мікіта Зносак і яго госці
Знаёмства з Мікітам і яго маці
У Менску, у доме Ганулі Зношчыхі і яе сына Мікіты Зноска жыў кватарант - настаўнік Янка Здольнік. Аднойчы ў лютым 1918 года Янка зайшоў да гаспадыні пагутарыць.
Гануля расказала пра свайго сына, які служыў рэгістратарам у губернатарскай канцылярыі. Яна шкадавала, што Мікіта не хацеў займацца простай працай, напрыклад, шыць боты, а ўсё марыў пра чыноўніцкую кар'еру.
Імянінныя госці і вучоныя
У той дзень у Мікіты былі імяніны. На свята прыйшлі госці: дама, поп, спраўнік і пан. Таксама завіталі два вучоныя - Усходні і Заходні, якія вывучалі беларускае пытанне.
Паны былі польскія, законы — рускія; польскія лаюць рускіх, рускія лаюць польскіх, а як прыйдзе што да чаго, каб нашага простага чалавека пакрыўдзіць, дык і польскія і рускія ў адну дудку граюць.
Вучоныя распытвалі Янку пра Беларусь і яе межы, запісвалі свае назіранні, кожны па-свойму тлумачачы адказы беларуса. На імянінах госці танцавалі, елі і пілі. Мікіта імкнуўся паказаць сябе сапраўдным панам.
Нямецкі патруль і палон
Раптам у дзверы пастукаў нямецкі салдат. Мікіта, які быў апрануты ў пажарніцкую форму, спалохаўся, бо немец прыняў яго за рускага генерала і хацеў узяць у палон. Мікіта спрабаваў растлумачыць, што ён проста пажарнік, але немец не паверыў.
Можна мець светагляд адзін, думаць другое, гаварыць трэцяе, а рабіць чацвертае, як навучае мой профэсар гэр Спічыні. I я пастанавіў у сваёй аратарскай профэсіі моцна прытрымлівацца гэтай мудрасці.
Дзея 2. На Катэдральным пляцы
Гандаль і размовы на Брахалцы
У снежні 1918 года на Катэдральным пляцы (Брахалцы) Мікіта і яго маці гандлявалі рознымі таварамі. Мікіта спрабаваў прадаць нямецкія маркі. Там ён сустрэў Янку Здольніка з Аленкай Гарошкай.
Вучоныя і эвакуацыя
Зноў з'явіліся Усходні і Заходні вучоныя, якія працягвалі свае даследаванні. Яны распытвалі пра межы Беларусі і запісвалі свае высновы, кожны на карысць сваёй імперыі. На пляцы таксама сустрэліся былыя імянінныя госці Мікіты, якія збіраліся эвакуіравацца на Захад.
Мы як бы пачынаем ужо адплюшчваць вочы і паўставаць проці гэтай паганай маны, што мы не ёсць мы. Але яшчэ хістаемся то ўправа, то ўлева. Яшчэ ясна азначанай мэты не можам сабе ўявіць.
Чырвоны сцяг і новая ўлада
Мікіта спрабаваў сябе ў ролі аратара, але няўдала. Калі ў горад увайшлі чырвоныя войскі, ён вывесіў чырвоны сцяг і пачаў маршыраваць, крычучы лозунгі пра свабодныя прафесіі і чырвоныя асэсарскія рангі.
Дзея 3. Пры савецкай уладзе
Мікіта-совбур і яго партфелі
У ліпені 1919 года Мікіта служыў у савецкіх установах. Ён насіў з сабой некалькі партфеляў з дакументамі і пайкамі. У яго было шаснаццаць дзённых і восем вячэрніх пасад рэгістратара ў розных савецкіх установах.
Тут калісь,— як сказана ў нашай песні аб паходзе Ігара, — продкаў нашых галовы снапамі на таку слаліся, душу ім ад цела веялі, а чырвоныя берагі Нямігі не зернем былі песеяны, а касцямі.
Вяртанне старых гасцей
У хаце Мікіты зноў з'явіліся яго былыя госці - дама і спраўнік, але цяпер у бедным адзенні. Яны не паспелі эвакуіравацца і спрабавалі прыстасавацца да новай улады. Наста Пабягунская папярэдзіла Мікіту, што да яго ідуць з вобыскам.
Арышт Мікіты
Начальнік патруля з двума патрульнымі прыйшлі з вобыскам. У Мікіты знайшлі рэвальверы і гарэлку. Выявілася таксама, што ён служыў даносчыкам у польскай паліцыі. Мікіту і яго гасцей арыштавалі.
Дзея 4. Пры польскай уладзе
Збіранне манатак
У чэрвені 1920 года ў Менск увайшлі польскія войскі. Янка Здольнік і Аленка Гарошка, якія ўжо пажаніліся, зайшлі развітацца з Гануляй перад ад'ездам на вёску. Яны верылі, што калі-небудзь беларусы стануць гаспадарамі на сваёй зямлі.
Апошняя спроба Мікіты
Мікіта вырашыў стаць беларусам, спадзеючыся зрабіць кар'еру пры новай уладзе. Ён прызнаўся Янку, што хоча дабівацца беларускага асэсарства.
Беларускае асэсарства мае ў сабе яшчэ адзін вельмі ласы плюсік — гэта тое, што і па-беларуску можна праводзіць у тутэйшую сярмяжную шацію вялікія руска-ісціныя прынцыпы.
Янка асудзіў такія намеры Мікіты, назваўшы іх правакатарскімі. Ён верыў, што беларускі народ урэшце скіне з сябе ўсялякае прыгнечанне.
Ідзе народ, беларускі сярмяжны народ ідзе, а ён вашаму руска-ісцінаму рэгістратарству саб'е рогі.