Вайна каля Цітавай копанкі (Навуменка)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, 1950-я гады. Хлопчыкі з вуліц Слабодка і Першамайка ваююць за права купацца ў Цітавай копанцы. Слабодкай кіруе дванаццацігадовы Алёша Тарабан – рыжы, моцны, жорсткі хлопец, які любіць камандаваць і біцца. Ён імкнецца трымаць іншых у страху, але пасля канфлікту некаторыя хлопцы пакідаюць яго войска.
Хлопчык Яша Яскавец вучыцьца ў другім класе, добра займаецца ў школе і сябруе з разумнай і чуллівай дзяўчынкай Лізай. Яму не падабаецца суровасць Тарабана, але спачатку ён удзельнічае ў слабодскай "арміі". Калі Алёша яго крыўдзіць, Яша пакідае Тарабана і знаходзіць новага сябра ў камандзіры Першамайкі – Косцю Кветку.
Косця Кветка – начытаны і справядлівы хлопец, які арганізаваў камуну, дзе ўсе разам робяць карысныя справы і весела праводзяць час. Яша хутка прывыкае да сяброў на Першамайцы, удзельнічае ў розных справах і пачынае ездзіць верхам на конях, пра што даўно марыў.
Аднойчы Косця прапануе выпусціць галуба, які доўга жыў у Яшы. Голуб адразу ўзлятае і знікае ў небе.
— Значыць, знойдзе сваіх, — сказаў Косця Кветка. Хлопцы пакрочылі ў школу. Пра Тарабана яны нават не ўспомнілі. Ён болей не займаў у іх думках ніякага месца, смелы Алёша Тарабан.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў у пераказе — умоўныя.
Раздзел 1. Знаёмства з Яшам і вясковай іерархіяй
Яша Яскавец быў звычайным вясковым хлопчыкам, якому не пашанцавала з імем. Калі б яго звалі проста Яшам, то гэта было б нічога, але большасць людзей называлі яго Якавам, а ў школе па спісе ён праходзіў як Якуб. Хлопцы з вуліцы часта дражнілі яго, асабліва Алёша Тарабанаў, за якім падлізваліся ўсе мясцовыя хлопцы.
Яша жыў у Слабодцы, а праз дарогу ад яго жыў дзед Атрахім, які не ўступіў у калгас і лічыўся аднаасобнікам. Дзед быў вельмі рэлігійны і нават вадзіў Яшу на споведзь, за што хлопца потым прысаромілі ў школе. Але Яша ўсё роўна любіў дзеда, бо той умеў прыгожа расказваць казкі і іграў на скрыпцы.
Раздзел 2. Армія Алёшы і падрыхтоўка да вайны
У вёсцы існавала строгая іерархія сярод хлопцаў. Галоўным быў Алёша Тарабанаў, які вучыўся ў чацвёртым класе і быў самым дужым на іх вуліцы. Яго бацька працаваў у самай вялікай краме, і гэта надавала Алёшу яшчэ больш уплыву. Ён камандаваў усімі і збіраў з малодшых хлопцаў своеасаблівы "падатак" у выглядзе прысмакаў.
Аднойчы Алёша вырашыў стварыць сапраўдную армію для вайны з хлопцамі з Першамайкі – суседняй вуліцы. Ён прызначыў камандзірамі палкоў Змітрака Калашкана і Алеся Бахілку. Яша стаў звычайным байцом. Усе хлопцы падпісалі прысягу ўласнай крывёю.
Яша быў накіраваны ў разведку на Першамайку, дзе даведаўся, што там хлопцы гуляюць у валейбол і робяць планёры. Гэта было нечакана, бо Слабодка не мела такіх забаў. Алёша загадаў хлопцам нарваць яблыкаў у Салвэсевым садзе, якімі ён потым пачаставаў Аркадзя Панядзелка з чыгуначнага пасёлка, каб той далучыўся да іх арміі.
Яму стала сорамна і крыўдна, што яго гісторыя аказалася самай горшай. — Я спытаю ў дзеда, — паабяцаў хлопец. — Ён ведае... — Дурань твой дзед, — адрэзаў руды Алёша. — А ты яго слухаеш.
