Хатынская аповесць (Адамовіч)
Вельмі кароткі змест
Беларусь, пасляваенны час. Былы партызан Флёра Гайшун, асляпелы пасля вайны, едзе з сям'ёй і таварышамі ў аўтобусе на сустрэчу ў Хатынь. Падчас дарогі ён узгадвае свае ваенныя гады.
У часы акупацыі падлетак Флёра марыў стаць партызанам. Нягледзячы на слёзы маці, ён пайшоў у атрад камандзіра Касача. Падчас службы закахаўся ў дзяўчыну-партызанку, якая была ўлюбёная ў Касача, пакутавала. Праз ваенныя выпрабаванні паміж Флёрам і дзяўчынай узнікла моцная сувязь. Падчас аднаго бою Флёра быў кантужаны, але выжыў, а яго таварыш загінуў.
Вярнуўшыся ў родную вёску, Флёра знайшоў толькі выпаленую зямлю, маці і сёстры загінулі ад карнікаў. Пазней ён апынуўся ў атачэнні ў іншай вёсцы, якая таксама была спаленая немцамі. Людзей сагналі ў свіран і падпалілі. У гэтым агні паміраючы дзiця спытала маці:
Мамка, гэта будзе балюча, мамка, гэта будзе балюча?.. ... Сонечныя палосы на тварах, на плячах людзей адразу афарбаваліся крывёю.
Флёра здолеў выбрацца з агню, стаў сведкам жудаснага бою і расправы над карнікамі. Пазней партызаны трапілі ў балота, спрабуючы вырвацца з акружэння. У пасляваенны час Флёра асляпеў, і толькі тады яго жонка стала яго па-сапраўднаму разумець і падтрымліваць. Нягледзячы на трагедыі, Флёра захаваў сваю чалавечнасць і найкаштоўнейшае пачуццё спагады да іншых людзей.
Падрабязны пераказ па частках
Назвы частак — арыгінальныя, але іх падзагалоўкі і падзел «Хатынскай аповесці» на раздзелы — рэдактарскія.
Аб мінулым дзеля будучыні: уступны артыкул Міхася Тычыны пра Алеся Адамовіча і яго творчасць
Міхась Тычына распавядае пра Алеся Адамовіча, які ў 15 гадоў стаў падпольшчыкам, а потым партызанам. Вайна стала агульнанароднай справай, у якой удзельнічалі ўсе беларусы. Адамовіч, яго маці, брат і сябры змагаліся з акупантамі яшчэ да сувязі з партызанамі. Памяць пра вайну, гераізм простых людзей, жорсткія забойствы і спаленыя вёскі глыбока ўрэзаліся ў свядомасць будучага пісьменніка. Гэтая памяць, асабістая і калектыўная, стала асновай яго твораў, у тым ліку дылогіі «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой».
З часам Адамовіч зразумеў важнасць захавання памяці сведкаў ваенных злачынстваў, якіх станавілася ўсё менш.
А разам з імі ішла ў нябыт унікальная памяць пра мінулае, знікаў ... вопыт перажытага, які мае вялікае значэнне для будучых пакаленняў, для справы міру...
Фашысты планавалі знішчыць ці анямечыць большую частку беларусаў, праводзілі жахлівыя эксперыменты. Было знішчана 627 вёсак разам з жыхарамі, загінуў кожны чацвёрты беларус. Каб зафіксаваць гэты трагічны вопыт, Адамовіч разам з Янкам Брылём і Уладзімірам Калеснікам запісаў успаміны людзей «з вогненных вёсак», што стала асновай кнігі «Я з вогненнай вёскі…». У працэсе гэтай працы была напісана і «Хатынская аповесць».
25 % беларусаў планавалася анямечыць ... большую частку — ліквідаваць, a астатніх ператварыць у маўклівых, пазбаўленых мовы i радзімы робатаў.
Тычына адзначае, што беларуская проза доўга пазбягала тэмы невыноснага болю вайны. Адамовіч адным з першых адважыўся выявіць гэты боль мастацкімі сродкамі, разумеючы яго ўсеагульнае значэнне ў эпоху пагрозы ядзернай вайны. Лёс галоўнага героя аповесці, Флёры Гайшуна, сімвалізуе лёс усяго народа.
