Гражына (Міцкевіч)
Вельмі кароткі змест
Сярэднявечная Літва, каля Навагрудка. Уначы да князя Літавора прыехалі паслы ад крыжакоў. Князь вырашыў заключыць з імі таемны саюз, каб разам напасці на Ліду, якой валодаў Вітальд.
Рымвід, дарадца князя, спрабаваў адгаварыць яго ад гэтага крока, але Літавор не слухаў. Тады да князя прыйшла жонка Гражына і ўмаляла не заключаць саюз з ворагамі Літвы, але князь адмовіў ёй.
Гражына загадала затрымаць паслоў, але служкі памылкова выправілі іх. Разгневаны комтур рушыў з войскам на Навагрудак. Гражына вырашыла выратаваць мужа і радзіму — яна апранула княжацкую зброю і павяла войска ў бой замест мужа. У бітве комтур смяротна раніў яе, але невядомы чорны рыцар забіў комтура. Калі рыцар зняў шлем, усе ўбачылі князя Літавора — ён паспеў на поле бою і помсціў за жонку.
Гражыну прывезлі ў замак, дзе яна памерла на руках мужа.
Выбач першую мне і апошнюю здраду...
Князь заплакаў, цалуе, шукае пагляду...
Не, памерла... А князь закрыў вочы рукою.
Я ж усё гэта бачыў. Бо быў у пакоі.
Гражыну спалілі на вогнішчы.
Падрабязны пераказ
Падзагалоўкі асноўных частак і падзел асноўнай аповесці на главы — рэдакцыйныя.
Літоўская аповесць: паэма аб Гражыне
Навагрудак і яго абаронцы
Цёмнай восеньскай ноччу каля Навагрудка на ўздыбленых горах стаяў стары замак. Месяц няпоўным вокам паблісквае ў хмарах, а вецер і стынь панавалі на абшары. Замак заснуў, толькі па вежах бяссонная варта воклічам цішу палохала. Раптам вартавы пачуў постаці на конях - трох рыцараў, якія наблізіліся да рова. Панцыры ззялі, зброя бразгала, коні іржалі. Рыцары трубілі ў мядзяныя трубы, варта адказвала рогамі, падаў мост і яны ўвайшлі за парог.
Першы быў волат-немец, узброены не жартам. Меў чорны крыж на белай капіцы, крыж на грудзях у залацістай пятліцы, трубку мядзяную, дзіду ў току, чорны ружанец і шаблю пры боку. Літвіны цямілі: нямецкая цацка! Шапталі паміж сабою, што гэты пёс са псярні крыжацкай, тоўсты, бо штодзень кроў прускую хлебча. Хацелі знішчыць гэтага гада, але людзей было багата.
Немец спытаў, ці князь у замку. Варта адказала, што князь спіць, а пасольства з'явілася позна. Але немец настойваў, каб данеслі пра пасольства зараз жа, і даў персцень з гербам Літавора. Доўга паслы пагражалі і прасілі, але дарэмна. Урэшце паклікалі Рымвіда - помочніка князя, які меў вольны ўваход да Літавора ў любую гадзіну.
Палітычныя інтрыгі і немецкія паслы
У цёмным пакоі на століку чадна каганец мітусіліся цені. Штось з Літаворам сягоння няладна - крочыць, маўчыць, а пасля ў задуменні слухае. Рымвід гаворыць пра немцаў, але словы не могуць крануць Літавора. Ён чырванее, уздыхае, бялее, твар удае, што ад думак ён млее. Узяў каганец, каб паправіць, але не правіць - глыбей яго цісне і пагасіў.
Пэўна не мог ён схаваць хвалявання, ведаў - яно на ягоным абліччы. Не хацеў, каб слуга быў у стане ўразумець яго план таямнічы. Зноў па пакоі ён крочыў, потым спыніўся каля акна. Бачна ў водбліску месячнай ночы, як сутарга твар яго перасмыкае, як ззяюць маланкамі вочы, вусны зацяты, нахмураны бровы.
