За морам Хвалынскім (Іпатава)
Вельмі кароткі змест
Полацкая зямля, прыкладна XI стагоддзе. Юнак Алекса, сын каваля Тамілы, рос побач з княжычам Усяславам, складаючы яму суперніцтва ў гульнях і баях.
Стаўшы ваяром, Алекса пакахаў дзяўчыну Бярозу. Аднак яе аддалі багатаму арабскаму купцу. Каб вярнуць каханую, Алекса выправіўся ў доўгае падарожжа ў чужыя краі. Ён шмат чаго перажыў у дарозе, сустрэў сяброў і настаўнікаў, навучыўся лячыць людзей.
Нарэшце знайшоўшы Бярозу ў Бухары, ён паспрабаваў вызваліць яе, але тая адмовілася вяртацца:
Яна спынілася, вырвала руку, вочы яе пашырыліся, заіскрыліся гневам. — Не! Мой дом тут! — Тут? Твой дом? — ашаломлена перапытаў Алекса.— Што ты гаворыш? Тут?! ...яна авалодала сабою... адказала... гнеўна: — Ён любіць мяне! І сына!
Паранены і згоркаваны Алекса ўратаваўся дзякуючы лекарам і яшчэ доўгія гады правёў у вывучэнні медыцыны і філасофіі. Ён ажаніўся на юнай Апак, але яна загінула падчас нападу на паселішча. Страціўшы апошніх блізкіх, Алекса вярнуўся на радзіму з мэтай прынесці людзям набытую мудрасць і веды. Адкрыўшы для сябе радзіму наноў, ён набліжаўся да Полацка са сваімі запісамі і вопытам.
Але па шляху карабель захапілі разбойнікі. Спрабуючы абараніць свой каштоўны скрутак, Алекса быў цяжка паранены, страціў руку і загінуў ад стралы, не паспеўшы падзяліцца сваімі ведамі з землякамі. Яго кніга патанула ў водах ракі.
Праз гады лірнік спяваў на месцы яго смерці аб няшчасным лёсе радзімы, разважаючы пра страчаныя веды і жыццёвыя шляхі землякоў, якія маглі б служыць светлымі арыенцірамі для будучых пакаленняў.
Падрабязны пераказ
Дзяленне пераказу на главы — умоўнае.
Каваль Таміла і яго клопаты
Каваль Таміла страціў сон, бо дзень і ноч працаваў над новым узбраеннем для атрада князя Брачыслава. Да дзвюх новых домніц, пабудаваных ім каля кузні, бесперапынна падвозілі цёмна-чырвоную руду з Чортавага балота і задзвінскага луга. Хлопцы-памочнікі загружалі печы драўняным вугалем і рудой, раздзьмувалі агонь скуранымі мяхамі. Пасля плаўкі яны ламалі печы, даставалі кавалкі крыцы і неслі іх у кузню. Там Таміла з памочнікамі награвалі крыцу ў горне і білі цяжкімі молатамі, выціскаючы жалеза.
Таміла заўсёды маліўся Перуну перад працай і не крычаў на памочнікаў. Яго твар быў пахмурны: старэйшы сын Пуцята ішоў з атрадам. Каваль спадзяваўся, што сын стане кавалём, але той цяпер імкнуўся да вайсковай справы. Нават меч для Пуцяты рабіў бацька. Ножны для мяча прынесла Любава, дачка суседа-гарбара, закаханая ў Пуцяту. Яна скардзілася жонцы каваля, што хлопец забыўся на яе і пакідае без ласкавага слова. Пуцята ж узяў ножны і пайшоў да войска. Старога каваля агортвалі трывожныя думкі пра сына і яго будучыню.
Сціскаецца нешта ў грудзях старога каваля: а што, калі?.. Годная дзеўка Любава, здаровых унукаў дала б ім з жонкаю — усё ўцеха! Бірулькі рабіў бы для іх з ліпы, канькі пасля выкаваў бы...