Раздзел 3. Першы бой каля Цітавай копанкі
Першая сутычка паміж Слабодкай і Першамайкай адбылася каля Цітавай копанкі – невялікага вадаёма, які знаходзіўся паміж дзвюма вуліцамі. Хлопцы з Першамайкі на чале з белагаловым Косцем Кветкам прыйшлі купацца ў копанку, якую Слабодка лічыла сваёй тэрыторыяй.
Алёша загадаў першамайцам выйсці з вады, але тыя адмовіліся. Пачалася бойка – хлопцы кідаліся грудкамі зямлі і палкамі. Нечакана для ўсіх першамайцы аказаліся мацнейшымі і прымусілі слабадскіх хлопцаў адступіць. Гэта была нечуваная ганьба для Слабодкі.
Пасля гэтай паразы Алёша сабраў сваю армію пад павеццю і пачаў распрацоўваць план помсты. Ён вырашыў, што трэба лепш падрыхтавацца і ўзброіцца рагаткамі. Таксама ён прыдумаў для сваёй арміі сакрэтную мову, каб першамайцы не маглі зразумець іх планы.
Раздзел 4. Перамога Слабодкі і святкаванне
Праз некалькі дзён Алёша арганізаваў новы напад на Першамайку. На гэты раз ён падрыхтаваўся лепш – з дапамогай Аркадзя Панядзелка і яго хлопцаў з чыгуначнага пасёлка яны атакавалі першамайцаў з двух бакоў. Бой быў жорсткі, але Слабодка перамагла.
Белагаловы Косця і некалькі іншых хлопцаў трапілі ў палон. Алёша дапытваў іх, але Косця маўчаў. У якасці выкупу за палонных Алёша запатрабаваў валейбольны мяч і сетку, якія былі ў першамайцаў. Пасля доўгіх спрэчак Косця згадзіўся, і Аркадзь Панядзелак прынёс трафеі.
Слабодка святкавала перамогу. Цяпер яны маглі гуляць у валейбол і купацца ў Цітавай копанцы калі захочуць. Яша адчуваў сябе на сёмым небе ад шчасця, асабліва калі Алёша пахваліў яго за смеласць у баі і разведцы. Ён нават забыў пра ўсе крыўды, якія раней прычыніў яму Алёша.
Раздзел 5. Напружанасць у арміі Алёшы
Пасля перамогі Алёша стаў яшчэ больш фанабэрыстым і жорсткім. Ён забіраў валейбольны мяч дадому, калі яму гэтага хацелася, і не слухаў нават камандзіраў палкоў. Калі Яша аднойчы прапанаваў зрабіць патайную хованку для мяча, каб ім маглі карыстацца ўсе, Алёша збіў яго пры ўсіх.
Крыўда перапаўняла Яшавы грудзі. Якое права мае гэты Алёша ўсімі камандаваць і з усіх здзекавацца? Рад, што ў яго здаравенныя кулакі. Яша на першым часе не ведаў, што рабіць.
Яша пасварыўся з Алёшам і цэлы тыдзень не хадзіў да яго. Але калі прыйшла навіна, што Аркадзь Панядзелак здрадзіў і перайшоў на бок Першамайкі, Яша забыў сваю крыўду і зноў далучыўся да арміі Слабодкі. Аднак напружанасць у арміі нарастала, і многія хлопцы пачалі сумнявацца ў кіраўніцтве Алёшы.
Раздзел 6. Палон Аркадзя і канфрантацыя з Першамайкай
Даведаўшыся пра здраду Аркадзя, Алёша вырашыў схапіць яго. Увечары слабадскія хлопцы зрабілі засаду каля дома Панядзелка і, калі ён вярнуўся, схапілі яго і завялі ў густы дзядоўнік на выгане. Там яны прымусілі Аркадзя зняць штаны і пачалі дапытваць.
Алёша пераможна зірнуў на хлопцаў. Аркадзь стаяў, апусціўшы галаву. Выбіраць яму не прыходзілася. Ён, мабыць, праклінаў тую хвіліну, калі даў згоду ўступіць у слабадское войска і звязаўся з рудым Алёшам.