Літавор пачаў з фальшывым спакоем, словы прыпраўляючы смехам. Расказаў, што Вітальд вяльможны хацеў пасадзіць яго князем у Лідзе, і на пасажнай па жонцы дзяржаве княства маё Вітальд дорыць. Загадаў Рымвіду сцяганосцам выносіць штандары, запаляць агні і паходні, трубачам выяжджаць у горад і трубіць на чатыры вятры. Войска павінна быць гатовае да бою, коні накормлены, рыцарам браню ўладзіць.
Падрыхтоўка да бою і падмена
Рымвід адважыўся параіць князю. Сказаў, што новую справу задумаў князь, шкодную справу. Лідскае княства, што мае на праву, хоча ўзяць праз ліхую прыгоду. Будзе ў бяду паход, а не ў славу. Парушыць князь праў сваіх межы - возьме тое, што яму не належыць. Параіў ісці шляхам даўнім, здацца на Рымвіда.
Хочаш з'яднаць ды агонь ды з вадою!
Сусед з суседам, бывае між намі,
Жывучы дрэнна, у крыўдзе спрадвечнай,
Лепшымі робяцца, урешце, сябрамі,
Рукі з'еднаўшы ў пашане сардэчнай.
Але Літавор адказаў, што не давярае іншым дужа, толькі Рымвіда слухае. Адкрыў таямніцу: заўтра ідуць супраць Русі і Жмудзі. Зрабіў таемную згоду з магістрам тэўтонскім - рыцараў дасць сваіх для паходу, а ён адарыць іх багатай здабычай. Бачыць пасольства ў тэўтонскім убранні - значыць, трымае магістр абяцанні.
Толькі крыжацкага гада не ўлічыць.
Мала яму ўсіх багаццяў нямецкіх,
Колькі людзей і зямель мазавецкіх
Згінула ў прагнай бязлітасці пашчы.
Столькі жарэ, а галодны да смерці!
Нашыя рэшткі гатоў ён пажэрці.
Рымвід быў уражаны навінай, нібы застыў, анямеў нерухомы. Буру прадбачыў і лёс невядомы мечам вісеў над радзімай. З гневам і жалем ён крыкнуў, што Бог не папусціць такога. Брат супраць брата ўзніме далоні! Будзе згода бядою. Рымвід пайшоў выконваць загады, але сэрца было цяжкае.
Бітва з крыжакамі
Рымвід пайшоў да княгіні Гражыны, каб знайсці раду. Расказаў ёй, што Літаворам задумана ліха. Гражына з трывогай прымае вестку, але ўмее валодаць сабою. Сказала, што калі хваля гневу буру не ў час душы яго ўзбудзіць, то час і развагі павевы мыслі раз'ясняць і сэрца астудзяць.
За прыгажосць у наднёманскім краі
Звалі Гражыну князёўнай-зарою.
Хаця ж з гадамі з зарой-зараніцай
Не параўнаеш княгіні Гражыны,
Але яднала ў сябе чараўніца
Вабнасць кабеты і свежасць дзяўчыны.
Раптам з'явіўся коннік з вестка ад літоўскай дружыны. Немца ў палон захапілі, ён кажа: іх правадыр войска грознае рушыў, кнехты ідуць і абозы з паклажай. Моцна разгневаны, слова парушыў і наступ на замак рыхтуе шалёны. Гражына крыкнула: "Гэта знаць на Літве не павінны, што брат на брата ўзняў зброю на сорам!"
Гэта знаць на Літве не павінны,
Што брат на брата ўзняў зброю на сорам,
І з-за чаго? З-за пасагу Гражыны!
Зараз іду я ў пакой Літавора,
Хоць для спаткання мінулі гадзіны
Гражына пабегла да мужа, але ён спаў. Не пасмела будзіць яго. Раптам прыдумала новы ход: шаблю князя бярэ, панцыр князеў і плашч на грудзях захінае. Служку загадвае строга маўчаць, быць на месцы. Сама ж, апранутая ў мужчынскае ўбранне, выйшла на ганак да войска.