Малодшы сын, Алекса, таксама прасіў канькі.
Таміла, баючыся гневу князя за спазненне з працай, падганяў памочнікаў. Молаты грукалі, але перад вачыма каваля стаялі невядомыя сцежкі, па якіх пойдзе сын, і часам жалеза перапальвалася пад молатам.
Вяселле ў Ірвідуба
Тым часам дзесяцкі Ірвідуб жаніў малодшага сына, васемнаццацігадовага Рэдзьку. У яго прасторным доме ўсё было гатова да вяселля: на сталах стаялі гліняныя місы з мядзведзінай і зубрынай, смажаніна з зайцоў, гусей і качак, жбаны з талакном, глякі з ліпецам і сытою. У сенніцы жрэц, прывезены са старажытнага капішча, апранаў барвовы плашч, падарунак Ірвідуба.
Жрэц, доўгі і маўклівы, быў апрануты ў палатняную кашулю і порткі, але Ірвідуб настояў, каб госць абуў чырвоныя саф'янавыя боты. Жрэц грэбліва глядзеў на падарункі, думаючы пра продкаў, але мусіў лічыцца з абставінамі: Ірвідуб спрабаваў дагадзіць і князю Брачыславу, які ахрысціў сына, і захаваць звычаі продкаў.
Гаспадары з трывогай чакалі князя. Калі дазорны паведаміў пра прыезд князя, усе замітусіліся, рассцілаючы чырвонае палатно. Брачыслаў павольна ўвайшоў у святліцу, цяжка сеў на покуці. Побач з ім сеў яго сын, княжыч Усяслаў.
Пачаўся абрад. Жрэц паставіў на стол драўляную фігуру Воласа, запаліў свечку на бохане хлеба. Падвялі маладых. Рэдзька і нявеста Маліна пацвердзілі сваё жаданне ажаніцца. Пасля клятвы ў вернасці жрэц перавязаў іх рукі хусцінкай і тройчы абвёў вакол стала з Воласам. Маладыя кланяліся і цалавалі хлеб-соль. Жрэц абвясціў іх мужам і жонкай. Пасля ён выйшаў, зняўшы плашч, які ўкалоў яму плячо. Ірвідуб жа, бачачы, што князь не гневаецца, блаславіў маладых іконай святога Міколы і пасадзіў іх побач з Брачыславам. Пачалося вяселле.
Суперніцтва Усяслава і Алексы
Усяслаў сумаваў на вяселлі, думаючы пра канькі і сяброў, што чакалі яго на лёдзе ракі Палаты. Яго жалезныя канькі, прывезеныя з паўночнай краіны, выклікалі зайздрасць. Нарэшце княжыч выйшаў з-за стала і пабег да ракі ў суправаджэнні двух грыдняў. Падлеткі сустрэлі яго радасна, бо чакалі ваяводу для гульні ў снежную крэпасць. Ваяводам нападаючых ужо абралі Алексу, малодшага сына каваля, адзінага суперніка Усяслава.
Хлопцы часта біліся, і перамога даставалася то аднаму, то другому. Бацькі каралі Алексу за бойкі з княжычам, але Брачыслаў толькі пасміхаўся, кажучы: «Хай, хай расце воін!» Усяслаў прапанаваў Алексу пакатацца на каньках, але той спачатку адмовіўся. Тады княжыч пачаў кпіць, што Алекса ўсё роўна не дагоніць яго. У адказ Алекса дастаў новыя жалезныя канькі, якія, як ён горда заявіў, зрабіў сам з дапамогай бацькі. Гэта выклікала здзіўленне і зайздрасць Усяслава.
Хлопцы пачалі спаборніцтва на лёдзе Палаты. Алекса не адставаў, а потым і вырваўся наперад. Усяслаў, аслеплены злосцю, не заўважыў палонку і праваліўся пад лёд. Алекса, азірнуўшыся, кінуўся на дапамогу. Ён паспеў схапіць руку Усяслава, але ад штуршка сам апынуўся ў вадзе. Алекса пачаў клікаць на дапамогу. Грыдні і хлопцы прыбеглі і выцягнулі абодвух з вады, пасля аднеслі ў бліжэйшую хату і расцерлі гусіным тлушчам.