Аркадзь расказаў, што Косця Кветка прапанаваў яму перайсці на бок Першамайкі, абяцаючы навучыць рабіць планёры і самакаты. Таксама ён выдаў, што ў першамайцаў ёсць камуна, дзе ўсё агульнае – магазін, сталовая і майстэрня. Алёша загадаў Аркадзю прыкінуцца, што ён перайшоў да Косці, а на самай справе шпіёніць для Слабодкі.
На наступны дзень адбыўся новы бой каля Цітавай копанкі. Калі пачалася бойка, Аркадзь і яго хлопцы, як і было дамоўлена, перабеглі на бок Слабодкі. Гэта дало ім перавагу, і першамайцы былі разбіты. У палон трапіла толькі Ліза – дзяўчынка, якая вучылася з Яшам у адным класе.
Раздзел 7. Адмаўленне ад Тарабана і новыя інтарэсы
Пасля перамогі Алёша зноў пачаў паводзіць сябе жорстка. Ён хацеў ударыць Лізу, але Змітрок Калашкан адмовіўся выканаць яго загад. Гэта выклікала канфлікт, і Алёша збіў Змітрака. Пасля гэтага Калашкан пакінуў армію Алёшы, сказаўшы, што больш не будзе яму падпарадкоўвацца.
Праз некалькі дзён у Цітавай копанцы з'явілася дохлая кошка. Яша здагадаўся, што гэта зрабіла Ліза, каб адпомсціць ім за сваю ганьбу. Цяпер у копанцы нельга было купацца, і перамога Слабодкі страціла сэнс. Яша ўжо не шкадаваў пра гэта, бо пачаў разумець, што Алёша проста здзекуецца з усіх.
У гэты час у Яшы з'явіліся новыя клопаты – іхняя карова Рагуля была параненая, і хлопец мусіў пасвіць яе асобна ад статка. Так ён пазнаёміўся з пастухом Пепам, якога ўсе лічылі дурным, але які на самай справе аказаўся вельмі разумным і ведаў многа цікавага пра прыроду.
Раздзел 8. Другі бой і паражэнне Слабодкі
Пакуль Яша пасвіў Рагулю, у арміі Алёшы адбыліся змены. Цярэшка Лузанік, які не здолеў за шэсць гадоў закончыць тры класы, быў прызначаны начальнікам артылерыі. Ён пачаў камандаваць Яшам, калі той вярнуўся ў армію, але хлопец не хацеў яго слухацца, бо лічыў Лузаніка дурным.
Тым часам першамайцы выкапалі сабе новую копанку. Калі Алёша даведаўся пра гэта, ён вырашыў захапіць і яе. Ён сабраў сваю армію і напаў на першамайцаў, але тыя былі гатовыя да абароны. У выніку Слабодка пацярпела сакрушальнае паражэнне, і першамайцы гналі іх да самых хат.
Пасля гэтай паразы армія Алёшы канчаткова распалася. Нават Алесь Бахілка, які заўсёды быў верны Тарабану, перастаў хадзіць да яго. Яша ж пасябраваў са Змітраком Калашканам, і яны разам пасвілі Рагулю. Хлопцы збіралі птушыныя гнёзды і нават прынеслі дадому варанят і туркаліка, каб гадаваць іх.
Гэты свет быў заснаваны яўна несправядліва. Чым пакрыўдзіў прыгожы маладзенькі туркалік сытага пушыстага Кузьму? Ці нельга зрабіць так, каб ніхто нікога не чапаў і ўсе — птушкі, звяры — жылі самі па сабе...
Раздзел 9. Сяброўства з Косцем і хлопцамі з Першамайкі
Аднойчы Яша і Змітрок сустрэлі ў лесе белагаловага Косцю з першамайскімі хлопцамі. Яны чакалі варожасці, але Косця сказаў, што яны не будуць біцца, і запрасіў іх з сабой. Хлопцы пайшлі і ўбачылі новую копанку, якую выкапалі першамайцы. Яна была невялікая, але з чыстай вадой.
Косця расказаў, што ў іх на Першамайцы ёсць камуна, дзе ўсё робяць разам. Яны маюць самакаты, майструюць планёры, збіраюць лекавыя расліны і здаюць іх, каб зарабіць грошы на лыжы і канькі. Яша не мог паверыць, што ў камуне ўсё сапраўды агульнае.