Шаблю князя бярэ, што ляжала ў галовах,
Панцыр князеў і плашч на грудзях захінае
І, ледзь дзверы прымкнуўшы, на ганак спяшае;
Мне ж загадвае строга маўчаць, быць на месцы
Войска рушыла ў паход. Як выйшлі з лесу літоўскія роты, бачаць каля ўзгорку панцыры, шлемы, штандары пяхоты. Грымнуў трывогаю стрэл. Мурам стаяць крыжакі без вагання. Гнеў спарадзіў малюнак у "князя" - скочыў, узняўшы меч над галавою, войска за ім навалілася разам.
Трагедыя і адкрыццё праўды
Перш-наперш дзіды ўмясціўшы ў токах, грудзмі сышліся ў баі крывавым. Свае, чужыя ў ранішнім змроку б'юцца, змяшаўшыся ў пыле крывавым. Лязгае зброя, злітаюць галовы. "Князь" мкнецца ўперад, за канём ягоным падаюць крыжацкія воі. Але чаму ў ім сіла саслабла? Шабля толькі дарэмна па панцырах звоніць.
Раптам з'явіўся чорны рыцар на вараным кані. Стаў, як над снежнай гарою распрасціраюць шырокія шаты хмарою чорнай калматая хвоя. Тройчы ён крыкнуў, і падомны грому грозны быў голас. Дапаў да немцаў і ў тлуме знікае, сеючы смерць вакол мечам.
Літавор і комтур сышліся ў двубоі. Выстраліў комтур са зброі шалёнай, выпала шабля ў "князя" з далоні, цісне шалом на знямелыя скроні. Покуль Літва з дапамогай паспела, з сядла схіляецца "князева" цела. Чорны рыцар наскочыў на комтура, і той ляжыць пад нагамі коней.
Рыцар здымае княжацкі панцыр, крывёй фарбаваны, кулі варожай след разглядае. "Князь" ад болю апрытомнеў, вочы адплюшчыў. Рымвіду знак даў ніжэй нахіліцца: "Скончана" шэпча, "мяне ніхто не ўратуе ад смерці... У замак вязіце, хачу там памерці". Рымвід поглядам яго працінае - верыць, не верыць, але сляза свет засланяе.
Рыцар тым часам паводдзі Рымвіду даў, схіліўся да "пана", коні сказаў павярнуць у бок дому. Далонню заціснуўшы рану, "князя" абняў. Паімчаліся трое з хуткасцю ветру дарогай лясною. Каля сцен горада ехалі моўчкі да замкавай брамы. Войска рэшта ў горад вяртае з пагоні. Выйгралі бой, ды такая ахвяра...
Эпілог выдаўца: тлумачэнне аўтарства і сюжэту
Выдавец тлумачыць чытачу, што аўтар, пісаўшы гісторыю, натаваў толькі тое, што бачыў, бо быў у гэтым месцы. Ад сябе нават слова не дадаў. Не хацеў з маны зробіць яву, праўду ў фальш абярнуць. Ён памёр, а выдавец аповесць выдае для карысці свету. Жыхароў Навагрудка пытаў, але толькі Рымвід канец ведаў напэўна, пакуль жыў таямніцу ў душы трамаў строга.
Але быў і другі, хто ўсё ведаў - служка Гражыны. Ён расказаў: княгіня доўга мужа ўпрашала, упаўшы на калені, каб не клікаў немца на шыю літвінам. Але князь у гневе не слухаў, на ўсе просьбы адказваў сурова. Гражына памыліліся, паслоў за сцены выправіла ціха. Калі прыйшоў з бядою, зноў пабегла да мужа, але будзіць не пасмела. Узяла шаблю, панцыр і плашч, выйшла на ганак. Літавор тым часам узняўся, шукаў зброі, пабег да княгіні, потым на ганак. Пабег да акопаў, праз мост у горад. Вярнуўся з Рымвідам, а з імі Гражына на руках - памірала жанчына. Упала і князевы ногі абвіла, прабачэння прасіла: "Выбач першую мне і апошнюю здраду". Князь заплакаў, цалуе... Не, памерла.
Жанчыны мужнай, як рыцар смелай.
На свеце гэткіх жанчын вельмі мала.
Хоць і адпомсціў, ды яе не стала...
Гэтак сказаўшы. Ён у мгненне вока
Гіне ў полымі, у дыму аблоках.