Усяслаў ачуняў першым. Даведаўшыся, як усё было, ён усміхнуўся і сказаў: «Значыць, быць па таму». Ляжачы побач з Алексам, княжыч упершыню не адчуваў злосці да суперніка. Ён прапанаваў Алексу пайсці да яго ў дружыну, калі вырасце, і той пагадзіўся. Гаспадар хаты пазайздросціў Алексу, але жонка заўважыла, што панская ласка цяжкая. Тым часам Брачыслаў, даведаўшыся пра здарэнне, загадаў пакараць бацькоў Алексы за «дзёрзкасць чада васпітуемага».
Уцёкі Нялюбы і яе талент
Прайшлі гады. Аднойчы ўвечары ў трапезнай княгіня Марфа загаварыла пра Нялюбу, унучку Ірвідуба, якая зноў уцякла з княжага двара. Ірвідуб, пачырванелы і спатнелы, скардзіўся на ўнучку, якая не ўбаялася нават княгіні. Ён ужо прасіў епіскапа выгнаць з яе беса, але безвынікова. Брачыслаў, слухаючы яго, успомніў, як знайшоў у вярхоўі Палаты яміны з фарбамі і кавалак залатога шнура ў жаночым слядочку. Пазней ён заўважыў падобную на фарбу пляму на руцэ Нялюбы, калі тая жыла ў іх.
Нялюба была дачкой Рэдзькі, сына Ірвідуба. Яна з дзяцінства была бойкай і разумнай, вучылася ў манаха Міхаіла, які хваліў яе здольнасці. Калі да яе пасватаўся багаты, але невучоны Васілёк, сын Крыварога, Нялюба адмовіла яму са смехам, а пасля доўга плакала. З таго часу яна пачала ўцякаць з дому. Дзед Ірвідуб адвёў яе да княгіні, але і адтуль яна ўцякла. Брачыслаў здагадаўся, куды магла пайсці дзяўчына.
Назаўтра Брачыслаў загадаў сыну Усяславу знайсці і прывезці Нялюбу. Усяслаў неахвотна пагадзіўся, узяўшы з сабой Алексу і грыдняў. Па дарозе яны размаўлялі пра ўладу, пра неабходнасць абапірацца на баяр і пра будучыя планы Полацкага княства. Усяслаў выказаў думку, што баярскі сорам трэба хаваць ад простага люду.
Баярскі сорам хаваць ад простай чадзі трэба за сямю пячаткамі, так, каб ніхто і думаць не адважваўся, нібыта людзей сатварыў бог роўнымі. І біць іх... не на плошчы, а ў цёмным порубе...
Алекса запярэчыў, кажучы пра несправядлівасць, калі за забойства яго маці заплацяць менш, чым за баярскую дачку. Яны знайшлі Нялюбу каля ракі, дзе яна капала фарбы. Алекса схапіў яе, але Усяслаў загадаў адпусціць і павесці іх да яе сховішча. У зямлянцы яны ўбачылі ікону Архангела Міхаіла, намаляваную Нялюбай. Усяслаў быў уражаны яе талентам. Ён зразумеў, што сям'я ніколі не дазволіць ёй займацца такой «нежаночай» справай, і вырашыў дапамагчы ёй. Па Полацку пайшлі чуткі, што Усяслаў выгнаў з Нялюбы чорта. Дзяўчына стала часцей ездзіць у манастыр, дзе мела сваю келлю і працягвала маляваць, а таксама падарыла манастыру некалькі каштоўных ікон.
Алекса і Бяроза: каханне і страта
Восенню ў паходзе загінуў старэйшы брат Алексы, Пуцята. Бацька Таміла цяжка перажываў страту і жаліўся, што адзіны сын, які застаўся, таксама ў войску, замест таго каб займацца мірнай працай.