Яша не верыў, што белагаловы Косця катаецца на самакатах нароўні з усімі, што яму таксама трэба працаваць у майстэрні, каб што-небудзь атрымаць з магазіна. Аркадзь Панядзелак, мабыць, проста хлусіць.
Яша і Змітрок пачалі штодня хадзіць на Першамайку. Яны купаліся ў новай копанцы, дапамагалі ставіць качэлі, гулялі з першамайскімі хлопцамі. Яша памірыўся з Лізай, якая дала яму пачытаць кнігу і падарыла два сшыткі. Ён таксама запісаўся ў бібліятэку, якую арганізаваў Косця.
Аднойчы, вяртаючыся з Першамайкі, Яша сустрэў Алёшу, які пагражаў яму за тое, што ён сябруе з ворагамі. Але Яша ўжо не баяўся Тарабана. Разам з Калашканам і Бахілкам яны далі адпор Алёшу, і той, зразумеўшы, што адзін нічога не зробіць, пайшоў у свой двор.
Раздзел 10. Пастух Пепа і яго загадкавыя здольнасці
Пасвячы Рагулю разам з Пепам, Яша адкрыў для сябе шмат новага і цікавага. Пастух, якога ўсе лічылі дурным, аказаўся надзвычай разумным. Ён умеў знаходзіць птушыныя гнёзды па нейкіх нябачных прыкметах, ведаў лекавыя травы, мог рабіць з вужакамі што хацеў, і яны яго не кусалі.
Яша заўважыў, што Пепу любіць усё жывое. Ад яго не ўцякала ні адна карова, на яго не брахаў самы злосны сабака. Яны быццам адчувалі, што да іх падыходзіць чалавек з чыстай і адкрытай душой. Але чаму Пепа дазваляў Алёшу і іншым здзекавацца з сябе, Яша не разумеў.
Аднойчы з Алёшам здарылася бяда – ён з'еў атручаны коржык, які быў падкінуты для мышэй. Калі доктара не аказалася на месцы, паклікалі Пепу. Ён прынёс нейкі травяны настой, які дапамог хлопцу. Гэта здзівіла ўсіх, акрамя Яшы, які даўно ведаў, што Пепа не дурны.
Раздзел 11. Пабудова новых адносін з Першамайкай
Пасля паражэння Слабодкі і распаду арміі Алёшы, Яша і Змітрок усё больш часу праводзілі з першамайскімі хлопцамі. Яны даведаліся, што Косця сябруе са старым Лявонам, які пасвіў калгасных коней. Дзякуючы гэтаму хлопцы маглі ездзіць верхам на конях – мара, якую Яша даўно песціў.
Аднойчы ўвечары Яша разам з першамайцамі пасвіў коней на поплаве. Яны расклалі вогнішча і селі вакол яго. Косця расказваў пра Афрыку, пра далёкія краіны, пра ледавікі, якія калісьці пакрывалі іх зямлю. Яша слухаў з захапленнем і разумеў, чаму першамайцы паважаюць Косцю – ён быў вельмі разумны і ведаў шмат цікавага.
Свет раскрываў перад прыціхшымі хлопцамі свае бясконцыя дары і цуды. І было незабыўна хораша ад адчування багацця жыцця, ад таго, што не ўсё яшчэ адкрыта і знойдзена на зямлі, што можна яшчэ быць і магеланамі і калумбамі.
Яша цяпер разумеў, чаму першамайцы слухаюць Косцю. Ён не быў такі дужы, як руды Алёша, затое ён быў вельмі разумны. Яша дзівіўся: як можна столькі ўтрымаць у галаве?
Раздзел 12. Новая копанка і змена саюзаў
Белагаловы Косця пакутаваў пасля паражэння ад Слабодкі ў мінулым годзе. Хоць цяпер яны перамаглі, але многія хлопцы з Першамайкі перасталі яму верыць як камандзіру. Косця не ведаў, што рабіць, пакуль не прыехаў яго дзядзька Пятро з горада, які прывёз новую валейбольную камеру.
Дзядзька прапанаваў Косцю выкапаць новую копанку замест таго, каб змагацца за брудную Цітаву. Косця з дзядзькам пачалі капаць, і паступова да іх далучыліся іншыя хлопцы з Першамайкі. Так яны стварылі сваю ўласную копанку, якая была лепшай за Цітаву.
