Аддай мне, што дома не пакінуў (Якімовіч)
Вельмі кароткі змест
Паляўнічы трапіў у дрыгву і пачаў тануць. Раптам з'явіўся сівы дзядок з казлінаю барадою і запрапанаваў выратаваць яго ў абмен на тое, што паляўнічы дома не пакінуў. Паляўнічы згадзіўся і распісаўся крывёю на валовай шкуры. Дома ён даведаўся, што жонка нарадзіла сына, якога запрадалі дзядку-вядзьмару.
Хлопчык вырас разумным і здатным да ўсяго. Калі сын даведаўся пра запрадажу, ён вырашыў адбіць бацькаву запрадажу ў нячыстай сілы.
У дарозе Янка выратаваў качку ад шуляка. Качка ператварылася ў прыгажуню і прызналася, што яна дачка вядзьмара. Дзяўчына абяцала дапамагчы Янку.
Вядзьмар даваў Янку нялюдскія заданні: вычарпаць возера напарсткам і пабудаваць казачны палац. Кася дапамагала Янку выконваць іх сваёй чараўнай сілай. Потым вядзьмар загадаў аб'ездзіць каня. Кася папярэдзіла Янку:
Не, — кажа яму Кася, — не радуйся загадзя. Ты думаеш, бацька дасць табе простага каня? Не такі ён добранькі! Гэта будзе ён сам, а не конь.
Янка аб'ездзіў каня-вядзьмара чараўным прутком. Пан аддаў распіску і дазволіў выбраць сабе дачку. Янка тройчы выбраў Касю па прыкметах. Маладыя ўцяклі, а вядзьмар з мачыхай пагналіся за імі. Кася ператваралася ў авечку, сад і возера, каб збіць пагоню з толку. Вядзьмар з мачыхай утапіліся ў возеры. Янка з Касяй вярнуліся да бацькоў і адгулялі вяселле.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на главы — ўмоўны.
Запрадажа сына: паляўнічы трапляе ў дрыгву і дамаўляецца з дзядком
Адзін чалавек пайшоў на паляванне. Доўга хадзіў ён па лясах і балотах, але нічога не забіў. Нарэшце ўбачыў на адной выспе тура — прыгожага дзікага быка з велізарнымі рагамі. Стрэліў, тур падскочыў і памчаўся ў кусты. Паляўнічы пабег за ім і не агледзеўся, як трапіў у дрыгву.
Ён вырываўся з дрыгвы як мог, але дрыгва цягнула яго ўніз, засмоктвала. Вось ужо і па пахі засмактала. Паляўнічы бачыў — смерць прыйшла, і пачаў клікаць на дапамогу. Раптам перад ім вырас сухенькі сівы дзядок з казлінаю барадою, у лапцях па сажню даўжынёю.
Добра, — кажа дзядок, — я цябе выратую, але не задарма: аддай мне тое, што дома не пакінуў. Думаў, думаў, паляўнічы — што ж ён дома не пакінуў? Нічога ўспомніць не мог.
Дрыгва ўжо траха не па самую шыю засмактала: толькі галава і рукі яшчэ наверсе. Таргавацца няма калі. Паляўнічы згадзіўся аддаць тое, што дома не пакінуў. Але дзядок патрабаваў распіску. Ён выняў з кішэні кавалак валовай шкуры і нож, падаў паляўнічаму. Паляўнічы разрэзаў мезены палец і распісаўся крывёю на шкуры. Дзядок падхапіў яго, вынес на сухое месца і сам знік.
Янка даведваецца пра запрадажу і пакідае бацькоўскі дом
Ачухаўся паляўнічы ад ліхой прыгоды, абцёр збольшага гразь і пайшоў дахаты. У дарозе яму маркотна зрабілася: сэрца бяду вяшчуе.
Толькі ён пераступіў парог хаты, а яму і кажуць: ...жонка вунь сына нарадзіла! Як пачуў гэта паляўнічы, дык і абамлеў: галава закружылася, уваччу памуцілася. Быў ён чалавек бяздзетны.
Дачакаўся сына, ды не сабе, а чорту лысаму! Сабраліся госці на радзіны, п'юць, вяселяцца. А бацька сядзіць, як чорная хмара, і ўсё плача. Спачатку думалі, што гэта ён ад радасці, а потым і пытаць перасталі.
Тым часам хлопчык рос як на дражджах. Звалі яго Янкам. Ён удаўся прыгожы, разумны, да ўсяго быў здатны: як да работы, так і да навукі. Аддалі яго бацькі ў навуку, і ён усіх сваіх аднагодкаў абагнаў. Людзі цешацца з Янкі, зайздросцяць паляўнічаму. А бацька ўсё глядзіць на яго ды плача.
