У глыбі Палесся (Колас)
Вельмі кароткі змест
Палессе, пачатак XX стагоддзя. Малады настаўнік пакідаў Цельшына і вяртаўся на летні адпачынак дадому. На станцыі ён сустрэў свайго аднакашніка Садовіча, і яны разам пайшлі ў Панямонь, дзе мясцовая інтэлігенцыя збіралася для картачных гульняў. Абодва сябры далучыліся да гульні і прайгралі значныя сумы.
Пасля лета Лабановіч атрымаў прызначэнне ў Выганаўскую школу каля Пінска. Там ён пазнаёміўся з мясцовымі чыноўнікамі: старшынёй воласці Захарам Лемешам, дзякам Бацяноўскім і пісарам Дулебам. У школе ён актыўна займаўся навучаннем дзяцей, але адначасова пачаў таемную дзейнасць — вучыў непісьменных сялян грамаце.
Асабліва блізкім яму стаў селянін Аксён Каль, які марыў навучыцца пісаць, каб змагацца за сялянскія правы. Лабановіч распавядаў яму і іншым сялянам пра несправядлівасць царскай улады і неабходнасць барацьбы. У гэты час пачалася руска-японская вайна, якая яшчэ больш паглыбіла крызіс у краіне.
Лабановіч пазнаёміўся з маладой настаўніцай Вольгай Андросавай, якая таксама займалася рэвалюцыйнай прапагандай. Праз яе ён увайшоў у рэвалюцыйную арганізацыю ў Пінску. Аксён Каль знайшоў план, які пацвярджаў права сялян на спрэчныя землі, і Лабановіч арганізаваў сход у школе.
Векамі збіраная і тоеная крыўда, несправядлівасць і прыніжэнне цяпер усплываюць са дна сялянскай душы і злучаюць увесь натоўп у нешта адно злітнацэлае, многагаловае, мнагарукое...
Сяляне пайшлі лавіць рыбу ў спрэчных затоках, але іх акружылі казакі. Паліцыя арыштавала Лабановіча, падазраваючы яго ў антыдзяржаўнай дзейнасці. Аксён Каль спрабаваў абараніць настаўніка, але вымушаны быў уцячы. Арыштаваных павялі ў Пінск.
Падрабязны пераказ па частках і главах
Назвы глав у пераказе — ўмоўныя.
Частка 1. На бацькаўшчыне
Ўступ
Я люблю гэтыя прасторы, люблю неаглядныя ружова-сінія далі іх, поўныя жыцця, малюнкавасці, разнастайнасці тонаў зямлі і неба, дзе так многа разгону для тваіх вачэй...
Глава 1. Дарога ў новае жыццё
Лабановіч пакідаў Цельшына, дзе працаваў настаўнікам. Дарога праходзіла праз Сяльцо, крута паварочвала на гатку з мосцікам цераз Целяшоў Дуб і падымалася на горку ў лес. Вечарэла, з балот цягнула цёплаю вільгаццю, а ў алешніку засвістаў салавей. Апошні раз зірнуў на Цельшына, дзе мільгатнулі белыя грушы, каплічка на могілках і школа.
Глава 2. Сустрэча з Садовічам
На станцыі Лабановіч сустрэў свайго зямляка і аднакашніка Садовіча, які таксама ехаў дадому на лета. Сябры, якія не бачыліся амаль год, шчыра абняліся. Яны вырашылі ісці пешшу, а чамаданы пакінуць у стоража. Па дарозе яны весела дзеліліся ўражаннямі і навінамі. Садовіч расказваў пра сваё настаўніцкае жыццё, якое яму абрыдзела з-за карт, п'янкі і ўсякай "трасці".
Глава 3. У Панямоні
Сябры накіраваліся ў Панямонь - мястэчка на беразе Нёмана з белым манастыром, царквой Св. Магдалены і камяніцай Базыля Трайчанскага. На ганку фельчарскага пункта збіралася мясцовая інтэлігенцыя - заўзятыя картэжнікі. Сярод іх быў фельчар Найдус, валасны старшыня Брыль Язэп і настаўнік Тарас Іванавіч Шырокі. Шырокі з энтузіязмам сустрэў калегаў-настаўнікаў, называючы іх "соллю зямлі".