Назва аповесці звязана з Хатынню, што стала сімвалам трагедыі. Аслеплы пасля вайны Флёра цалкам павернуты ў мінулае, яго ўспаміны пра спаленую вёску Пераходы, пра маці і сясцёр, пра жорсткасць карнікаў і партызанскага камандзіра Касача складаюць аснову твора. Нягледзячы на перажытае, Флёра захоўвае чалавечнасць, спагаду, маральнасць, што ўвасабляе лепшыя рысы беларускага народа.
Аўтар назваў сваю аповесць «Хатынскай», бо сама назва беларускай вёскі ... стала сімвалам трагедыі беларускага народа ў час вайны.
На аснове аповесці быў зняты фільм «Ідзі і глядзі». Творчасць Адамовіча, уключаючы «Карнікаў» і дакументальныя кнігі, заклікае да дзейнай чалавечнасці, барацьбы супраць вайны і нянавісці.
Дык якія ж урокі дае сучаснаму чытачу Флёра Гайшун? Вечна жывым вопытам дзейнай чалавечнасці! ... трэба дзейнічаць, аб’ядноўвацца ў барацьбе супраць вайны...
Хатынская аповесць
Сустрэча ў аўтобусе: партызаны едуць у Хатынь, успаміны Флёры
У аўтобусе, які едзе ў Хатынь, сабраліся былыя партызаны на сустрэчу. Сярод іх — Флёра Гайшун, сляпы мужчына з белай палкай, яго жонка Глаша і сын Сярожа.
Флёра пазнае па галасах сваіх баявых таварышаў: Косцю-начштаба, Стому, Рыжага, Сталетава, Зуёнка, Вядзмедзя, Ілью Ільіча. У аўтобусе знаходзіцца і былы камандзір Касач, прысутнасць якога напружвае Глашу. Флёра ўспамінае мінулае, сваё партызанскае жыццё, людзей, з якімі ваяваў.
Сын Сярожа з цікаўнасцю распытвае пра партызанаў, не здагадваючыся пра складаныя адносіны паміж дарослымі. Флёра разважае пра сваю слепату, пра аперацыі, якія не дапамаглі, пра тое, як сын успрымае яго стан. Ён успамінае, як пасля вайны не ладзілася жыццё з Глашай, пакуль ён не аслеп, і як тады яна змянілася, стала клапатлівай.
Успаміны Флёры: юнацтва, здабыццё зброі, першае каханне да Касача
Флёра ўспамінае, як у юнацтве марыў стаць партызанам-касачоўцам. Ён здабыў зброю — іржавую вінтоўку, выкапаўшы яе з магілы забітага салдата з дапамогай малодшага сябра Хведзькі. Флёра паведаміў маці пра сваё рашэнне ісці ў партызаны.
Маці плакала, але прыняла яго выбар, прышыла да яго паліто бацькаў каракулевы каўнер. Флёра ўспамінае сваіх сясцёр-блізнят, іх любоў і павагу да старэйшага брата. Першыя дні ў партызанскім атрадзе былі для Флёры святам. Ён захапляўся дысцыплінай, вясёлай атмасферай і баявым духам касачоўцаў. Асабліва моцна ён захапляўся камандзірам Касачом, паважаў і пабойваўся яго, хоць і не заўсёды разумеў яго іронію і жорсткасць.
Знаёмства з Глашай: нязграбны партызан і дзяўчынка з вядром
Флёра ўспамінае сваё першае, даволі камічнае знаёмства з Глашай. Ён ехаў на возе з сенам па вясковай вуліцы і ўбачыў Касача з ад'ютантам. Загледзеўшыся на іх, Флёра не заўважыў, як воз нахіліўся, і ён разам з сенам спаўз у лужыну. У гэты момант з'явілася Глаша — дзяўчынка з вядром, якая гучна засмяялася з яго нязграбнасці. Глаша жыла з маці, бацьку не ведала. У вёсцы іх называлі «дзесяцітысячніцамі» пасля выйгрышу ў латарэю.
Глаша ў атрадзе: каханне да Касача, блакада, сустрэча на паляне з чырвонымі конікамі
Пазней Глаша трапіла ў партызанскі атрад. Яе маці ўгаварыла Касача ўзяць дачку, бо ў лагеры было бяспечней, чым у сямейным лагеры ў лесе. Глаша была закахана ў Касача і стала яго «камандзіркай». Флёра назіраў за іх адносінамі, сам закаханы ў Касача па-хлапечы. Ён бачыў, як Глаша пакутавала ад кпінаў партызанаў і ад халоднасці камандзіра. Аднойчы, пасля чарговай блакады, Флёра знайшоў Глашу на лясной паляне.