Вырас Янка, стройным дзецюком стаў, а бацька ўсё што далей, то больш смуткуе. Аднаго разу сын пытаецца ў яго, чаму ён такі маркотны, чаму ўсё плача. Выцер бацька слёзы і расказаў сыну, як ён яго запрадаў сівому дзядку з казлінаю барадою.
Калі так, бацька, дык бывай здароў! Або галавой налажу, або тваю запрадажу ў нячыстай сілы адбяру. Не хачу, каб ты ўсё жыццё плакаў!
Сабраўся Янка, узяў лук, стрэлы, хлеба і падаўся ў дарогу.
Сустрэча з Касяй і прыбыццё да маёнтка вядзьмара
Доўга ці нядоўга ішоў ён — дайшоў да рэчкі. Мясціна выдалася такая прыгожая, што далей і ісці не хочацца. Прылёг ён на беразе, за кустом, дастаў хлеб з торбы. І толькі сабраўся есці, як бачыць — ляціць чарада качак: адзінаццаць наперадзе, а дванаццатая з усяе сілы даганяе іх, і каля яе шуляк круціцца. Вось-вось востраю дзюбай ударыць.
Схапіў Янка лук і пусціў стралу ў шуляка. Глядзіць — шуляк каменем у балота падае, пер'е рассыпаючы, а качка проста да яго самога зніжаецца. Апусцілася качка каля Янкі, ударылася дзюбкаю аб зямлю і стала перад ім дзяўчынаю, ды такою прыгожаю, што ні ў казцы сказаць, ні пяром апісаць.
Пакланілася дзяўчына-прыгажуня Янку і падзякавала яму за тое, што ён збавіў яе ад смерці. Янка расказаў ёй пра сябе. Паглядзела на яго дзяўчына спалохана і сказала, што ён ідзе да яе бацькі — вядзьмара. Дзяўчыну звалі Касяй.
Дык гэта ж, як відаць, ты ідзеш да майго бацькі! ... Не бядуй, любы! Без мяне ты загінеш, як ужо не адзін загінуў, а ўдваіх мы што-небудзь прыдумаем.
Перакінулася дзяўчына ў шэрую качку, узнялася і паляцела ўслед за сёстрамі. Пайшоў Янка ў той бок, куды качкі паляцелі, і неўзабаве падышоў да маёнтка. Выйшаў гаспадар — тоўсты пан у дарагім заморскім адзенні. Янка сказаў, што шукае свайго гаспадара, каму яго бацька запрадаў. Пан адказаў, што гэта ён і ёсць яго гаспадар, і маё распіску.
Першая работа: вычарпаць возера напарсткам
Янка папрасіў вярнуць распіску, каб занесці яе бацьку, і той супакоіцца. Пан засмяяўся і сказаў, што спярша Янка павінен адслужыць прыгон, тады і вярне. А не захоча служыць — з жывога скуру здзяру.
Пан дастаў з кішэні напарстак, падаў Янку: — Гэтым напарсткам вычарпай да раніцы маё возера за маёнткам, рыбу выберы, а дно жоўтым пяском пасып.
Пайшоў Янка да возера, пачаў напарсткам ваду вычэрпваць. Чэрпаў, чэрпаў да вечара, змарыўся, а знаку ніякага. Заплакаў ён ад жалю і пайшоў шукаць Касю. Прыйшоў на двор, пахадзіў — нікога не відаць. Зайшоў у самы канец двара. Бачыць стаіць адзінокая будыніна: хатка — не хатка, хляўчук — не хляўчук. Падышоў ён да хаткі, аж чуе: кліча яго праз акенца знаёмы голас. Глянуў ён у акенца, а там Кася стаіць!
Увайшоў Янка ў хатку, прывітаўся і расказаў, якую нялюдскую яму работу даў яе бацька. Дзяўчына сказала, што раніца за вечар мудрэйшая, і загадала яму кладзіся спаць. У поўнач выйшла Кася на ганак, махнула чароўным прутком, і адразу з'явіліся да яе трыццаць хлапцоў-малайцоў — адзін у адзін.
Яны вычарпалі возера, рыбу выбралі, а дно жоўтым пяском пасыпалі. Назаўтра пабудзіла дзяўчына Янку і сказала ісці далажыць бацьку, што ўсё зроблена. Толькі не прызнавайся, што яна дапамагала. Пайшоў Янка, далажыў пану. Той паглядзеў — праўда, усё зроблена! Пахваліў пан Янку, але даў новую работу.
