Іван Світаннік (Якімовіч)
Вельмі кароткі змест
У мужа і жонкі на старасці год нарадзіліся тры сыны: Іван Вячорнік, Іван Паўночнік і Іван Світаннік.
Браты выраслі дужымі, але старэйшы быў зайздросны, сярэдні — злосны, а малодшы — добры і смелы. Калі прапалі тры царскія дачкі, браты пайшлі іх шукаць. Яны зайшлі ў цёмны лес і выйшлі да вялікага дома. Іван Світаннік выбіў жалезныя вароты сваёю булавою. Браты вырашылі застацца ў доме. Першыя два дні старэйшыя браты варылі абед, але да іх прыходзіў сівенькі дзядок, які з'ядаў усю ежу і збіваў іх на порхаўку. На трэці дзень застаўся Іван Світаннік. Ён адубасіў дзядка і зашчаміў яго бараду ў пень. Браты знайшлі нару, праз якую дзядок уцёк.
Іван Світаннік спусціўся ў нару і апынуўся ў падземным царстве Кашчэя. Ён знайшоў тры палацы, дзе жылі царскія дачкі. Малодшая царэўна расказала, што смерць Кашчэя схавана ў яйку. Іван дастаў яйка з дапамогай рака, ваўка і каршуна, забіў Кашчэя і вызваліў царэўнаў.
Браты падняліся на паверхню, але пакінулі Івана пад зямлёй. Іван застаўся ў падземным царстве, дзе яму дапамагла птушка Нагай вылецець на волю.
Бачыць Іван задыхаецца птушка Нагай... Узяў ён нож, выразаў кавалак мякаті з сваёй правай нагі і кінуў птушцы. Праглынула птушка, толькі здзіўлена на Івана паглядзела.
Іван вярнуўся дадому і даведаўся, што старэйшы брат прысвоіў сабе яго подзвіг. Ён пашыў для царэўны чаравікі з залатога палаца. Царэўна пазнала Івана і сказала, што выйдзе замуж толькі за яго. Цар аддаў Івану палавіну царства, і адбылося вяселле.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на главы — умоўны.
Нараджэнне трох братоў і знікненне царскіх дачок
Жылі муж і жонка, доўга не было ў іх дзяцей. Ужо на старасці год у іх адразу нарадзіліся тры сыны: адзін увечары, другі ў поўнач, трэці на світанні. Назвалі іх усіх Іванамі: старэйшага — Іван Вячорнік, сярэдняга — Іван Паўночнік, малодшага — Іван Світаннік.
Раслі браты на лес гледзячы. І выраслі дужыя, статныя, толькі па натуры не роўныя: Вячорнік быў зайздросны, Паўночнік — злосны, а Світаннік — не злосны і не зайздросны, а самы смелы і самы добры.
Падарожжа братоў і загадкавы дом у цёмным лесе
У цара той краіны здарылася бяда: прапалі тры яго дачкі. Усюды шукалі іх, але знайсці ніхто не мог. Пусціў цар погаласку: хто знойдзе яго дачок — палавіну царства яму аддасць і дачку, якая спадабаецца. Дачуліся пра гэта браты і пачалі прасіцца ў бацькі, каб дазволіў ім ісці шукаць царскіх дачок. Бацька дазволіў.
Пайшлі браты да каваля і заказалі сабе па булаве: Вячорнік заказаў булаву на шэсць пудоў, Паўночнік — на дзевяць, а Світаннік — на дванаццаць. Браты смяяліся з яго, але ён адказаў, што запас бяды не чыніць. Сабраліся яны і пайшлі. Ішлі, ішлі і зайшлі ў такі цёмны лес, што выбрацца не могуць.
Давай браты дарогу сабе церабіць: стукне Вячорнік булавою — асіны падаюць; стукне Паўночнік — елкі валяцца, а як стукне Світаннік — дубы з карэннем выварочваюцца.