Ляжыць пад дубам на цвёрдых ... каранях-рэбрах жанчына ў доўгай шаўковай сукенцы i захліпаецца дзіцячымі слязьмі. Боты пастаўлены ў галавах...
Яна плакала ад няшчаснага кахання. Флёра суцяшаў яе, размаўляў пра Касача. Яны разам ішлі па паляне, дзе скакалі чырвоныя конікі. Глаша папрасіла Флёру даць ёй стрэліць з вінтоўкі. Гэтая сустрэча на паляне стала пачаткам іх збліжэння.
Бой на станцыі: кантузія Флёры, смерць Сашкі, пацалунак Глашы
Падчас бою за чыгуначную станцыю Флёра быў на тачанцы разам з кулямётчыкам Сашкам.
Яны вялі дуэль з нямецкім кулямётам на вадакачцы. Бой быў цяжкі, патронаў не хапала. Касач загадаў ім перамясціцца на фланг, але было позна. Падчас перамяшчэння іх тачанку падбілі. Флёра быў кантужаны выбухам. Ён бачыў, як цяжка паранены Сашка поўз па зямлі, пакідаючы крывавы след. Сашка памёр ад ран. Калі кантужанага Флёру прывезлі ў лагер, Глаша падбегла да яго і, убачыўшы, што ён жывы, пацалавала.
Уцёкі з блакады: Флёра і Глаша разам, ноч у ельніку
Пасля кантузіі Флёра адчуваў сябе дарослым і смяротным. Ён шукаў Глашу, але яе не было ў лагеры тыдзень. Аднойчы ён знайшоў яе на той самай паляне, заплаканую. Яна сказала, што ў іх з Касачом нешта здарылася. У гэты момант пачаўся бой — новая блакада. Флёра, яшчэ глухі пасля кантузіі, і Глаша апынуліся адрэзанымі ад атрада. Яны разам уцякалі ад немцаў, хаваліся. Флёра адчуваў адказнасць за Глашу. Ноч яны правялі разам у густым ельніку, схаваўшыся пад лапнікам.
Вяртанне ў спаленую вёску: боль страты і ўспаміны Флёры
Флёра прывёў Глашу ў сваю родную вёску Белыя Пяскі. Вёска была спалена дашчэнту, стаялі толькі абгарэлыя печы. Флёра знайшоў папялішча сваёй хаты. Ён спрабаваў пераканаць сябе і Глашу, што яго маці і сёстры выратаваліся, схаваліся ў лесе. Але знаходкі на папялішчы — рэшткі ежы ў печы, некранутая швейная машынка — сведчылі пра адваротнае. Флёра ўспамінаў бацьку, сваё дзяцінства. Ноч яны правялі на лаўцы каля папялішча. Раніцай Флёра выпадкова апёк руку гарачай бульбінай.
На «востраве»: сустрэча з Рубяжом, параненымі і сведкамі трагедыі
Флёра і Глаша пайшлі шукаць партызанаў на балотныя «астравы». Дарогу ім перагарадзіла багна, у якой танулі тушы забітых кароў. Пераадольваючы агіду і страх, яны прабраліся праз смярдзючую твань. На першым «востраве» іх сустрэў партызан Рубеж.
Ён правёў іх на другі «востраў», дзе хаваліся жанчыны, дзеці і група параненых партызанаў. Людзі спачувальна глядзелі на Флёру, і ён зразумеў, што яны ведаюць пра лёс яго сям'і. Гэтая праўда канчаткова абрынулася на яго, выклікаўшы прыступ адчаю. Флёра даведаўся, што сярод параненых ёсць яго сусед Юстын, які выпаўз з агню і бачыў усё. Сустрэча з абгарэлым, паміраючым Юстынам і аповед жанчын пра расправу над вёскай сталі для Флёры шокам, пасля якога ён страціў прытомнасць і зноў пачуў гукі.
Паход за прадуктамі: сустрэча з жанчынамі ў лесе, здабыццё каровы
Ачуняўшы, Флёра даведаўся, што на «востраве» галадаюць. Ён пагадзіўся пайсці з Рубяжом і яшчэ двума партызанамі — «камендантам вострава» Глебам Васільевічам і кульгавым Скараходам — па прадукты. Глаша засталася даглядаць параненых, сярод якіх быў і Сцяпан «Фокуснік», што майстраваў пудзіла Гітлера.