Глава 4. Вечар у Шырокага
Шырокі запрасіў гасцей дадому, дзе іх сустрэла яго жонка Вольга Сцяпанаўна і малы сын Лёня. Тарас Іванавіч быў надзвычай рухавы і бурлівы, нягледзячы на сваю камплекцыю. Ён гучна спяваў песні, заглушаючы казку, якую Лабановіч расказваў Лёні. Пасля таго як выпілі смачнай наліўкі, Тарас Іванавіч у захапленні апісваў яе смак, называючы "іскрамі вясёлкавымі" і "амброзіяй боскай".
Глава 5. Картачная гульня
Увечары сабралася ўся кампанія: Зязюльскі з генеральскімі вусамі, сядзелец Скаромны, Мікола Зязюльскі, дзяк Памахайлік і іншыя. З'явілася таксама новая настаўніца Тамара Аляксееўна з Найдусам. Пачалася гульня ў карты, якая называлася тэфталем або "дзявятым валам". Банк выпала трымаць Базылю Трайчанскаму. Садовіч і Лабановіч далучыліся да гульні, хоць Лабановіч адчуваў неспакой.
Глава 6. Азарт і програш
Гульня працягвалася з нарастаючым азартам. Тамара Аляксееўна і Садовіч паказвалі сябе ўдачлівымі гульцамі. Лабановіч, пад уплывам Зязюльскага, таксама далучыўся і спачатку выйграваў некалькі капеек. Аднак потым азарт узяў верх, і абодва сябры пачалі прайграваць. Твары гульцоў змяніліся, сталі драпежніцкімі і прагавітымі. Лабановіч і Садовіч прайгралі значныя сумы, адчуваючы стомленасць і расчараванне.
Глава 7. Рэдактар і яго газета
У класе з'явіўся "рэдактар" Бухберг - лысы, сутулаваты мужчына пад пяцьдзясят, які выдаваў рукапісную газету "Панямонскія ведамасці". Ён перапыніў картачную гульню сваёй прамовай, асуджаючы гульцоў за адыход ад "законаў разумнага жыцця". Рэдактар заклікаў іх выйсці на прастор прыроды, каб пазнаць мудрасць і пазбавіцца ад "фузу, бруду і пылу". Яго словы засталіся непачутымі, бо звон срэбра заглушаў іх.
Глава 8. Ранішняя дарога дадому
Раніцай настаўнікі пакінулі Панямонь, змучаныя і бледныя пасля бяссоннай ночы і няўдач у картах. Яны ішлі моўчкі, адчуваючы пустату ў кішэнях і цяжар на душы. Садовіч выказваў шкадаванне, што яны ўвогуле зайшлі ў Панямонь. Лабановіч спрабаваў супакоіць яго, адзначаючы, што добра ўжо тое, што яны пачулі "смурод местачковага балота". Чым далей яны адыходзілі ад Панямоні, тым спакайней ім станавілася на сэрцы.
Глава 9. Вяртанне на хутар
Лабановіч развітаўся з Садовічам і накіраваўся на хутарок, дзе жылі яго родныя. Хутарок, пабудаваны дзядзькам Марцінам тры гады таму, выглядаў убога і пустэльна. Першым яго заўважыла сабака Шукай, якая радасна віляла хвастом. Дзядзька Марцін з радасцю сустрэў пляменніка. У хаце яшчэ не ўсе прачнуліся. Маці Ганна доіла карову і прадчувала прыезд сына, бо ёй прысніўся сон пра гэта.
Глава 10. Летні побыт дома
Лабановіч правёў лета дома, адчуваючы сябе чужым сярод родных, якія ўспрымалі яго як чалавека іншага круга. Ён аглядаў засевы на арандаваным полі, разважаў над паляпшэннем зямлі. У вольны час ён наведваў Мікуцічы, дзе збіраліся настаўнікі. Яны знаходзілі спакой у гумнах і адрынках, рыхтаваліся да інстытутаў, філасофствавалі. Сярод настаўнікаў існавалі групы па інтарэсах. Маладыя імкнуліся паказаць сваю адукаванасць, часта праз абвяржэнне рэлігіі і Бога.
Глава 11. Жыццё ў Мікуцічах
Вёска Мікуцічы размяшчалася каля Нёмана, які падмываў вуліцы. Летам на беразе было шумна: дзеці гулялі, жанчыны бялілі палотны. За Нёманам была чорная грэбля ў дрэнным стане, якая з'яўлялася вялікай бядой для мікуцічан. Лабановіч здзіўляўся, чаму такое вялікае сяло не можа справіцца з гэтай праблемай. Ён падняў пытанне аб грэблі сярод настаўнікаў, але яны скептычна паставіліся да яго ідэі. Потым ён звярнуўся да сялян, але і тут не знайшоў падтрымкі.