Адзіны сын ты цяпер у мяне... І той у воях. Хай бы зямлю абрабляў. Ці жалеза. Ці гліну. Чаму ж мне такое? ...За што?! Божа, за што ты караеш гэтую зямлю. Ёсць жа, відаць, месца, дзе няма вайны...
Бацькі прасілі Алексу берагчы сябе і жаніцца, але ён адмахваўся, кажучы пра будучы паход. Ён рэдка бываў дома, але заўсёды прывозіў грошы, якія аддаваў у сям'ю. У хаце мала што змянілася, толькі вокны сталі слюдзянымі ды павялічвалася скрыня з пасагам для сясцёр. Бацькі спадзяваліся выдаць іх замуж за заможных людзей.
Аднойчы на Ярыліна свята Алекса ўбачыў дзяўчыну, якая выконвала ролю Ярылы. Гэта была Бяроза, дачка ўдавы Катуніхі.
Яе прыгажосць і ўсмешка ўразілі Алексу.
Але ўсмешка як асвятліла яе — бліснулі белыя зубкі, мілым, бездапаможна дзявочым павеяла на хлопца, і ён спыніўся, як ударыла нешта яго ў грудзі, а пасля... пасля ўжо не зводзіў позірку з дзяўчыны...
Ён закахаўся і вырашыў сватацца да яе. Уначы, стоячы на варце каля зброевага склада, Алекса марыў пра Бярозу, пра будучае сямейнае жыццё. У Полацк прыехаў арабскі купец Абдурахманбек.
Ён прывёз шмат тавараў. Аднойчы, калі княгіня аглядала тавары на яго струзе, яна выпадкова ўпала ў ваду. Абдурахманбек выратаваў яе, утрымаўшы струг. Удзячны Брачыслаў хацеў шчодра адарыць купца, але той адмовіўся ад багаццяў і папрасіў у падарунак Бярозу, якую ўбачыў на паганскім свяце. Ён спрабаваў купіць яе ў маці, але ўдава Катуніха адмовіла. Брачыслаў, павагаўшыся, пагадзіўся і паслаў людзей купіць дзяўчыну для сябе. Катуніху пакаралі, а Бярозу аддалі купцу.
Алекса даведаўся пра гэта позна ўвечары і быў у роспачы. Спрабуючы ўцячы з княжацкага двара, каб выратаваць каханую, ён напаў на варту, параніў двух каравульных і збег.
Яго не выпусцілі, адводзяць назад, а заўтра з самага ранку карабель распусціць белыя ветразі і панясе некуды ў невядомую далеч, на здзек, можа, на смерць — Яе... Ён, воін... не можа абараніць тое...
Але яго злавілі на Купецкім падвор'і, дзе ён спрабаваў адбіць Бярозу, і пасадзілі ў поруб. Усяслаў, даведаўшыся праўду, паспрабаваў выкупіць дзяўчыну ў Абдурахманбека, але той катэгарычна адмовіўся. Дзякуючы заступніцтву Усяслава і адмове купца ад судовага праследавання, Алексу не пакаралі смерцю, а толькі высеклі лазінамі і вярнулі ў дружыну. Ён захаваў падораныя купцом сярэбраныя маністы і пакляўся адпомсціць.
Падарожжа Алексы: уцёкі і новы сябар
Алекса вырашыў адправіцца на пошукі Бярозы. Ён наведаў удаву Катуніху, якая звар'яцела ад гора, і папрасіў яе блаславення. Узяўшы з сабой фігурку Сварога, ён таемна пакінуў Полацак, наняўшыся весляром на карабель булгар, што плыў па Дзвіне. На караблі ён пазнаёміўся з Бібо, вольным аланам, якога таксама зрабілі рабом.