Іван Світаннік перамагае дзядка і знаходзіць нару ў падзямелле
Працерабілі дарогу і выйшлі на палянку. Бачаць — стаіць вялікі дом, каменнаю сцяною абгароджаны. Падышлі да сцяны, а ў ёй жалезныя вароты на замку. Пастукалі — ніхто не адчыняе. Размахнуўся старэйшы брат, грукнуў булавою — толькі булава сагнулася. Стукнуў сярэдні брат — вароты толькі ўвагнуліся. Размахнуўся меншы брат ды як стукнуў з усяе сілы — вароты і разляцеліся на дзве палавіны.
Зайшлі на двор — нікога не відаць, а багацця скрозь. Дамовіліся, што адзін застанецца абед варыць, а двое пойдуць на паляванне. Застаўся на першы дзень старэйшы брат. Зварыў вала і лёг адпачываць. Раптам нехта ў дзверы стукае. Зірнуў Вячорнік праз акно, бачыць: стаіць сівенькі дзядок — сам з кокаць, барада з локаць, вочы па яблыку; жалезнымі таўкачамі пастуквае, драцяною пугаю палясквае.
Напалохаўся Вячорнік, адчыніў. Дзядок загадаў перанесці яго цераз парог, пасадзіць на лаву і падаць кацёл з валом. Вячорнік паставіў кацёл, а дзядок усё з'еў, усю поліўку выжлукціў. Наеўся, падужэў, а потым давай Вячорніка таўкачамі таўчы, пугаю хвастаць! Збіў на порхаўку, падкінуў пад лаву, а сам знік. Назаўтра застаўся дома сярэдні брат. З ім здарылася тое ж самае.
На трэці дзень застаўся дома меншы брат — Іван Світаннік. Зрабіў усё, што трэба, лёг адпачываць. Раптам нехта стукае ў дзверы. Не хацелася Світанніку ўставаць, ён адказаў, што дзверы не замкнуты. Дзядок адчыніў сам. Як убачыў яго Світаннік, аж зайшоўся ад смеху. Узлаваўся дзядок ды як кінецца на Світанніка з таўкачамі!
Схапіў ён булаву і давай дзядка дубасіць. Збіў яго, таўкачы з пугаю адабраў, самога зацягнуў у лес, расшчепіў там пень, бараду ў расшчэп засадзіў, клінам заклініў і пайшоў назад.
Вярнуліся браты з палявання. Іван паставіў кацёл на стол. Наеліся браты ды пытаюцца, ці не прыходзіў да яго лупаты дзядок. Іван адказаў, што прыходзіў і што ён яго бараду ў пень зашчаміў. Пайшлі шукаць. Падышлі да пня, а там адна барада тарчыць. Пайшлі па следзе і прыйшлі да вялікага каменя. Адвярнулі камень, а там нара, ды такая глыбокая — дна не відаць.
Падземнае царства: сустрэча з трыма царэўнамі
Зрабілі браты доўгі пасак з валовых шкур, прычапілі да яго кош і пачалі раіцца, каму ў нару спускацца. Старэйшы і сярэдні адмовіліся. Спусцілі меншага брата ўніз, і апынуўся Іван Світаннік пад зямлёю. Азірнуўся, бачыць — стаіць недалёка медны палац. Зайшоў Іван у палац, а там сядзіць дзяўчына змучаная ды засмучаная, слязамі заліваецца.
Пачаў Іван Світаннік суцяшаць царэўну, абяцаў вызваліць. Царэўна ўздыхае, што ніхто яе не вызваліць: злы Кашчэй любому асілку дасць рады. Іван пытаецца, дзе ён. Царэўна адказала, што не ведае: можа, у сярэбраным палацы, можа, у залатым, а можа, дзе па свеце лятае. Пайшоў Іван да сярэдняй сястры, у сярэбраны палац — няма і там Кашчэя.
Пагаварыў ён з царэўнай, суцешыў як мог ды пайшоў да малодшай сястры — у залаты палац. Агледзеў палац — нікога няма. Аж раптам бачыць — сядзіць у малым пакойчыку дзяўчына з русымі косамі. Загледзеўся Іван на яе. Яна расказала, што была царская дачка, а цяпер нявольніца паганага Кашчэя.