Глава 12. Канец лета і ад'езд
Лета падыходзіла да канца. Лабановіч чакаў ліста ад дзяўчыны, але яго так і не было. Ён атрымаў пакет з прызначэннем у Выганаўскую школу. Назва выклікала ў яго дзіўныя асацыяцыі з выгнаннем. Ён зайшоў да Садовіча і сустрэў там Янку Тукалу, свайго былога таварыша па семінарыі. Янка стаў песімістычным, расчараваўся ў рэлігіі і шукаў новыя ідэалы. Сябры абмяркавалі свае планы і заключылі "трыумвірат", абяцаючы пісаць адзін аднаму лісты.
Трэба ж, брат, знайсці ў жыцці нешта такое, што дадавала б сэнсу гэтаму жыццю. Трэба перш за ўсё пашырыць свой кругагляд, выблутацца з павуціння, што засланяе разумнае жыццё.
Частка 2. На новым месцы
Глава 13. Прыезд у Выганы
Лабановіч ехаў у Пінск, захоплены незвычайнымі краявідамі Палескага краю. Ён даведаўся, што Выганы знаходзяцца ў пяці вярстах ад Пінска. На Каралінскім рынку ён не знайшоў нікога з выганаўцаў, таму найняў возніка. Школа знаходзілася на шырокім пляцы паміж Выганамі і Высокім. Пакойчык, заліты сонцам, выглядаў прыветна і пах свежай фарбай. Каля школы ён сустрэў псаломшчыка Бацяноўскага, які распытваў яго пра веданне царкоўных спеваў.
Глава 14. Знаёмствы ў воласці
Лабановічу давялося правесці тры дні ў воласці, жывучы ў пісара. З будынка валаснога праўлення адкрываўся прыгожы від на раку Піну і балотныя зараснікі. У воласці заўсёды было шмат народу па розных справах. З'явіўся старшыня Захар Лемеш - малады, бялявы, энергічны мужчына, які адчуваў сябе гаспадаром воласці. Таксама заходзіў царкоўны стараста Грыгор Крэшчык і сельскі стараста Бабіч. Усе яны аказвалі Лабановічу ўвагу, частуючы півам.
Глава 15. Пачатак працы ў школе
Лабановіч адчуваў вялікую прыхільнасць да сваёй новай школы. У кухні жыла старожка Ганна з маленькай дачкой Юстай. Ганна вельмі баялася новага настаўніка, мяркуючы, што ён выганіць яе з-за яе непрывабнага выгляду і цяжарнасці. Лабановіч паведаміў ёй, што яна застаецца на працы, выдаў пенсію за тры месяцы і акрэсліў абавязкі. Ганна плакала ад радасці і гора. Лабановіч плануў наведаць суседзяў, асабліва айца Мікалая, каб не нажыць сабе ворагаў.
Глава 16. Выбары старшыні
Апісваецца незвычайна прыгожае надвор'е на Палессі. Ажывае Выганаўская школа, дзе звіняць дзіцячыя галасы. У першы дзень запісалася каля дваццаці хлопчыкаў, але ніводнай дзяўчынкі. Лабановіч заўважае Алесіка Грылюка, сірату, які вылучаецца сваёй закіданасцю. Настаўнік наводзіць парадак, стрыжэ дзяцей і мые іх. Недалёка ад воласці знаходзілася піўнушка Максіма Гулейкі. Надыходзілі выбары старшыні, і Захар Лемеш падкупляў выбаршчыкаў выпіўкай. На сходзе яго аднагалосна выбралі, але Цімох Жыга крычаў пра карупцыю.
Глава 17. Аксён Каль вучыцца грамаце
Аксён Каль, селянін з Высокага, звярнуўся да Лабановіча з просьбай навучыць яго пісаць. Ён лічыў свае думкі вельмі добрымі для абароны сялянскіх інтарэсаў, але не ўмеў іх запісваць. Лабановіч уважліва слухаў Аксёна, бачачы ў ім патэнцыял. Аксён быў вядомы ў воласці як "неспакойны і небяспечны" чалавек. Ён актыўна будзіў грамадскую думку сялян, заклікаючы іх да змагання з няпраўдай. Лабановіч пачаў навучаць яго пісьменнасці, пачынаючы з напісання прозвішча.
