Ільюша, Іванаў сын (Якімовіч)
Вельмі кароткі змест
Казачны час. У ратая і яго жонкі пад старасць нарадзіўся сын Ільюша. Хлопчык быў прыгожы, але ногі яго падкурчыла, і ён трыццаць тры гады праседзеў на печы.
Аднойчы да яго прыйшлі тры старцы-жабракі і папрасілі вады. Ільюша паспрабаваў варухнуць нагамі — і яны выпрасталіся. Старцы загадалі яму выпіць збанок вады. Ільюша адчуў у сабе вялікую сілу і паехаў у Кіеў-горад.
Па дарозе ён перамог дванаццаць разбойнікаў, памог работнікам на млыне і ўвайшоў у цёмную пушчу. Там жыў Салавей-разбойнік, які свістам забіваў усё жывое. Ільюша страліў яго ў вока і прывёз у Кіеў.
Князь папрасіў Салаўя свіснуць. Ад свісту вокны павысыпаліся, коні пападалі. Ільюша пасек Салаўя-разбойніка на кавалачкі, і тыя паляцелі дробнымі птушкамі-салавейкамі. Ільюша вярнуўся дадому, ажаніўся і стаў жыць-пажываць.
Праз тры гады ў Кіеў прыехаў паганец Прожар і выгнаў князя. Ільюша паехаў у Кіеў і сустрэў Прожара.
Калі табе, — кажа, — паганы Прожар, няма роўных у абжорстве, дык мне няма роўных па сіле! — А хто ж ты такі? ... — Сам Ільюша, Іванаў сын!
Ільюша шпурнуў у Прожара шапкай і забіў яго. Ён вызваліў князя, і тры дні ў Кіеве гулялі.
Падрабязны пераказ
Падзел на главы — ўмоўны.
Ільюша-сядун: трыццаць тры гады няўдачы
Жыў некалі працавіты ратай, які сек лясы, карчаваў ляда і урабляў зямлю. Жонка яго таксама была працавітая, дома ўпраўлялася з работаю і мужыку памагала. Доўга не было ў іх дзяцей, але пад старасць нарадзіўся сын — прыгожы, бялявы, з блакітнымі вачамі і ільнянымі валасамі. Далі яму імя Ільюша.
Мінаў год, другі, але сынок усё ніяк на ногі не падымаўся — падкурчыла яму ногі, падагнула, сутаргаю звяло. Так і застаўся Ільюша сядуном.
Праседзеў гэтак Ільюша роўна трыццаць тры гады — зімою на печы лучыну шчапаючы, улетку на прызбе пясок перасыпаючы. Надакучыла так жыць, ды што зробіш. Рук на сябе не наложыш.
Цуд ад трох старцоў: вылячэнне і магутная сіла
Аднаго разу на двор да Ільюшы зайшлі тры старцы-жабракі — тры сівыя дзяды. Яны ўбачылі на прызбе Ільюшу і папрасілі вады напіцца. Ільюша адказаў, што рады б даць ім вады, але крыніца не блізка, а ён устаць не можа. Старцы загадалі яму варухнуць спачатку праваю нагою, потым леваю — і абедзве ногі выпрасталіся.
Устаў Ільюша з прызбы, зняў збанок з плота і пабег да крыніцы. Набраў вады і прынёс старцам. Старцы загадалі яму выпіць збанок самому. Пасля таго, як Ільюша выпіў, яны спыталіся, ці чуе ён у сабе сілу. Ільюша адказаў, што чуе такую сілу, што зямлю павярнуў бы. Старцы вырашылі, што сілы занадта, і загадалі прынесці яшчэ збанок вады і выпіць палавіну. Пасля гэтага сіла ў Ільюшы стала якраз у меру.
Цяпер сілы ў цябе якраз у меру: зямлі не скранеш, а ўсё благое з твару зямлі-матухны змяцеш. Збірайся, Ільюша, ... едзь за раку Дняпро, у слаўны Кіеў-град. Там твая сіла спатрэбіцца.
Першыя подзвігі і падрыхтоўка да паходу
Ільюша ўзяў бохан хлеба, бачурку вады і падаўся да бацькоў на ляда. Бацькі не вераць вачам — іх сядун падняўся! Ільюша сказаў, што хопіць яму без работы сядзець, будзе ім памагаць. Бацькі паабедалі і леглі адпачываць, а Ільюша ўхапіўся за работу. Паспрабаваў сякераю махаць, але яна была лёгкая, як пёрка. Кінуў сякеру і пачаў дрэвы з карэннем вырываць і шпурляць направа і налева. Дрэва за сем вёрст ляцела.