Другая работа: пабудаваць чароўны палац за ноч
Збудуй за ноч такі палац, каб было ў ім гэтулькі пакояў, колькі дзён у годзе, каб столь ззяла, як неба, а на ёй свяцілі сонца, месяц і зоры, каб вакол палаца працякала рака...
Пан загадаў, каб на рацэ ляжаў мост — залатая маснічына, сярэбраная маснічына, каб над мостам вісела вясёлка і ўпіралася канцамі ў ваду. Адным словам, каб не брыдка было самому паглядзець і людзям паказаць. Збудуеш такі палац — аддам табе распіску і дачку ў прыдачу, не збудуеш — скуру зніму з жывога.
Апусціў Янка галаву. Прыйшоў ён да Касі і расказаў ёй, якую новую работу даў яму пан-вядзьмар. Кася сказала, што работа гэтая цяжэйшая за першую, але што-небудзь прыдумаем. Загадала яму пахадзіць па двары, быццам месца для палаца выбірае, а як сцямнее — назад сюды варочайся.
Так ён і зрабіў. Пахадзіў па двары, а як сцямнела, вярнуўся ў хатку. Павячэраў і пытаецца ў Касі, чаму гэта ўсе яе сёстры жывуць з маткаю ў палацы, а яна ў гэтай хатцы наводшыбе. Кася адказала, што ў яе не маці, а мачыха, і яна не хоче, каб Кася разам з яе дочкамі жыла.
Вечарам бацька Касі дакляраваў аддаць Янку за жонку сваю дачку, калі пабудуе палац. Янка папрасіў, каб ён аддаў яму Касю. Спахмурнела Кася, галавою паківала: не ведаеш ты, любы, майго бацькі! Ён так не аддасць мяне, а паставіць усіх нас у рад і загадае табе выбіраць, а ты мяне не пазнаеш. Янка сказаў, што пазнае.
Усе мы сёстры, як адна: волас у волас, голас у голас. Але калі вельмі хочаш выбраць мяне, дык запомні прыкмету: у маіх валасах будзе белая кветачка.
А калі другі раз загадае бацька выбіраць, дык над маёю галавою будзе муха лятаць, а трэці — будзе завязана зялёная нітачка на правым мезеным пальцы. Лёг Янка на мяккую пасцель і заснуў як забіты. А Кася выйшла на ганак, махнула прутком. І адразу з'явіліся да яе трыццаць хлапцоў-малайцоў. Яны збудавалі за ноч палац, як загадала Кася.
Выйшаў назаўтра Янка на двор, бачыць — стаіць новы палац, дахам неба падпірае. Над палацам вясёлка зіхаціць, над ракою сярэбрана-залаты мост блішчыць. Увайшоў ён у палац, глянуў угору, траха не аслеп: сонца ззяе, месяц свеціць, зоркі блішчаць. Стаў Янка на мосце, чакае пана. Выйшаў пан, залюбаваўся новым палацам.
Трэцяя работа: абездзіць чарцявага каня
Пан сказаў Янку, што бачу, штукар ты не горшы за мяне. Пастараўся, але ж нікому — сабе. Ды пакуль вяселле спраўляць, дам табе яшчэ адну работу. Ёсць у мяне конь, цаны яму няма, ды вось бяда: неаб'езджаны. Аб'ездзі ты яго да вяселля. Янка павесялеў: добра, пане, заўтра аб'езджу. А сам сабе думае: гэта работа для мяне самая лёгкая!
Пагаварыў Янка з панам ды пайшоў сабе, пасвістваючы, да Касі. Прыйшоў і хваліцца, што хутка яна стане яго жонкаю: цяпер ужо бацька даў работу па яго сіле! Кася сказала: не радуйся загадзя. Ты думаеш, бацька дасць табе простага каня? Не такі ён добранькі! Гэта будзе ён сам, а не конь. Бацька не верыць, што ты адзін вычарпаў возера і пабудаваў палац. Вось ён і захацеў цябе праверыць.
Назаўтра пабудзіла Кася Янку. Ідзі, кажа, каня аб'язджаць, калі згадзіўся. Баюся, гнецца Янка. Настрашыла ты мяне гэтым канём. Нічога. Адзін ты яму рады не дасі, а ўдваіх дамо. І Кася падала яму свой жалезны пруток. На, кажа, з ім ты не прападзеш. Як толькі конь пачне наравіцца — лупі яго з усяе сілы гэтым прутком паміж вушэй.