Па дарозе група некалькі разоў трапляла ў засады. Яны сустрэлі ў лесе дзвюх жанчын з дзецьмі, якія хаваліся ад карнікаў. Адна з іх, рабаціністая жанчына з Убойнага, распавяла жахлівую гісторыю знішчэння яе вёскі. Пазней партызаны знайшлі карову, але яе гаспадыня, што хавалася побач, не аддала яе. Уначы Флёра і Рубеж праніклі ў вёску, занятую немцамі, і вывелі адтуль іншую карову з дапамогай мясцовага жыхара.
Страта Рубяжа і каровы: адчай і адзінота Флёры
Вяртаючыся на «востраў», Флёра і Рубеж з каровай выйшлі на поле каля лесу. Іх абстралялі з кулямёта з-за стагоў. Рубеж быў забіты. Флёра застаўся адзін, закапаў таварыша. Ён доўга спрабаваў злавіць карову, якая ўцякала ад яго. Калі нарэшце ўдалося схапіць повад, карову забіла кулямётнай чаргой. Застаўшыся адзін сярод поля, побач з мёртвым таварышам і забітай каровай, Флёра адчуў поўны адчай і бязмежную крыўду на ўвесь свет.
Вёска Пераходы: пастка, сховішча ў хляве, спаленне вёскі і ўцёкі Флёры
Пасля гібелі Рубяжа і каровы Флёра, адмовіўшыся вяртацца на «востраў» з пустымі рукамі, пайшоў далей. Ён выйшаў да вёскі Пераходы. Схаваўшы зброю і партызанскія рэчы, ён пад выглядам мясцовага жыхара зайшоў у вёску, спадзеючыся знайсці ежу. Аднак вёска была акружана карнікамі. Флёра апынуўся ў пастцы разам з жыхарамі. Ён схаваўся ў старым хляве, дзе ўжо хаваўся перапалоханы вясковы дзядзька. Зверху, з жэрдак, Флёра назіраў, як карнікі зганяюць людзей.
Калі ў хлеў зайшлі два паліцаі, Флёра, баючыся, што яго знойдуць, кінуў уніз гранату і выскачыў вонкі. Яго схапілі немцы. Разам з іншымі жыхарамі вёскі яго сагналі да вялікага калгаснага свірна. Людзей пачалі запіхваць унутр. Калі свіран быў поўны, яго падпалілі. З акенца свірна немец прапанаваў выходзіць тым, хто без дзяцей.
Я сыну кажу: «Упірайся ў сцяну рукамі i нагамі, yпiрайся…» А тут дзверы расчыніліся. Расчыніліся, а людзі не выходзяць. Што такое? Аж там страляюць...
Некалькі чалавек, у тым ліку Флёра, здолелі выскачыць праз акенцы. Ён убачыў галоўнага карніка — афіцэра з малпай на плячы. Тых, хто вырваўся, пагналі гнаць кароў са спаленай вёскі.
Бой пасля расправы: палонныя карнікі, смерць Пераходаў, бясконцы круг на тарфяніку
Калі калона з каровамі, палоннымі і карнікамі выйшла з вёскі, яе атакавалі партызаны. Пачаўся бой. Флёра кінуўся да машыны галоўнага карніка, але яна паехала. Выбух гранаты аглушыў Флёру. Ачуняўшы, ён далучыўся да партызанаў свайго атрада, які падышоў на дапамогу. Яны захапілі ў палон некалькі карнікаў, у тым ліку афіцэра з малпай і перакладчыка. Сярод партызанаў былі і браты Пераходы з той самай спаленай вёскі. Касач загадаў перакладчыку і яго саўдзельнікам расправіцца з палоннымі немцамі. Падчас расправы Пераход-малодшы застрэліўся, а старэйшы ў роспачы забіў некалькіх карнікаў. Партызаны адыходзілі па балоце, несучы параненых і забітых, у тым ліку Перахода-старэйшага. Яны трапілі ў кальцавы бой на тарфяніку, дзе доўга кружылі, пераследуючы немцаў і ўцякаючы ад іх, пакуль не вырваліся з акружэння.