Кідаў ён так дрэвы і загаціў імі раку Дняпро. Вада дняпроўская пайшла па ўсіх лугах-мурагах, дабралася да Ільюшавых бацькоў. Бацькі папрасілі яго перастаць шпурляць дрэвы ў Дняпро. Ільюша пайшоў на Дняпро-раку і пачаў дрэвы з вады на бераг цягаць, ачышчаць раку.
На трэці дзень Ільюша папрасіў бацьку купіць у суседа жарэбчыка варанога завалящага. Бацька купіў. Ільюша завёў жарэбчыка на луг да крыніцы і пусціў пасвіцца. Сам пайшоў да каваля і загадаў выкаваць булаву жалезную пудоў на дванаццаць. Узяў булаву, выйшаў у чыстае поле, размахнуўся і шпурнуў яе ў неба. Сам лёг спаць. Праз дванаццаць гадзін булава вярнулася, Ільюша падставіў калена — булава сагнулася. Вярнуўся да каваля і папрасіў прыбаць яшчэ дванаццаць пудоў. Выкаваў каваль булаву на дваццаць чатыры пуды. Зноў Ільюша шпурнуў яе за хмары і спаў дваццаць чатыры гадзіны. Булава толькі трошкі пакрывілася. Загартаваў каваль булаву яшчэ мацней. Праверыў Ільюша — булава звалілася з калена цэлая і непашкоджаная.
Пайшоў Ільюша на луг зялёны, крыкнуў-свіснуў поўным голасам. Конь вараны прыбег — стаў гладкі, прыгожы, шарсцінка залатая, шарсцінка сярэбраная. Ільюша сабраўся ў дарогу, надзеў шлем жалезны, пакланіўся бацькам і паехаў за раку Дняпро, у слаўны Кіеў-горад.
Дарога ў Кіеў: сустрэчы з разбойнікамі і дапамога работнікам
На трэці дзень прыехаў на скрыжаванне дарог. Там слуп стаяў з надпісам: «Направа паедзеш — жанаты будзеш; налева паедзеш — багаты будзеш; проста паедзеш — забіты будзеш».
Спыніў Ільюша каня варанога, задумаўся: «Ажаніцца я яшчэ паспею, багацця мне не трэба, а ад смерці нідзе не схаваешся». І паехаў простаю дарогаю.
Прыехаў у цёмную пушчу. Выйшлі яму насустрач дванаццаць разбойнікаў, патрабавалі грошы. Ільюша адказаў, що грошай няма, ёсць толькі конь і сіла. Дзьмухнуў на разбойнікаў — яны ўсе пападалі. Разбойнікі пачалі прасіцца, прапанавалі яму стаць іх атаманам і рабаваць людзей.
Не, — кажа Ільюша, — так дабро толькі разбойнікі нажываюць. А я — чалавек сумленны, ні рабаваць, ні крыўдзіць людзей не збіраюся. Ды і вам, удальцы-малайцы, не раю.
Ехаў далей і пад'ехаў да быстрай ракі, дзе людзі робяць млын. Папрасілі яго памагчы занесці жарнавыя камяні наверх. Ільюша надзеў на правую руку адзін камень, на левую — другі і рушыў да ўсходак. Усходкі паламаліся. Тады ён паўскідаў усе камяні на млын без усходак. Работнікі падзякавалі яму.
Салавей-разбойнік: перамога над злом
Пад'ехаў да лесу — чорнага, дрымучага. Зарос лес так, що ні прайсці, ні праехаць. Нават птушынага голасу не чуваць, звяроў не відаць. Каля лесу стаяў стары дзядок. Ільюша спытаўся, што гэта за лес. Дзядок адказаў, што лес закляты, у ім жыве Салавей-разбойнік на дванаццаці дубах, свістам сваім за сем вёрст усё жывое забівае. Ільюша вырашыў усё ж паехаць.
Упёрся конь у гушчар. Злез Ільюша з каня і давай дрэвы булавой валіць, з карэннем вырываць. Такую прасеку працерабіў, нібы віхор праляцеў. Убачыў Салавей-разбойнік, што да яго няпрошаны госць прабіраецца, устрапянуўся на дубах, крыламі залопаў, засвістаў. Конь вараны на калені ўпаў, а Ільюшу хоць бы што.
Нацягнуў ён свой тугі лук і пусціў стралу гартаваную проста ў правае вока Салаўю-разбойніку. Салавей і ахнуць не паспеў, як зваліўся са свайго гнязда і грымнуўся пад ногі Ільюшу.
Схапіў Ільюша Салаўя-разбойніка, прывязаў да сядла і паехаў далей сваёю дарогаю.