Прыйшоў Янка ў стайню. Стаіць там конь у яблыкі: вочы крывёю наліты, з ноздраў полымя шугае, з вушэй дым валіць — падступіцца нельга! Падышоў Янка да каня, хацеў на спіну яму ўскочыць, а той дубка стаў, пад столь узвіўся і так заржаў, што ўся стайня закалацілася. Падкраўся ён да каня збоку і хвасянуў яго прутком паміж вушэй. Конь адразу, як сноп, на калені ўпаў. Янка тым часам скок на яго!
Конь зноў дубка ўзвіўся — ледзь не скінуў Янку. Ды Янка злаўчыўся і давай з усяе сілы хвастаць яго прутком паміж вушэй. Храпе конь, танцуе пад ім як шалёны. А Янка ўсё хвошча яго. Круціўся, круціўся конь па стайні, як вужака, потым бачыць — няма рады: вырваўся на двор і памчаўся ў чыстае поле. Ляціць, ледзь да зямлі капытамі дакранаецца і ўсё наровіць Янку скінуць, пад ногі падабраць. Лятаў, лятаў конь па палях, па гарах, вышэй лесу падымаўся, у глыбокія яры апускаўся, а потым такі змогся: павярнуў назад і пайшоў шагом.
Прыехаў Янка ў стайню, паставіў каня, а сам пабег, радасны, да Касі. Ну, кажа Кася, відаць, добрую лазню задаў ты майму бацьку, калі сам цэлы вярнуўся. Ды ўжо ж! смяецца Янка. Стараўся як мог. Чуць твой пруток не схвастаў. І, не вячэраўшы, як сноп, упаў Янка на пасцель ды заснуў багатырскім сном.
Выбар нявесты сярод дванаццаці сясцёр і атрыманне распіскі
Назаўтра будзіць яго Кася: цяпер ідзі да бацькі, прасі, каб аддаў распіску. Паснедаў Янка ды пайшоў да пана. Прыходзіць. Пан сядзіць у крэсле, маркотны, з перавязанаю галавою. Што ж, кажа пан, я свайму слову гаспадар: як станеш маім зяцем, тады і распіску аддам. Няхай будзе так, згадзіўся Янка. Паказвай сваіх дачок.
Павёў пан Янку ў другі пакой. А там стаяць дванаццаць дзяўчат — роўныя, як адна: твар у твар, волас у волас, голас у голас. А збоку каля іх старая пані пахаджвае. Абышоў Янка дзяўчат адзін раз, другі і ўбачыў белую кветачку ў валасах крайняй дзяўчыны. Падышоў да яе, узяў за руку і падвёў да бацькі. Вось, кажа, гэтая мне спадабалася.
Ну, гэта дык гэта, адказвае пан, у мяне дочкі ўсе роўныя. Бяры сабе, якая спадабалася. А пані аж пазелянела ад злосці: не родную яе дачку выбраў сабе за жонку гэты слаўны майстар, а нялюбую падчарку! Не, затупала яна нагамі, я так не згодна: яшчэ раз няхай выбірае! Пан кажа: няхай будзе па-твойму.
Завязаў ён Янку хустачкай вочы, а потым развязаў і кажа: выбірай другі раз! Абышоў Янка дзяўчат, бачыць — над галавою ў аднае муха лятае. Ага, успомніў ён Касіны словы, гэта яна! Узяў ён яе за руку і падвёў да пана. Што ж, кажа пан, бяры гэтую: у мяне ўсе дзеці роўныя. А пані зноў затупала, закрычала: не згодна! Няхай да трох раз выбірае!
Завязаў пан Янку хустачку на вочы, а калі развязаў — перад ім зноў стаяць дванаццаць дзяўчат, роўныя, як адна! Пачаў Янка прыглядацца да рук і ўбачыў у адной дзяўчыны зялёную нітачку на правым мезеным пальцы. Няхай будзе гэтая маёю жонкаю, кажа ён да пана. Нічога не зробіш — мусіў аддаць вядзьмар яму распіску. Заўтра вяселле згуляем, кажа пан, і будзеце тады жыць у новым палацы.
Уцёкі ад пагоні і перамога над вядзьмарам
Пайшлі маладыя ў Касіну хатку да вяселля рыхтавацца. Кася кажа Янку: вяселле спраўляць будзем не ў майго бацькі, а ў твайго. Чаму? пытаецца Янка. Тут жа наш палац стаіць! Нам трэба ўцякаць адгэтуль, бо злая мачыха загубіць нас, кажа Кася. У поўнач, як усе ў палацы моцна паснулі, выскачылі яны з хаткі ды пабеглі да Янкавых бацькоў.