— Камуна — гэта не казка, — сказаў ён. — Проста ўсе людзі будуць некалі так жыць. Мы робім усё разам, вось табе і маленькая камуна. Ты ж адзін качэлі не паставіў бы...
Яша ўсё больш разумеў, што камуна – гэта не проста слова. Першамайцы сапраўды рабілі ўсё разам: капалі копанку, збіралі крушыну і здавалі яе, каб зарабіць грошы на лыжы і канькі, майстравалі самакаты і планёры. Яму хацелася быць часткай гэтай супольнасці, дзе ўсе дапамагаюць адзін аднаму.
Раздзел 13. Ноч на пашы і агульныя мары
Адной з самых яркіх падзей для Яшы стала ноч на пашы, калі ён разам з першамайскімі хлопцамі пасвіў коней. Яны расклалі вогнішча, пяклі ў прыску бульбу, якая здавалася Яшу самай смачнай у свеце, і слухалі расказы Косці пра далёкія краіны і прыгоды.
Хлопцы гаварылі пра Пепу, і Косця расказаў, што пастух зусім не чараўнік, як многія думалі. Ён вучыўся на доктара, а калі горад занялі белыя, дапамагаў нашым. За гэта белыя замучылі на яго вачах маці і сястру, а яго самога паранілі. З таго часу Пепа стаў такім, якім яго ведалі ўсе.
Яша таксама расказваў хлопцам пра гару Багародзіцкую, дзе нібыта затанула царква. Але Косця растлумачыў, што гэта проста легенда, а на самай справе гара ўзнікла пасля ледавіка. Яша зразумеў, што Косця ведае адказы на многія пытанні, якія яго цікавілі.
Першамайка вабіла Яшу, як магніт. Ён ужо не мог пражыць дня, каб не збегаць да белагаловага Косці, не пакруціцца на качэлях. Змітрок Калашкан быў таксама сваім чалавекам на Першамайцы. Туды пачалі хадзіць і іншыя хлопцы са Слабодкі, нават Алесь Бахілка.
Раздзел 14. Канчатковая канфрантацыя з Тарабанам і высновы
Аднойчы, калі Яша вяртаўся з Першамайкі, ён сустрэў Алёшу, які пільнаваў яго каля Цітавай копанкі. Алёша пагражаў Яшу і ўсім, хто хадзіў да першамайцаў. Ён нават даў Яшу кухталя і забараніў хадзіць на Першамайку. Але Яша ўжо не баяўся Алёшы.
Яша пабег да Калашкана, і яны разам з Бахілкам вырашылі даць адпор Тарабану. Яны прыйшлі да яго двара і выклікалі на размову. Калі Алёша пачаў пагражаць, хлопцы разам скінулі яго на зямлю. Алёша ўстаў, але біцца ўжо не кідаўся. Ён зразумеў, што адзін нічога не зробіць супраць трох, і пайшоў у свой двор.
На наступны дзень Яша пайшоў у школу разам са Змітраком. Да іх нечакана далучыўся Косця Кветка, які ніколі раней не быў на Яшавым двары. Ён папрасіў паказаць яму туркаліка, якога Яша трымаў у клетцы. Косця прапанаваў выпусціць птушку на волю.
Яша неахвотна адчыніў дзверцы клеткі, і туркалік вырваўся на свабоду. Ён зрабіў два кругі над дваром і паляцеў у бок лесу. Яша сказаў, што птушка не вернецца, але Косця адказаў: "Значыць, знойдзе сваіх". Хлопцы пакрочылі ў школу, не ўспамінаючы пра Тарабана.
Яша зразумеў, што руды Алёша больш не займае ў яго думках ніякага месца. Тарабан не ведаў ні пра ледавікі, ні пра Хрыстафора Калумба, ні нават пра тое, што ў хуткім часе людзі паляцяць да самых зор. Яша цяпер цаніў не сілу і жорсткасць, а розум, дабрыню і ўменне сябраваць.
Можна ж было пачакаць і не разбіраць гумна да таго часу, пакуль не падрастуць у гнёздах птушаняты. Але Тарабан нават не паглядзеў на ластавак, якія, трывожачыся за сваіх дзяцей, насіліся над самай яго галавой.