Глава 18. Размовы з дзяком
Дзяк Бацяноўскі адчуваў крыўду на настаўніка за тое, што той не выказваў яму належнай павагі. Ён падазраваў Лабановіча ў небяспечных сувязях з Аксёнам Калём і пачаў сачыць за настаўнікам. Дзяк спрабаваў выведаць інфармацыю праз старожку Ганну, але яна ўхілялася ад адказаў. Дзяк вырашыў сам наведаць Лабановіча. Яны вялі нудную гутарку пра хор і мінулае. Дзяк сядзеў каля гадзіны і не збіраўся дадому, бо яму няма чым заняцца.
Глава 19. Прыход новай настаўніцы
Лістападаўскім вечарам да Лабановіча прыйшла маладая настаўніца Вольга Андросава, якая ехала ў сваю школу ў Купяцічы. Яна застанецца нанач, бо было ўжо позна. Вольга - маладая, смуглая, круглатварая і энергічная дзяўчына. Лабановіч пачаў тлумачыць ёй асновы школьнай працы. Яна пыталася пра настаўніцкую місію, сумняваючыся ў сэнсе "забівання розуму дзяцей казённаю трухляцінаю". Іх гутарка зацягнулася за поўнач.
Глава 20. Плёткі і падазрэнні
Дзяк Бацяноўскі распавядаў суседкам-пападзянкам, айцу Мікалаю і ляснічаму пра позні візіт настаўніцы да Лабановіча. Ён апісваў усё ў яркіх фарбах, абураючыся такімі паводзінамі. Пападзянкі слухалі з цікавасцю, а айцец Мікалай жартаваў з дзяка. Дзяк з'явіўся ў школу ў якасці настаўніка "Закона Божага" і распавядаў дзецям пра стварэнне свету, выкарыстоўваючы палескую гаворку. Ён падрабязна апісваў стварэнне свету па днях і грэхападзенне Адама і Евы.
Глава 21. Таемная дзейнасць
У душы Лабановіча пануе неспакой, выкліканы нелегальнай брашурай, якая пахіснула яго старыя погляды. Ён адчуваў дваістасць свайго становішча як настаўнік. Лабановіч знайшоў выхад у Аксёне Калю, які пачаў заходзіць да яго вечарамі для навучання. Галоўны змест іх вечароў складалі гутаркі на палітычныя тэмы. Лабановіч тлумачыў Аксёну, што цар з'яўляецца галоўным ворагам народа. Да гутарак далучыліся яшчэ двое - бацька і сын Бязручкі. Яны абмяркоўвалі цяжкі стан народа і шляхі барацьбы за свае правы.
Глава 22. Сустрэча з Вольгай Віктараўнай
Лабановіч наведаў Вольгу Віктараўну, пераадолеўшы вялізную лужыну босым. Яна была рада яго прыходу і "падлячыла" яго каньяком. Вольга скардзілася на адсутнасць "радасці работы" і "нялюдскую" абстаноўку ў школе. Лабановіч дзяліўся сваімі планамі пра летнія вандроўкі, каб сабраць народныя песні і легенды. Вольга Віктараўна прызналася, што вядзе прапаганду, чытаючы дарослым нелегальшчыну. Яна прапанавала яму свае брашуры і збіралася ў Пінск, каб звязацца з рэвалюцыйнай арганізацыяй.
Глава 23. Новы пісар
У Высокім з'явіўся новы пісар Мацей Дулеба замест Раманчыка, якога забралі ў салдаты. Дулеба, былы настаўнік, атрымаў пасаду, даўшы хабар графу. Ён захоўваў некаторыя настаўніцкія звычкі, у прыватнасці, любіў чытаць "апостала" ў царкве. Яго голас, пачынаючы з нізкай басовай ноты, паступова нарастаў, пераходзячы ў гром. Дулеба хутка здабыў славу як настаўнік, пісар, спявак і добры выпівака. Аднойчы, калі яны з Лабановічам збіраліся ехаць у Пінск, Ганна нарадзіла дзіця ў кладоўцы.
Глава 24. Спрэчкі пра веру
Пісар Дулеба прапанаваў Лабановічу арганізаваць хор у царкве. Лабановіч іранічна адзначыў манеру чытання Дулебы. Пісар крыўдзіўся і называў Лабановіча "вальнадумцам". Пісар папярэдзіў Лабановіча, што айцец Мікалай незадаволены яго вечаровымі гутаркамі з "непрыхільнымі да царквы" людзьмі. Лабановіч адразу разумеў, што пра яго "патайную работу" ходзяць чуткі. Пісар заклікаў яго кінуць "цёмную работу", але Лабановіч абараняўся, кажучы, што вучыць непісьменнага чалавека грамаце.