Бібо папярэдзіў Алексу, што іх абодвух збіраюцца прадаць у рабства ў сталіцы булгар Іцілі. Яны вырашылі ўцякаць разам. Падарожжа было цяжкім, Алекса цярпеў здзекі наглядчыка, але трымаўся, думаючы пра Бярозу і помсту. Бібо параіў уцякаць не з Іціля, а раней, з Кіева ці Любеча. У Любечы, скарыстаўшыся п'янствам варты, Алекса і Бібо забілі двух стражнікаў і ўцяклі. Да іх далучыўся яшчэ адзін раб, візантыец Мікалай. Утрох яны схаваліся ў яме для збожжа, а потым выбраліся з горада.
Вяртанне Бібо і далейшы шлях Алексы
Праз паўтара месяца падарожжа Алекса, Бібо і Мікалай сустрэлі полацкага купца Раждзена. Алекса, пераадолеўшы страх, расказаў яму сваю гісторыю. Раждзен паспачуваў, але грошай не даў, замест гэтага «падарыў» хворага каня Арслана. Мікалай, які аказаўся знаўцам коней, забраў каня сабе, даўшы Алексу некалькі манет, і застаўся на станцыі. Алекса і Бібо рушылі далей, у горы, на радзіму Бібо.
Падарожжа па гарах было цяжкім. Нарэшце яны дабраліся да роднага аула Бібо. Там ён даведаўся, што яго бацькі і сястра загінулі падчас абвалу, а брат-здраднік Бекбулат таксама загінуў. Бібо вырашыў застацца на радзіме. Ён шчодра адарыў Алексу: даў каня, грошай, прыпасаў і абярэг-пласцінку з халцэдону з выявай грыфа, знакам свайго роду. З праважатым Алекса рушыў далей, праз горы, да Хвалынскага мора.
У гарах Алекса адчуў іх веліч і моц. Яго гісторыя стала легендай, якую спявалі мясцовыя паэты. Пераадолеўшы перавал, ён спусціўся ў цёплую даліну, дзе ўжо пачыналася вясна. Далей шлях Алексы ляжаў праз стэп, які паступова пераходзіў у пустыню. Ён ехаў у Бакунэ, партовы горад на Хвалынскім моры, адкуль спадзяваўся дабрацца да Бухары. Падарожжа было небяспечным. Аднойчы ноччу ён пачуў крыкі і ўбачыў, як двое б'юць трэцяга. Алекса заступіўся, застрэліўшы аднаго з нападнікаў з лука. Другі ўцёк, пацягнуўшы за сабой яшчэ аднаго палоннага. Выратаваным аказаўся малады самаркандзец Нігмат, разьбяр, які ўцякаў ад хана.
Яны вырашылі ісці разам. У Бакунэ Алекса ўпершыню ўбачыў мора. Тры тыдні яны чакалі карабель да Чырвонага берага. Прадаўшы каня, яны набылі месцы на караблі. Пераправа праз мора была цяжкай, яны ледзь выжылі. Наперадзе ляжала пустыня Каракумы. Нігмат вучыў Алексу мове фарсі і расказваў пра мясцовыя звычаі. Падчас пясчанай буры яны згубілі адзін аднаго, але на наступны дзень знайшліся. Пакутуючы ад спёкі і смагі, яны дабраліся да паселішча пракажоных, дзе іх накармілі, але хлопцы хутка ўцяклі адтуль. З апошніх сіл яны дайшлі да караван-сарая.
У караван-сараі Нігмат, валодаючы сакрэтным сямейным рэцэптам, адрамантаваў любімую парцэлянавую чашу гаспадара. За гэта ім дазволілі застацца і працаваць, чынячы посуд. Алекса дапамагаў Нігмату. Зарабіўшы грошай, яны купілі месца ў караване і дабраліся да Бухары. Яны спыніліся ў Атаджана, старога майстра-разьбяра, сябра бацькі Нігмата. Алекса быў уражаны прыгажосцю горада і майстэрствам разьбяроў. Нігмат расказаў Атаджану гісторыю Алексы.
