Ідылія (Дунін-Марцінкевіч)
Вельмі кароткі змест
Беларускі маёнтак, 1842 год. Маладзён Кароль Лятальскі вярнуўся з Францыі ў родны маёнтак, дзе яго чакаў апекун Дабровіч. Кароль пагарджаў сялянамі і марыў вярнуцца ў Парыж.
Па дарозе ў маёнтак ён сустрэў прыгожую сялянку Югасю, якая рвала кветкі. Дзяўчына зачаравала яго сваёй красой і розумам, хоць ён лічыў сялян быдлам. Югася падарыла яму ружу.
У двары Кароля сустрэлі сяляне з песнямі і танцамі. Югася выступіла з прывітальнай песняй. Кароль быў зачараваны яе выступам і пачаў сумняваць у сваіх поглядах на сялян.
Камісар Выкрутач, які крадзеў у маёнтку, спрабаваў заляцацца да Югасі. Яна прызначыла яму спатканне ўвечары, але замест сябе паслала яго жонку Уршулю, якая пабіла мужа за здраду.
Слуга Ян таксама закахаўся ў Югасю і прасіў спаткання. Яна згадзілася, але замест сябе паслала пераапранутага Навума. Усе тры мужчыны прыйшлі ў сад адначасова.
Кароль прызнаўся Югасі ў каханні і прапанаваў ёй руку, нягледзячы на розніцу ў паходжанні. Ён абяцаў застацца ў маёнтку і не шукаць больш шчасця за граніцай.
О прысягаю, што ўжо больш не буду шукаць шчасця за граніцай. Хіба ж я не знайшоў яго на бацькаўшчыне? Але ты, пані, можаш судзіць, як моцна пакахаў я цябе
Дабровіч раскрыў таямніцу: Югася была яго дачкой Юліяй, якая пераапранулася сялянкай, каб выправіць характар Кароля. Закаханыя злучыліся шлюбам.
Падрабязны пераказ па актах
Назвы актаў і іх падзел на сцэны — умоўныя.
Акт 1. Вясковыя сустрэчы і пачатак каханння
Знаёмства персанажаў і першыя сустрэчы
У маёнтку Лятальскага сяляне сабраліся каля карчмы, хвалюючыся з-за нейкай важнай навіны. Войт Навум Прыгаворка паведаміў ім, што Камісар і Пісар размаўлялі пра нешта таемнае, а потым загадалі сабраць усіх сялян. Сяляне спрачаліся з арандатарам Іцкам пра плату за гарэлку, калі з'явіўся Камісар Банавантура Выкрутач.
Камісар паведаміў сялянам, што іх пан Кароль Лятальскі хутка вернецца з заграніцы, а пакуль што пан Дабровіч, яго сваяк і былы апякун, правярае стан сялян і ці няма ў іх крыўдаў на Камісара. Ён пагрозіў сялянам канчуком, калі хто-небудзь пасмее паскардзіцца на яго.
Каханне расквітнее нягледзячы на класавыя розніцы
У садзе з'явілася Юлія, пераапранутая за дачку Шчырэцкага. Яна ўспамінала дзіцячыя гады, праведзеныя тут разам з Каролем, і спявала пра сваю тугу па мінулым.
Вітаю цябе, родная краіна, якая на кожным кроку абуджаеш ва мне салодкія ўспаміны нашых з Каролем дзіцячых гадоў! Тут кожнае месца, кожны кусточак нагадвае мне яго
Да яе падышоў Дабровіч і паказаў ліст ад Кароля з Варшавы, дзе той паведамляў пра свой хуткі прыезд. Юлія расказала бацьку пра свой план: пад відам простай сялянкі завалодаць сэрцам Кароля і выправіць яго характар, сапсаваны заграніцай.
Неўзабаве прыбыў Кароль Лятальскі са сваім слугою Янам Губачом. Кароль нарэкаў на нудны родны край і марыў пра Францыю.
Францыя! Край мой ядыны!
Добрай ты славай багата.
Маеш узнёслых шмат чынаў,
Найбольш прыгожых дзяўчатаў.
Раптам Кароль угледзеў Юлію, якая рвала кветкі. Ён адразу ж зачараваўся яе прыгажосцю і пачаў з ёй размаўляць. Юлія прадставілася дачкой Шчырэцкага і расказала, што вучылася ў пансіёне разам з дачкой пана Дабровіча. Кароль быў здзіўлены яе адукаванасцю і манерамі.
Інтрыгі і ўскладненні
Камісар, застаўшыся адзін, размышляў пра сваё становішча. Ён баяўся, што Дабровіч можа выкрыць яго злоўжыванні і пазбавіць месца. Асабліва яго турбаваў Шчырэцкі, які ведаў пра ўсе яго ўчынкі. Камісар марыў завалодаць Юліяй і спяваў пра тое, як мужчыны зводзяць дзяўчат.
Навум, які таксама закахаўся ў Югасю, спяваў свае прымаўкі пра жыццё і панскую ўладу. Ён разважаў пра тое, што новы пан можа быць яшчэ горшы за Камісара.