Глава 25. Пачатак вайны з Японіяй
У студзені 1904 года пачалася вайна паміж Расіяй і Японіяй. Для большасці насельніцтва, асабліва вясковага, вайна была незразумелай. Цар Мікалай падпісаў маніфест, абвяшчаючы вайну Японіі. Сапраўдным героем вайны стаў крэйсер "Вараг". Тэлеграмы з фронту паведамлялі пра перамогі рускіх войскаў, але арэна вайны пастаянна змянялася. У Пецярбургу пачалася паніка. З часам сталі распаўсюджвацца чуткі пра злачынствы і непадрыхтаванасць да вайны. Лабановіч, які шмат чытаў пра ваенную гісторыю, быў моцна ўражаны вайной.
Глава 26. Дапамога Вольгі Віктараўны
Вольга Віктараўна наведала Лабановіча, які чытаў газеты пра вайну. Яна лічыла, што "гнілая царская Расія не здольна ваяваць" і што Расіі трэба жадаць поўнага паражэння. Лабановіч адчуваў праўду ў яе словах, але спрабаваў спрачацца. Яна паведаміла, што ўвайшла ў рэвалюцыйную арганізацыю і што яму абавязкова трэба звязацца з ёй. Лабановіч згадзіўся, разумеючы, што надыходзіць момант для важнага кроку.
Глава 27. Увайсці ў арганізацыю
Лабановіч сустрэўся з Вольгай Віктараўнай каля манастыра на прыстані ў Пінску. Яны пайшлі на таемны сход рэвалюцыйнай арганізацыі. У пакоі сядзелі тры асобы: Глеб, Саламон і Грыша. Усе яны былі маладыя, верагодна, рабочыя. Глеб меў аўтарытэт сярод іх. Лабановіч выступіў з прамовай пра пашырэнне прапаганды сярод сялян праз вясковых настаўнікаў. Ён лічыў, што рэвалюцыйныя арганізацыі мала ўвагі звяртаюць на настаўнікаў. На развітанні Лабановічу далі лісткі, брашуры і адрасы кватэр.
Глава 28. Напружанне нарастае
Народ наш спіць, воля яго спаралізавана, у яго многа нянек, апекуноў, з яго рук выбіта ўсялякая ініцыятыва... Вось дзе карэнне яго бяды...
Ляснічы Іван Пракопавіч знаходзіўся ў пастаянным дрэнным настроі. Ён не мог змірыцца з тым, што на Русі перасталі быць "багатыры". Дыханне рэвалюцыі адчувалі ўсе. Дзяк Бацяноўскі ходзіў і прыслухоўваецца. Айцец Мікалай асцярожна зазіраў у заўтрашні дзень. У воласці Захар Лемеш не спачуваў рэвалюцыі, а пісар Дулеба абураўся і гаварыў, што сам возьме нож супраць "дэмакратаў".
Глава 29. Сход сялян
Аксён Каль прыйшоў у школу з планам, які пацвярджаў, што спрэчныя затокі належаць сялянам. У школе сабраўся шматлюдны сход. Векавая крыўда і несправядлівасць выплывалі на паверхню. Лабановіч выступіў перад сходам, падкрэсліваючы справядлівасць іх гневу. Ён нагадаў пра сотні гадоў панскага прыгнёту і заклікаў да аб'яднання.
Калі мы самі не паможам сабе, дык нам ніхто не паможа. Вы толькі падумайце: маленькая жменька дваран і багатыроў села вам на карак, захапіла лепшыя землі, жыве з вашае працы і вас жа катуе...
Глава 30. Арышт настаўніка
Лабановіч чакаў поезд, але агнёў не было - пачалася ўсеагульная забастоўка. Пасля дзесяцідзённага перапынку на чыгунцы зноў грукочуць вагоны. Вольга Віктараўна прыйшла з невясёлымі навінамі: забастоўка скончылася, паўстанне задушана. Сяляне, не дачакаўшыся адказу на петыцыю, пайшлі на рыбалку ў затокі. Іх акружылі казакі. Паліцыя акружыла школу Лабановіча і арыштавала яго. Аксён Каль, пачуўшы шум, прыбег з цапільнам і бічом, выбіў шаблю ў афіцэра і знік. Арыштаваных вялі ў Пінск.
Надыходзіць час расплаты за здзекі над народам. Дымам і агнём паляцяць у неба панскія палацы, і ўжо ляцець пачалі.