У гасцях у вечнасці (Бутэвіч)
Кароткі змест
Беларусь, ад глыбокай старажытнасці да ХХ стагоддзя. Пачынаючы з паганскіх часоў і прыходу хрысціянства, беларускія землі былі багатыя на знакавыя гістарычныя помнікі. Барысаглебская, ці Каложская, царква ў Гродне пабудавана ў ХІІ стагоддзі дойлідамі пры ўдзеле грэчаскіх майстроў. Гэтая святыня перажыла войны і стыхіі, страціўшы частку сцен, але была адноўлена людзьмі.
Калі над васільковай Беларуссю раннім досвіткам прахопліваецца клапатлівае сонейка, яно ў любую пару года найперш кідае свой ласкавы погляд на Каложу. Дзіўным жыватворным ззяннем успыхваюць яе каляровыя камяні ў сценах...
Горад Бярэсце ўпершыню згадваўся ў ХІ стагоддзі. Ён стаў месцам знамянальных збораў, месцам першай друкарні і першым манетным дваром у Беларусі. Раскапаныя арыгінальныя пабудовы сярэднявечнага Бярэсця сталі ўнікальным музеем пад адкрытым небам.
Больш за пяць тысяч гадоў таму на тэрыторыі сучаснага Краснасельскага старажытныя шахцёры здабывалі крэмень для вытворчасці прыладаў працы. Гэта былі першыя шахты на тэрыторыі Беларусі, працавалі яны сезонна, а здабыча вялася рагамі аленяў.
Крэўскі замак, пабудаваны ў XIV стагоддзі, быў першым мураваным замкам Вялікага княства Літоўскага. Яго лёсы былі пазначаныя драматычнымі падзеямі — ад забойства князя Кейстута да прыняцця Крэўскай уніі 1385 года, што дала саюз з Польшчай.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Каложская царква
На пачатку было Слова, і яно было ў Бога. Каб захаваць гэтае Слова, людзі пачалі будаваць цэрквы, дзе можна пачуць справядлівае і гаючае Слова ад Бога. Беларусы заўсёды шукалі сваю дарогу да храма, будавалі цэрквы і захоўвалі павагу да Слова.
Каб не хадзіць поначы, не блукаць у цемры духоўнай, не блудзіць па чужых сцежках, беларусы прагна шукалі сваю дарогу да храма. Ва ўсе часы – спрыяння і нягоды, радасці і смутку, богапакланення і бязбожжа...
Адным з такіх несмяротных свяцілішчаў з'яўляецца Барысаглебская царква ў Гродне, вядомая як Каложская. Гэта унікальны помнік праваслаўнага дойлідства ХІІ стагоддзя, які не мае падобных ні ў старажытнарускім, ні ў балканскім храмабудаўніцтве. Яна стала першапачаткам Гарадзенскай архітэктурнай школы.
Назва Каложа звязана з 1405 годам, калі вялікі князь Вітаўт перасяліў у Гародню жыхароў прыгарада Пскова Каложы. Яны назвалі месца свайго новага жыцця Каложай, а пазней і царкву сталі называць Каложскай. Царква зведала шмат разбурэнняў, але заўсёды адраджалася.
Бярэсце
Кажуць, гарады, крэпасці, замкі, пабудовы, як і людзі – нараджаюцца, атрымліваюць сваё імя, ствараюць сваю біяграфію і свой лёс і… паміраюць. Шмат старадаўнасцяў знікла пад пылам гісторыі і попелам войнаў...
Старажытнае Берасцейскае гарадзішча дае магчымасць пабываць у гасцях у вечнасці. На глыбіні сямі метраў створаны археалагічны музей. Назва Бярэсце паходзіць ад легенды пра купца, які, выбіраючыся з балота, зладзіў плаціну з бяроз і бяросты, а месца назваў Берасцем.
Археолагі адкрылі тут 200 пабудоў, якія выстраіліся ўздоўж трох паралельных вуліц. Хаты мелі падлогу з тоўстых колатых дошак, курную печ у куце, малыя акенцы і нізкія дзверы. Унікальнасць раскопак у тым, што жылыя і гаспадарчыя пабудовы выдатна захаваліся, маюць па 6-9 вянкоў, а адзін зруб дасягае 12 вянкоў.
Тут знайшлі самы старажытны і адзіны на Беларусі буквар – самшытавы грэбень з выразанымі кірылічнымі літарамі. Бярэсце ўпершыню згадваецца ў "Аповесці мінулых гадоў" пад 1017 і 1019 гадамі. У 1553 годзе тут была заснавана першая на Беларусі друкарня, з якой выйшла знакамітая Брэсцкая Біблія.