Юлія зноў сустрэлася з Каролем і яшчэ больш зачаравала яго сваім розумам і прыгажосцю. Яна падарыла яму ружу з свайго кошыка кветак, што прызначала для прывітання дзедзіча. Кароль быў зачараваны і не мог паверыць, што закахаўся ў простую сялянку.
Праўда раскрываецца і канфлікты абвостраюцца
У двары адбылося ўрачыстае прывітанне Кароля. Сяляне спявалі песні, а Юлія выступіла з прамовай пра тое, што пан павінен застацца жыць сярод сваіх падданых і быць ім як бацька. Кароль быў растроганы такім прыёмам.
Навум выступіў з прамовай, поўнай прымавак і прыгаворак, прасячы пана быць добрым да сялян, як яго бацька. Ён падарыў Каролю лубку мёду і пажадаў яму шчасця.
Дабровіч прапанаваў ладзіць народныя танцы. Кароль не хацеў удзельнічаць, але Ян запрасіў Югасю на танец, што выклікала рэўнасць у Кароля. Пачалося вясёлае святкаванне з танцамі і песнямі.
Мы ж такі апошніх сіл дабываем, штоб на іх прыхаці зарабіць... Як жа нам быць шчырымі, калі яны з-пад ногця кроў нам высысаюць і, як з гадам, з мужыком абходзяцца
Сяляне спявалі песні пра сваё цяжкое жыццё і пра тое, як іх прыгнятаюць паны. Навум, ужо падвыпіўшы, спяваў народныя песні "Мецяліца" і "Дуда". Святкаванне працягвалася да позняй ночы, а ў канцы ўсе дзякавалі пану за гашчэнне.
Акт 2. Развязка і таржаства каханння
Новыя выпрабаванні ў садзе
На другі дзень у садзе Навум радаваўся таму, што сяляне нарэшце паскардзіліся на Камісара, і той цяпер у нямілосці ў пана. Ён знайшоў п'янага Ціта, які спаў на лаўцы пасля ўчарайшага святкавання.
Камісар сустрэў Навума і пачаў яго выпытваць, ці не ён набрахаў на яго перад панам. Навум адмаўляўся, але Камісар пагрозіў яму помстай. Потым Камісар загадаў Навуму пільнаваць, каб ніхто не перашкодзіў яму размаўляць з Югасяй.
Камісар сустрэў Юлію ў садзе і пачаў заляцацца да яе, спяваючы пра сваё каханне. Ён прасіў яе прыйсці на спатканне ўвечары ў альтанку. Юлія згадзілася, але толькі для таго, каб падманць яго.
Раптам з'явілася Уршуля, жонка Камісара, і злавіла мужа на месцы злачынства. Юлія расказала ёй пра заляцанні Камісара і прапанавала Уршулі прыйсці на яго месца на спатканне, каб пакараць мужа за здраду.
Некалькі сватоў спаборнічаюць за каханне
Потым да Юліі падышоў Ян Губач і пачаў заляцацца да яе, спяваючы пра яе прыгажосць і абяцаючы вернасць. Ён параўноўваў яе з парыжанкамі і сцвярджаў, што яна прыгажэйшая за іх. Юлія таксама прызначыла яму спатканне ў альтанцы налева.
Нарэшце прыйшоў Навум, які таксама хацеў заляцацца да Югасі. Ён прапанаваў ёй замужжа, але Юлія прыдумала хітры план: яна прапанавала яму пераапрануцца ў жаночую вопратку і прыйсці замест яе на спатканне з Янам, каб падманць таго.
Кароль блукаў па садзе, не знаходзячы сабе месца ад кахання да Югасі. Ён не мог зразумець, як мог закахацца ў простую сялянку, ён, які бачыў столькі прыгажосці ў свеце.
Юлія сустрэла Кароля і прызналася яму, што ён ёй падабаецца, але сказала, што іх каханне дарэмнае, бо ён яе не возьме замуж. Кароль запэўніў яе ў сваім каханні і сказаў, што марыць пра шчаслівае жыццё ў вясковым зацішшы.
У шчаслівым вясковым зацішшы, далёка ад турбот і непакою свету, на ўлонні падобнае да цябе вернай таварышкі, сярод падданых, як сярод уласных дзяцей, праводзіць рэшту дзён
Юлія прызначыла Каролю спатканне ўвечары каля дрэва ў садзе. Кароль быў у захапленні ад таго, што яна падзяляе яго пачуцці.
Падманы раскрываюцца і праўда выходзіць наверх
Увечары ў садзе адбыліся камічныя спаткання. Дабровіч і Шчырэцкі падрыхтавалі сваіх людзей, каб яны сталі сведкамі таго, што адбудзецца. Кароль, Камісар і Ян прыйшлі кожны на сваё месца, чакаючы Югасю.
Юлія прыйшла да Кароля, Уршуля - да альтанкі направа, дзе чакаў яе муж, а Навум у жаночай вопратцы - да альтанкі налева, дзе чакаў Ян. Усе спявалі пра сваё каханне і шчасце.