Публіцыстыка
Дадумваць да канца: Аўтабіяграфія-85 і разважанні пра ядзерную пагрозу
У аўтабіяграфічным нарысе Алесь Адамовіч распавядае пра сваё жыццё: нараджэнне ў 1927 годзе, сям'ю медыкаў, удзел у вайне з 15 гадоў у партызанскім атрадзе імя Кірава. Пасля вайны вучыўся ў горна-металургічным тэхнікуме на Алтаі, потым — у Мінскім універсітэце, аспірантуры. Працаваў у Інстытуце літаратуры АН БССР, вучыўся на Вышэйшых сцэнарных курсах у Маскве, выкладаў у МДУ. Аўтар раманаў, аповесцей, дакументальных кніг («Я з вогненнай вёскі…», «Блакадная кніга»), крытычных артыкулаў і публіцыстыкі.
Адамовіч разважае пра два галоўныя штуршкі ў сваім жыцці і творчасці: Айчынную вайну і XX з'езд партыі, якія вызначылі яго светапогляд і тэмы твораў. Ён падкрэслівае важнасць праўдзівага адлюстравання рэчаіснасці як у мастацкай прозе, так і ў публіцыстыцы, адмаўляючыся ад кан'юнктурных кампрамісаў. Пісьменнік адзначае павольны, «кропельны» працэс стварэння сваіх аповесцей («Хатынская аповесць», «Карнікі»).
У 80-я гады для Адамовіча вызначыўся трэці «эпіцэнтр» — пагроза ядзернай катастрофы. Гэтая тэма стала галоўнай у яго публіцыстыцы і роздумах. Ён узгадвае свае раннія думкі пра ядзерную пагрозу, якія тады не заставаліся надоўга ў свядомасці, але цяпер сталі пастаянным болем і трывогай. Адамовіч параўноўвае жахі Хатыні з пагрозай глабальнага знішчэння, падкрэсліваючы неабходнасць усведамлення ўсёй праўды пра ядзерную небяспеку.
Ён заклікае кожнага «дадумваць да канца», не ўхіляцца ад жорсткай рэальнасці, бо толькі поўнае ўсведамленне пагрозы можа прывесці да дзеяння і выратавання. Адамовіч крытыкуе «бункерную псіхалогію» некаторых палітыкаў і ваенных, іх веру ў магчымасць перамогі ці выжывання ў ядзернай вайне. Ён сцвярджае, што літаратура і мастацтва павінны данесці гэтую праўду да кожнага чалавека, каб прадухіліць катастрофу.
З чаго пайшла, пачыналася «Блакадная кніга»: гісторыя стварэння кнігі
Алесь Адамовіч распавядае, што ідэя «Блакаднай кнігі» ўзнікла пасля працы над кнігай «Я з вогненнай вёскі…». Адчуваючы ўнутраную сувязь паміж трагедыямі беларускіх Хатыняў і блакаднага Ленінграда, ён захацеў, каб падобная праца па зборы народнай памяці была праведзена і ў Ленінградзе. Пачуўшы некалькі пранізлівых гісторый пра блакаду ад дачкі Максіма Гарэцкага, Галіны, ён пераказаў іх на пасяджэнні ў Маскве, спадзеючыся зацікавіць ленінградскіх пісьменнікаў.
Спрабаваў заахвоціць Фёдара Абрамава, але той быў заняты сваёй працай. Тады Адамовіч звярнуўся да Данііла Граніна. Спачатку Гранін сумняваўся, лічачы працу хутчэй журналісцкай і спасылаючыся на мноства ўжо існуючых кніг пра блакаду. Аднак пасля няўдалай спробы знайсці іншых сааўтараў Гранін пагадзіўся. Праца пачалася ў 1975 годзе са збору ўспамінаў блакаднікаў.
Збор матэрыялаў быў цяжкім і маральна, і арганізацыйна. Чым больш запісвалася ўспамінаў і дзённікаў, тым складаней здавалася стварыць з гэтага цэласную кнігу. Аўтары шукалі звышідэю твора і знайшлі яе: паказаць, што інтэлігентнасць, унутраная культура з'яўляюцца сілай, а не слабасцю чалавека, што менавіта гэтыя якасці дапамаглі ленінградцам выстаяць. Адамовіч падкрэслівае асабістую значнасць гэтай працы для сябе як даніну павагі стойкасці Ленінграда, якая падтрымлівала і беларускіх партызанаў.