Крэмневыя шахты
Першыя шахцёры на беларускіх землях з'явіліся больш як 5 тысяч гадоў таму. Нашы далёкія продкі здабывалі крэмень для вырабу прылад працы. Так узніклі першыя беларускія шахты па здабычы крэменю ля цяперашняга гарадскога пасёлка Краснасельскі на рацэ Рось у Ваўкавыскім раёне.
Гэтыя шахты былі выяўлены толькі ў 20-я гады ХХ стагоддзя. Па сведчанню даследчыкаў, тут дзейнічала каля тысячы шахт. Шахцёры капалі вертыкальныя калодзежы дыяметрам да паўтара метра і глыбінёй да 5 метраў. Для працы выкарыстоўвалі рогі высакародных аленяў, з якіх рабілі кіркі, матыкі і капачы.
Калі шахта станавілася глыбокай, выкарыстоўвалі лесвіцы – ствол дрэва з абсечанымі галінамі. Шахты працавалі толькі летам, бо зімой крэйда замярзала, а восенню і вясной іх заліваў дождж. Для асвятлення выкарыстоўвалі лучыну, а для цяпла – кастры або гаршкі з вуголлем.
Крэўскі замак
Сярод пагоркаў Смаргоншчыны знаходзяцца руіны Крэўскага замка – першага цалкам мураванага замка ў Вялікім княстве Літоўскім. Ён быў збудаваны ў 30-я гады ХІV стагоддзя і меў форму няправільнага чатырохвугольніка са сценамі ад 71 да 108 метраў і да 13 метраў увышкі. Яго магутнасць падкрэслівалі дзве вежы, размешчаныя па дыяганалі.
З лёсам Крэўскага замка цесна звязаны лёс Вялікага княства Літоўскага. Тут 32 гады княжыў вялікі князь Альгерд.
Пасля яго смерці ўзнік канфлікт паміж Кейстутам і Ягайлам. У 1382 годзе па загадзе Ягайлы ў лёхах Княскай вежы быў задушаны вялікі князь Кейстут.
Падобны лёс рыхтавалі і сыну Кейстута Вітаўту, які таксама зведаў вязніцу Крэўскага замка, але здолеў уцячы, пераапрануўшыся ў адзенне жончынай служанкі.
14 жніўня 1385 года ў замку была заключана Крэўская унія – саюз Вялікага княства Літоўскага і Польскага Каралеўства. У 1386 годзе Ягайла стаў каралём польскім Уладзіславам ІІ і заснаваў дынастыю Ягелонаў.
А таленавіты творца і жорсткі знішчальнік час сваімі нястомнымі жорнамі перамалоў і велізарныя ледавіковыя валуны ў сценах Крэўскага замка, і самі легендарныя сцены. Руіны замка сёння нагадваюць разбуранае гняздо былой славы.
Мір – цыганская сталіца
Беларускае мястэчка Мір вядома не толькі сваім замкам, але і тым, што было сапраўднай цыганскай сталіцай Вялікага княства Літоўскага. Тут праводзіліся выбары караля ўсіх цыганоў, тут была яго рэзідэнцыя.
Цыганы з'явіліся на беларускіх землях з Польшчы. Першым дакументам, які пісьмова засведчыў іх побыт, з'яўляецца прывілей вялікага князя Аляксандра Казіміравіча ад 25 мая 1501 года. У ХVІІІ стагоддзі цыганы стала атабарыліся ў Міры, які належаў нясвіжскім Радзівілам. Княжыў тады Караль Станіслаў Радзівіл.
Ён увёў тытул цыганскага караля, надзяліў яго дадатковымі правамі. Караля выбіралі з багатых і статных цыганоў на Мірскім полі. Сваёй граматай ад 22 ліпеня 1778 года Пане Каханку зацвердзіў каралём цыганоў у Міры мешчаніна Яна Марцінкевіча.
Ян Марцінкевіч збудаваў у Міры прыгожы палац, дзе вясёлае жыццё віравала. Ён любіў катацца ў пазалочанай карэце, запрэжанай дванаццаццю коньмі. Марцінкевіч быў апошнім мірскім каралём. Пасля яго смерці трон атрымаў яго сын, які неўзабаве з'ехаў у Турцыю.
Цыганы, што засталіся, стваралі свае суконныя, ткацкія і скураныя мануфактуры, якія славіліся на ўвесь край. З лёгкай рукі цыганоў Мір праславіўся сваімі шматлюднымі конскімі базарамі.