Раптам Ян зарваў чапец з галавы Навума і ўбачыў, што гэта не Югася, а стары мужык. Камісар таксама выявіў, што да яго прыйшла яго ўласная жонка. Уршуля пачала біць мужа дысцыплінай за здраду, а Навум і Ян былі ашарашаны падманам.
Вясельнае святкаванне і шчаслівы канец
У гэты момант з'явіліся Дабровіч і Шчырэцкі з людзьмі. Дабровіч выкрыў таемніцу: Югася - гэта яго дачка Юлія, якая пераапранулася за сялянку, каб завалодаць сэрцам Кароля і выправіць яго характар.
Кароль быў здзіўлены, але радаваўся, што яго каханая аказалася роўнай яму па паходжанні. Ён прысягнуўся, што больш не будзе марыць пра заграніцу і знойдзе шчасце на бацькаўшчыне. Дабровіч блаславіў маладых.
Кароль пазбавіў Камісара службы за яго злоўжыванні і прызначыў на яго месца Шчырэцкага. Навум прасіў прабачэння за тое, што асмеліўся сягаць па руку паненкі, не ведаючы, хто яна такая.
Хачу іх любіць і каб яны мяне любілі; а мне з імі і ім са мной, за блаславенствам Найвышэйшага, шчасліва і добра, спадзяюся, паводзіцца будзе
Кароль абяцаў быць добрым панам для сваіх сялян і жыць разам з імі ў згодзе. Ян таксама адмовіўся ад думак пра заграніцу і вырашыў шукаць сабе таварышку жыцця ў родным краі.
Што мужык ці пан з-над пана,
Роўна Бог на небе дбае.
І ў яго той паважаны,
Хто сам іншых паважае.
Усе персанажы спявалі фінальны вадэвіль пра тое, што каханне мае вялікую ўладу, што трэба паважаць усіх людзей незалежна ад іх паходжання, і што розум нельга купіць за грошы. Навум прасіў публіку пабіць у ладоні, калі спектакль ім спадабаўся.
Нашыя сэрцы дзіцячы не зналі трывогаў... О край мой любы, мой родны!
Ты знаеш думак прычыны.
Тут, як у раі, аздобна,
Ціснуцца дзецтва ўспаміны.
Такім чынам завяршылася гісторыя пра тое, як каханне перамагло класавыя перадузятасці і прывяло да шчаслівага злучэння двух сэрцаў. Кароль адмовіўся ад сваёй франкаманіі і знайшоў сапраўднае шчасце на роднай зямлі сярод сваіх падданых, якіх ён навучыўся паважаць і любіць. Юлія дасягнула сваёй мэты - выправіла характар каханага і завалодала яго сэрцам. А сяляне атрымалі добрага пана, які абяцаў ім справядлівае стаўленне і лепшае жыццё. Гэтая ідылічная гісторыя паказвае, што сапраўднае каханне і чалавечнасць могуць пераадолець любыя сацыяльныя бар'еры і прывесці да ўзаемнага разумення паміж рознымі пластамі грамадства. Опера Дуніна-Марцінкевіча стала важным этапам у развіцці беларускай нацыянальнай драматургіі і паказала, што беларуская мова здольная перадаваць самыя тонкія пачуцці і складаныя сацыяльныя канфлікты. Праз гісторыю кахання Кароля і Юліі аўтар паказаў неабходнасць узаемнага павагі паміж рознымі сацыяльнымі пластамі і важнасць захавання нацыянальных традыцый і каштоўнасцей. Гэтая опера стала сапраўдным шэдэўрам беларускай літаратуры XIX стагоддзя і застаецца актуальнай і сёння, нагадваючы нам пра вечныя каштоўнасці кахання, справядлівасці і чалавечнасці.
Гэтая музычная драма стала адным з першых узораў беларускай нацыянальнай оперы і паказала багацце беларускай народнай культуры. Дунін-Марцінкевіч майстэрна спалучыў у сваім творы элементы камедыі і сентыментальнай драмы, стварыўшы яркія характары як з панскага, так і з сялянскага асяроддзя. Асабліва ўдалымі атрымаліся народныя персанажы - Навум з яго прымаўкамі і прыгаворкамі, простадушны Ціт, хітры Камісар і яго рэўнівая жонка Уршуля. Усе яны гавораць жывой народнай мовай, поўнай гумару і народнай мудрасці. Опера таксама багатая на музычныя нумары - тут і хоры сялян, і сольныя арыі галоўных герояў, і народныя танцы. Дунін-Марцінкевіч паказаў, што беларуская мова можа быць асновай для поўнацэннага музычнага тэатра. Ідэйны змест оперы таксама вельмі важны - аўтар выступае за гуманнае стаўленне да простых людзей, за адмову ад сацыяльных перадузятасцей і за павагу да нацыянальных традыцый. Гэтыя ідэі былі вельмі актуальнымі для свайго часу і застаюцца важнымі і сёння.