Прыбыццё ў Кіеў і прызнанне
Прыехаў у Кіеў-горад. Там на княжацкім двары сабраліся ўсе князевы асілкі. Яны п'юць, гуляюць, пра свае паходы байкі баюць. Хваляцца, хто больш ворагаў пабіў. Але ніхто з іх Салаўя-разбойніка не пераможа. Глянулі асілкі за вароты — бачаць, Ільюша на вараным кані едзе, пры сядле Салаўя-разбойніка вязе. Усе ахнулі ад дзіва.
Асілкі паднялі чыгунную плаху над варотамі. Пад'ехаў Ільюша да варот, а плаха — бах! па галаве. Ільюша толькі галаву прыгнуў — вытрымаў жалезны шлем. Заехаў на княжацкі двор, конь пачаў авёс хапаць, усіх іншых коней ад карытаў паадганяў. Падышоў Ільюша да сталоў, дзе асілкі балявалі, папрасіў месца. Асілкі не далі. Узлаваўся Ільюша і павыкідаў іх з-за стала.
Пабеглі асілкі да князя скардзіцца. Выйшлі князь з княгіняю на двор, прывіталіся з Ільюшам. Парадаваліся, што ён ачысціў дарогу да стольнага Кіева. Князь папрасіў загадаць Салаўю-разбойніку свіснуць. Ільюша папярэдзіў, каб князь з княгіняю схавалі галовы яму пад пахі. Салавей свіснуў напаўголасу — усе вокны ў княжацкіх церамах павысыпаліся, коні асілкаў на зямлю пападалі.
Узяў Ільюша ў князя шаблю і пасек Салаўя-разбойніка на дробныя кавалачкі. Потым дзьмухнуў на тыя кавалачкі — яны паляцелі дробнымі птушкамі-салавейкамі. І кожны салавейка засвістаў-заспяваў, але так, што ніхто ад таго свісту ўжо не падаў. Павялі князь з княгіняю Ільюшу ў церамы, пасадзілі за сталы, пачалі частаваць. Князь прасіў застацца на службе княжацкай, але Ільюша адказаў, що па бацьку, па матцы засумаваў. Сабраўся і паехаў дахаты.
Вяртанне дадому і новая пагроза
Ажаніўся Ільюша і стаў жыць-пажываць, ляда карчаваць, зямлю ўрабляць. Год жыве, другі. На трэці чуе чутку: заехаў у стольны горад Кіеў паганец Прожар з чужога краю. Князя з княгіняю з церамоў выгнаў, ад людзей кіеўскіх патрабуе, каб яму кожны дзень дванаццаць печаў хлеба пяклі, і каб вала смажылі, і вепрука, і гуску, і качку, і індыка, і курыцу, і бочку віна падавалі. Усё гэта ён за адзін раз з'ядае.
Шкада стала Ільюшу людзей кіеўскіх. Не есць ён, не спіць, думку думае. І надумаўся зноў у Кіеў-горад ехаць. Апрануўся проста, пасялянску... сеў на свайго каня варанога і паехаў.
Перамога над паганым Прожарам
Прыехаў у Кіеў-горад. Апрануўся проста, пасялянску, толькі шапку надзеў у сорак пудоў. Увайшоў у церам. Бачыць — сядзіць замест князя і княгіні дзіва дзіўнае. Галава дзіва з піўны кацёл, тулава з цэлы стог. Прожар спытаўся, хто тут. Ільюша адказаў, што падарожны з Белай Русі. Прожар спытаўся, ці не жыве ў Белай Русі асілак Ільюша, Іванаў сын, бо напісана ў старых кнігах, што толькі ён пераможа Прожара.
Ільюша адказаў, що ёсць такі асілак, і сказаў, што Ільюша казаў, што ўсіх ворагаў пабіў, адзін паганы Прожар недзе бадзяецца. Прожар задрыжаў ад гневу. Ільюша сказаў, што калі б яго і Ільюшу паставілі, дык усе сказалі б, што яны — браты. Прожар павесялеў, падалі яму абед. Ён усё з'еў і выпіў. Ільюша сказаў, што ў іх папа была карова, якая выпіла тры бочкі брагі, а потым чацвёртую — і лопнула. Прожар закалаціўся ад гневу і запусціў бочкаю ў Ільюшу. Ільюша галаву ўбок — бочка праляцела міма.
Падняўся Ільюша з крэсла і сказаў, што ён — сам Ільюша, Іванаў сын. Прожар здранцвеў. Зняў Ільюша з галавы шапку і шпурнуў яе з усяе сілы ў Прожара. Галава Прожара грукнулася аб сцяну і трэснула, як гліняны кацёл. Разбіў Ільюша замкі астрожныя і вызваліў старога князя з княгіняю. Пазнаў князь асілка Ільюшу, пачаў яго абнімаць-цалаваць. Загадаў сталы накрываць. Пачаўся банкет на ўвесь свет. Тры дні пілі, гулялі.