Знішчэнне Кашчэя і вызваленне царэўнаў
Была царская дачка, а цяпер нявольніца паганага Кашчэя... Ніхто не можа Кашчэя забіць, бо ён бессмяротны. Вось каб яго смерць знайсці, тады б ён і сам здох.
Чула я, што ёсць на дне мора скрыня, у скрыні — заяц, у зайцы — качка, у качцы — яйка, — то гэта яго смерць. ... Чакай мяне тут, — пайду шукаць Кашчэеву смерць.
Выбраў ён сабе ў палацы самы лепшы Кашчэеў лук і пайшоў. Ішоў, ішоў, захацелася яму есці. Бачыць — ляціць каршун. Нацэліўся на каршуна, а той кажа яму чалавечым голасам, каб не забіваў, бо спатрэбіцца. Апусціў Іван лук, пайшоў далей. Бачыць — бяжыць воўк. Падняў Іван лук, а воўк кажа, каб не забіваў, бо спатрэбіцца. Прыходзіць да мора. Бачыць — ляжыць вялізны рак. Паслухаў Іван, спіхнуў рака ў мора. Глынуў рак вады, акрыяў і абяцаў дастаць скрыню.
Узяў Іван скрыню, разбіў замкі. Адчыніў века, як выскачыў адтуль заяц ды памчаўся. Імчыцца воўк, злавіў зайца і разарваў яго. Выскачыла з зайца качка ды паляцела на мора. Схапіў каршун качку, прынёс на бераг і разарваў. Выпала з качкі яйка. Узяў Іван яйка, палажыў у кішэнь ды пайшоў назад. Прыходзіць ён у залаты палац. Глядзіць, аж тут сядзіць знаёмы сівы дзядок без барады. Схапіў Кашчэй свае таўкачы ды рынуўся на Івана. А той — бух яму яйка ў лоб! Упаў ён і паганы дух з яго вон.
Здрада братоў і адзіночаства пад зямлёй
Спаліў Іван злога Кашчэя, а попел па ветры развеяў. Пайшоў да царэўны. Яна падзякавала яму, абняла, пацалавала і абяцала пайсці за яго замуж. Сабраліся яны і пайшлі. Іван адвярнуўся назад, паглядзеў на палац. Царэўна выняла хустачку, дала яму. Махнуў Іван хустачкаю, і палац у залатое яйка згарнуўся. Забралі сярэднюю царскую дачку, потым старэйшую. Іван і іх палацы палажыў сабе ў кішэнь.
Падышлі да нары. Пасадзіў ён старэйшую царэўну ў кош і таргануў за пасак — кош паехаў угору. Паднялі яны гэтак і яшчэ дзвюх сясцёр. Дайшла чарга да Івана Світанніка.
Навошта нам Світаннік? Цар як даведаецца, што ён яго дачок вызваліў, дык аддасць яму палавіну царства і самую прыгажэйшую дачку за жонку. А нам што застанецца?
Дамовіліся так ды і пакінулі меншага брата пад зямлёю. Чакаў, чакаў Іван Світаннік каша, ды так і не дачакаўся. Пабедаваў ён ды пайшоў блукаць па падземным царстве.
Выратаванне птушкай Нагай і вяртанне на зямлю
Ідзе ды ідзе, а тут раптам такая навальніца ўсхадзілася! Схаваўся ён пад густы дуб. Стаіць там, аж чуе пішчаць на дубе ў гняздзе птушаняты. Шкада стала Івану птушанят. Палез ён на дуб і накрыў іх сваёю світкаю. Прыляцела да гнязда светлазорая птушка Нагай, убачыла, што Іван яе гняздо ад граду закрыў, і кажа яму, што не ведае, чым адзякаваць.
Не ведаю, добры чалавек, чым мне і аддзякаваць табе за тое, што ты дзяцей маіх ад смерці выратаваў. — Вынесі мяне на нашу зямлю, — просіцца Іван.