Назаўтра ўсталі паны і паненкі — чакаюць маладых: пара вяселле спраўляць. Ды штосьці доўга маладыя спяць. Паслалі слуг будзіць іх. Падышлі слугі да хаткі. Клікалі, клікалі, — ніхто не адгукаецца. Заглянулі ў хатку — пуста. Вярнуліся слугі і сказалі пра гэта пану. Пан узлаваўся, а пані нема крычыць: гэй, ганцы, даганяйце іх! Жывых або мёртвых, а назад вярніце!
Ускочылі ганцы на коней і памчаліся на ўвесь дух. Ляцяць барамі, ляцяць лясамі — натрапілі на след. Тым часам прыпала Кася да зямлі, паслухала. Зямля грыміць, вецер шуміць, кажа, гэта за намі пагоня ляціць. Што ж нам рабіць? пытаецца Янка. Я перакінуся ў авечку, а ты будзеш пастушком. І калі ў цябе запытаюцца, ці не бачыў ты на гэтай дарозе хлопца з дзяўчынаю, — кажы, што не бачыў.
Махнула Кася прутком, і ўсё сталася, як яна задумала. Падлятаюць ганцы: гэй, пастушок, ці не бачыў ты на гэтай дарозе хлопца з дзяўчынаю? Не, адказвае пастушок, я з самага ранку тут пасу, а нікога не бачыў. Пакруціліся ганцы на месцы — следу няма. Вярнуліся назад, кажуць панам: нікога не дагналі. Толькі пастушка з авечкай спаткалі. Папыталіся ў яго, дык ён сказаў, што з самага ранку там пасе, а нікога не бачыў. Гэта яны! закрычала пані. Даганяйце хутчэй!
Кінуліся ганцы назад. А Кася з Янкам бягуць ды бягуць на ўсю сілу. Але вось зноў чуюць яны за сабою пагоню. Махнула Кася прутком і стала зялёным садам, а Янка — садоўнікам. Падляцела пагоня: гэй, садоўнік, ці не бачыў ты на гэтай дарозе хлопца з дзяўчынаю? Не, кажа садоўнік, не бачыў. Я ўжо тут дзесяць гадоў сад даглядаю, а хлопца з дзяўчынаю ні разу не бачыў. А пастушка з авечкаю? Таксама не бачыў.
Вярнуліся ганцы назад. Мусіць, кажуць, мы з дарогі збіліся: нікога не бачылі. Сустрэлі толькі па дарозе садоўніка каля саду, дык ён сказаў, што ўжо дзесяць гадоў сад даглядае, але ні хлопца з дзяўчынаю, ні пастушка з авечкаю і ў вочы не бачыў. Ах вы, нягоднікі! закрычала пані. Трэба ж было вам секчы і сад і садоўніка — гэта былі яны! Не, кепская на вас надзея, давядзецца самім бегчы.
Перакінуўся пан у ваўка, а пані ў ваўчыху ды пабеглі наўздагон за ўцекачамі. Ляцяць, аж пыл курыць, аж вецер свішча. Пачула Кася новую пагоню і кажа: гэта мой бацька і мачыха ляцяць. А іх не лёгка ашукаць.
Гэта мой бацька і мачыха ляцяць. А іх не лёгка ашукаць. Ды паспрабуем: я разальюся возерам глыбокім, а ты станеш качарам. Плавай па возеры і, глядзі, нікому ў рукі не давайся.
Махнула яна прутком — і стала возерам, а Янка качарам. Падлятаюць воўк з ваўчыхаю да возера. Возера — гэта яна! закрычала ваўчыха. Цяпер мы ёй нічога зрабіць не можам. А качара зловім — бо гэта сам Янка! Тады і яна за ім пойдзе. Кінуліся воўк з ваўчыхаю ў возера і давай качара лавіць. А той то нырца дасць, то высока над вадою ўзляціць. Ганяліся, ганяліся воўк з ваўчыхаю за качарам, патаміліся і пайшлі на дно. Тут ім і канцы.
А Янка з Касяю зноў сталі такімі, як былі. Пабраліся за рукі ды спакойна пайшлі да Янкавых бацькоў вяселле спраўляць. Гучнае гэта было вяселле. Усе пілі, елі, і ўсе весяліліся. А разам з усімі весяліўся і Янкаў бацька.