Атаджан, які сам калісьці перажыў падобнае, паабяцаў дапамагчы. Ён даведаўся, што Абдурахманбек у горадзе, а яго любімая жонка Бадзія (Бяроза) рана гуляе па садзе. Быў распрацаваны план: Алекса з Нігматам і чарнаскурым нявольнікам Юсуфам павінны былі пранікнуць у сад і выкрасці Бярозу. На досвітку яны пералезлі праз агароджу. Юсуф абясшкодзіў служанку, а Нігмат падышоў да Бярозы. Алекса пазнаў яе, нягледзячы на змененую знешнасць. Ён паклікаў яе бегчы дадому, але Бяроза адмовілася, сказаўшы, што яе дом тут, што яна любіць мужа і сына Мансура.
У гэты момант з'явілася варта. Страла трапіла ў Нігмата, ён загінуў на месцы. Юсуфа забілі. Алекса адчайна абараняўся, але яго схапілі. Алекса ачуняў у палоне ў Абдурахманбека. Купец, даведаўшыся, што Алекса ведае фарсі, дапытваў яго, выкарыстоўваючы Бярозу як перакладчыцу. Алекса, каб абараніць яе, сказаў, што яна сама адмовілася бегчы з ім. Абдурахманбек паверыў і пакінуў Алексу жывым, але вырашыў зрабіць яго еўнухам у гарэме свайго брата.
Уначы Бяроза прыйшла да Алексы, дапамагла яму ўцячы, дала грошай і папярэдзіла пра лёс, які яго чакае. Яна папрасіла не пакідаць яе маці ў бядзе. Алекса з дапамогай нявольніка выбраўся з дома купца, але на вуліцы нявольнік абрабаваў яго і кінуў параненага. Алексу, які паміраў ля дарогі, знайшоў стары лекар Нармурад.
Ён пашкадаваў юнака і адвёз яго ў дом сям'і абмывальшчыкаў нябожчыкаў, якім калісьці дапамог. Нармурад доўга выхожваў Алексу. Паступова Алекса ачуняў фізічна, але душа яго была спустошаная. Нармурад, які прытрымліваўся зараастрызму, стаў для Алексы настаўнікам, вучыў яго лекарскай справе і філасофіі. Ён бачыў у Алексу здольнага вучня і духоўнага сына. Алекса пачаў вучыцца, чытаць, запісваць веды. Ён пазнаёміўся з суседам Ашаваздам, вясёлым п'яніцам, які шмат бачыў на свеце і валодаў рэдкімі кнігамі. Ашавазда даў Алексу старажытную кнігу і раскрыў у ім здольнасць уздзейнічаць на агонь сілай думкі.
У доме Нармурада жыла дзяўчынка-сірата Апак, якую лекар выхоўваў пасля смерці яе маці.
Апак была белавалосай і сінявокай, нагадвала Алексу пра радзіму. Калі яна цяжка захварэла, Алекса разам з Нармурадам выхадзіў яе. Гэта падзея абудзіла ў ім цікавасць да лячэння. Апак падрасла і пакахала Алексу, называючы яго «ата» (бацька). Нармурад настаяў на іх вяселлі. Абрад правёў сам вярхоўны жрэц Ездзягерд. Падчас цырымоніі здарыўся дрэнны знак: іскра ад свяшчэннага агню падпаліла шаўковы ўбор нявесты. Алекса патушыў агонь, але людзі зашапталіся пра няшчасце. Алекса і Апак пачалі жыць як муж і жонка. Апак чакала дзіця.