Музей валуноў
Беларусы з даўніх давён кланяліся камяням. Кланяліся, калі выбіралі іх з палёў, будавалі з іх крэпасці і замкі, палацы і цэрквы. З дахрысціянскіх часоў беларусы верылі ў цудадзейную сілу камянёў, шанавалі іх як сімвалы боскіх істот. Асабліва шанавалі культавыя камяні, камяні-прошчы, следавікі з адбіткамі слядоў Хрыста, Багародзіцы, святых угоднікаў.
У 1985 годзе ў Мінску быў створаны Музей валуноў пад адкрытым небам. Каля 3 тысяч рэдкіх гістарычных памятак звезена сюды з усіх куткоў Беларусі. Тут можна сустрэцца з Перуном і Дажбогам, Князь-каменем і Вялесам, Асілкам і Святым каменем, а таксама са Змеем, Чортам і іншымі нячысцікамі.
Выдатнымі помнікамі эпіграфікі ХІІ стагоддзя з'яўляюцца знакамітыя Барысавы камяні, што знаходзіліся ў рэчышчы Заходняй Дзвіны. "Господі помозі рабу своему Борисоу" – гэткі надпіс-заклінанне высечаны на іх па загаду полацкага князя Барыса. У Аршанскім раёне доўга захоўваўся Рагвалодаў камень з надпісам 1171 года.
Так, беларускія камяні можна чытаць як самую займальную кнігу. Можна слухаць іх, як найцікавейшых суразмоўцаў. Можна захапляцца імі, як самымі найшляхетнымі і найдасканалымі.
Праз усё сваё невымерна доўгае жыццё годна і немітусліва нясуць яны сваю адвечную вахту: спрыяць людзям і аберагаць іх ад злога. Бо гэтыя камяні – дзівосныя ахоўнікі спакою на маёй і тваёй Беларусі.
Мора Герадота
Міфічнае мора Герадота ад самай прадаўнасці прыпісана да беларускай зямлі. Упершыню пра яго згадвае старажытны грэчаскі вучоны Герадот, які жыў амаль 2,5 тысячы гадоў таму.
Тысячы гадоў таму значная частка Пінскага Палесся была сапраўдным водным царствам. Стрыжнем гэтага вялізнага вадаёма, які і называўся морам Герадота, з'яўлялася рака Прыпяць. Яе пойма – гэта нязмерныя прасторы між Бугам і Дняпром. Сама Прыпяць, якая мела 761 кіламетр і жывілася больш як 120 рэкамі, лічылася адной з найбольш адметных рэк у Еўропе.
Герадот меркаваў, што старажытнае славянскае племя будзіны жыло над велізарным морам, у якое ўпадаюць цяперашнія рэкі Гарынь, Стыр і Случ. Ён лічыў першабытных насельнікаў поймы Прыпяці сапраўднымі чараўнікамі, асабліва неўраў, якія "ператвараліся кожны год на некалькі месяцаў у ваўкоў". Такіх пярэваратняў палешукі і дагэтуль называюць ваўкалакамі.
Згадайце летапіснага князя Усяслава Чарадзея, якога таксама лічылі ваўкалакам.
Некалі існавала прыпяцкае адгалінаванне гандлёвага шляху "з варагаў у грэкі", узбоч якога былі заснаваны гарады Тураў (980), Пінск (1097), Мазыр (1155). Першыя пасяленцы ў басейне Прыпяці з'явіліся ў 25-м тысячагоддзі да нашай эры.
У герадотавы часы паселішчаў у пойме Прыпяці было зусім мала. Ляпіліся яны на пясчаных пагорках-боханах сярод балот. Цягам стагоддзяў палешукі былі адарваныя не толькі ад усяго свету, але і ад сваіх супляменнікаў. Лодка стала іхнім звыклым транспартам, лес – іхнім надзейным жытлом, вялікая вада вызначала лад іхняга існавання.
І няхай пушчанскі гушчар не адкрыў ім таямнічую папараць-кветку, не знайшлі яны з дапамогай яе чароўнага святла ні скарбаў, ні багаццяў, а галотай сябе не лічылі. Бо не толькі лапці ўмела плялі...
Такія яны былі – герадотавы прашчуры беларусаў: будзіны і неўры, скіфы-земляробы, дзеці вады і лесу, якім выпала плаваць па таямнічым старажытным "моры Герадота". Такімі яны і засталіся – самабытныя і здатныя палешукі, выштукаваныя і загартаваныя ракой і ветрам, сонцам і пушчай, працай і песняй.
А пра старадаўнасць і унікальнасць гэтага краю сведчаць шматлікія сённяшнія запаведнікі, заказнікі, паркі, музеі, навукова-даследчыя станцыі, помнікі прыроды.