Птушка згадзілася вынесці, але патрабавала дастаць бочку валовага мяса і бочку крынічнай вады. Іван пайшоў за вогненную раку да сляпога дзеда. Дзед дамовіўся даць мяса і ваду, але Іван павінен папасвіць адно лета яго валоў. Згадзіўся Іван і застаўся. Дзед папярэдзіў, каб не гнаў валоў на луг старой ведзьмы Бабы Ягі, бо яна вочы яму выкалала. Іван звіў драцяную пугу, узяў булаву і пагнаў валоў на ведзьмін луг. Ляціць Баба Яга, крычыць. Іван аперазаў яе пугаю, смальнуў булавою. Біў, біў ведзьму, пакуль яна прасіцца не пачала. Узялі пляшачкі з гаючаю і жывучаю вадою. Памазаў Іван дзеду вочы — сталі бачыць. Дабіў ён Бабу Ягу, спаліў яе і попел па ветры развеяў.
Забіў двух валоў, наклаў бочку мяса, наліў другую бочку вады ды пайшоў да птушкі Нагай. Зрабіў Іван усё, як птушка сказала, сеў і паляцеў. Імчыць Івана птушка ўверх па цёмнай нары, а ён толькі спраўляецца свежай гавядзінай яе карміць, крынічнаю вадою паіць. Кідаў так, кідаў ёй мяса і ўсё выкідаў. Узяў ён нож, выразаў кавалак мякаці з правай нагі і кінуў птушцы. Потым выразаў кавалак з левай нагі. Запіла птушка вадою і вылецела на белы свет. Паглядзела птушка Нагай — і праўда: ногі Іванавы параненыя. Кашлянула птушка два разы — выплюнула два кавалкі. Узяў іх Іван, прыставіў на месца, папырскаў гаючаю вадою — яны прыраслі; папырскаў жывучаю — зноў сталі такімі, як былі.
Вяселле з царэўнай і справядлівасць перамагае
Падзякаваў ён добрай птушцы ды рушыў у дарогу. Дайшоў да таго горада, дзе жыў цар, і папрасіўся ў аднае бабулі нанач. Раніцай пасылае Іван бабулю ў горад даведацца, ці не чуваць там якіх навін. Пайшла бабуля, вярнулася і расказвае, што знайшліся царскія дочкі. Асілак Іван Вячорнік знайшоў іх. Цар аддае яму паўцарства і малодшую дачку. Праз тры дні і вяселле будзе. Зажурыўся Іван Світаннік.
Назаўтра зноў пасылае бабулю ў горад навіны паслухаць. Вярнулася яна і расказвае, што вяселле будзе тады, калі знойдзецца чалавек, што зможа пашыць такія чаравікі, якія царэўна ў Кашчэевым царстве насіла. Пачаў Іван прасіць бабулю схадзіць да цара, сказаць, што яна можа пашыць такія чаравікі. Пайшла бабуля да цара, узяла заказ. Увечары выйшаў Іван у поле, палажыў залатое яйка на зямлю, махнуў тры разы хустачкаю справа налева, і стаў залаты палац. Знайшоў там царэўніны чаравікі, потым махнуў тры разы хустачкаю злева направа: палац зноў згарнуўся ў яйка.
Прачнулася бабуля раніцай, глядзіць — на стале залатыя чаравікі стаяць. Яна за іх і да цара. Пазнала царэўна свае чаравікі, зарадавалася. Пажадала бачыць таго шаўца. Паслаў цар карэту і прывёз у палац маладога шаўца.
Як убачыла царэўна Івана Світанніка, дык і кінулася да яго. — Вось хто, — кажа, — мяне і сясцёр з няволі вызваліў! За яго я і замуж пайду.
Тут цар адпісаў Івану палавіну царства і загадаў гуляць вяселле. Усіх паклікаў Іван на сваё вяселле — бацькоў, сваякоў, старую бабулю, а большых братоў не запрасіў.