Аднойчы, калі Алекса быў у ад'ездзе, на кішлак напалі мусульманскія воіны. Яны выразалі жыхароў, спалілі дамы. Нармурад і цяжарная Апак загінулі. Алекса вярнуўся на папялішча. Ён пахаваў Апак каля дома, астанкі Нармурада і Ашавазды (які таксама загінуў) аднёс да дахмы — вежы смерці. Забраўшы свае запісы і грошы, якія хаваў, ён пакінуў спалены кішлак. Алекса зноў застаўся адзін. Ён доўга разважаў пра сэнс жыцця, пакуты і лёс. Думка пра самагубства прыходзіла, але жаданне жыць і несці веды на радзіму перамагло.
Ён вырашыў вярнуцца ў Полацк. Па дарозе ён спыніўся ў доме Аміны, унучкі Пацімат, той самай абмывальшчыцы нябожчыкаў. Аміна, якая стала жанчынай, прызналася яму ў каханні, але Алекса адхіліў яе. Ён адправіўся далей, але трапіў у палон да блудніцы Віспры, якая зачаравала яго і трымала пры сабе некалькі тыдняў, пакуль не скончыліся грошы. Аднойчы яго паклікалі да хворага. Алекса вылечыў сына старога Юсуфа, які быў пры смерці, выкарыстаўшы метад лячэння бізуном. Аднак мясцовы мула і лекар абвінавацілі яго ў чарадзействе і здзеках з нябожчыка. Алексу збілі і кінулі ў зіндан — падземную турму.
Там ён зразумеў, што галоўная каштоўнасць — унутры чалавека. Яму ўдалося здзівіць стражнікаў сваімі ведамі і здольнасцямі, і яны зрабілі яго сваім тайным лекарам. Праз некаторы час выратаваны ім юнак Абу-ль-Хасан, якога адцураліся ў родным кішлаку, дапамог Алексу ўцячы з зіндана. Яны разам накіраваліся ў Бухару. Алекса спадзяваўся трапіць у знакамітую бібліятэку і знайсці «Канон» Ібн-Сіны. У Бухары ён сустрэў зямлячку Адарку, наложніцу лекара Ахваза, былога сябра Нармурада. Ахваз, хоць і неахвотна, дапамог Алексу ўладкавацца памочнікам прыдворнага садоўніка Лі-сына. Алекса пасябраваў з мудрым кітайцам і прыдворным блазнам Саміні.
Саміні, які быў суфіем, дапамагаў Алексу разумець філасофскія трактаты і нават дастаў на час рукапіс «Канона». Алекса працягваў вучыцца і пісаць сваю Кнігу. Аднак Саміні трапіў у няміласць да эміра і быў пакараны смерцю. Алекса, даведаўшыся пра гэта, пахаваў сябра. Яго самога таксама шукалі, але ён паспеў забраць свае грошы і Кнігу і збег з Бухары, прыкінуўшыся пракажоным.
Алекса далучыўся да каравана, які ішоў на поўнач, да вусця Хвалынскага мора. Ён працягваў пісаць сваю Кнігу, спадзеючыся данесці веды на радзіму. Даведаўся пра смерць Брачыслава і праўленне Усяслава. Дабраўшыся да славянскіх зямель, ён адчуў радасць вяртання. Аднак ля Друцеска іх карабель перахапілі разбойнікі. Алекса быў паранены стралой, але спрабаваў выратаваць сваю Кнігу. Галоўны разбойнік адсек яму руку, скруткі ўпалі ў ваду. Алекса кінуўся за імі, але быў забіты другой стралой.
Разбойнікаў неўзабаве перабілі дружыннікі. Праз некаторы час стары лірнік з павадыром праходзілі міма месца бойкі, бачылі косці і абломкі ладдзі. Лірнік спяваў песню пра гора роднай зямлі. Аўтар разважае пра страчаныя лёсы і веды, пра тое, ці захавалася штосьці з напісанага Алексам, ці знікла ўсё ў полымі войнаў і пажараў, што не раз праходзілі па Полацкай зямлі.
Нічога не засталося ад палачаніна Алексы... Але не засталося і полацкага летапісу... не засталося і ікон... зніклі яны ў агні вялікага пажарышча... А можа, засталіся — але вывезеныя ў чужыя землі?