Звар'яцелы Альберт (Кавалёў)
Вельмі кароткі змест
Беларускі маёнтак Магільна, XIX стагоддзе. Пасля смерці бацькі маладзенькі шляхціц пачаў марнаваць сродкі на раскошу і азартныя гульні.
Ён быў нарачоны з паненкай Амеліяй, але яна пакінула яго з-за легкадумства і з'ехала да дзядзькі. Калі дзядзька памёр, пакінуўшы Амеліі багаты спадак, Альберт вырашыў ажаніцца з ёй дзеля грошай. У адчаі ён звярнуўся да д'ябла за дапамогай.
У доме з'явіўся загадкавы Чарнакніжнік, які пасяліўся ў пакоі і пачаў дапамагаць Альберту. Ён наслаў на Амелію чароўныя сны, дзе яна бачыла Альберта ў небяспецы і клікаў яе на дапамогу. Падмануўшыся гэтымі снамі, Амелія пагадзілася на шлюб.
Пасля вяселля Чарнакніжнік прывёў у дом сваю гаспадыню — Белую Сароку, якая хацела захапіць край. Альберт загадаў сялянам разбурыць капліцу з могілкамі продкаў і лавіць рыбу ў праклятым Глухім возеры, адкуль выцягнулі поўны невад маленькіх нячысцікаў.
Амелія выпадкова знайшла чароўную кнігу Чарнакніжніка і выклікала духа агню Нікітрона. Даведаўшыся пра падман, яна спаліла кнігу, але памерла ад гэтага ўчынку. На замчышчы, дзе Альберт шукаў скарбы, з'явілася Плачка — дух-ахоўніца краю. Яна спапяліла Чарнакніжніка маланкай і пракляла Альберта:
Жыў, як вар'ят, дык стань жа сапраўдным вар'ятам да канца дзён сваіх!
Альберт звар'яцеў і засталося адзін у разбураным доме.
Дэталёвы пераказ па дзеях і з'явах
Назвы дзеяў і з'яў — рэдакцыйныя.
Дзея 1. Доўгія даўгі і змрочны саюз з Чарнакніжнікам
Зява 1. Альберт вяртаецца дадому, планы шлюбу і сустрэча з Чарнакніжнікам
У вітальні панскага дома ў маёнтку Магільна за сталом сядзелі шляхціц Завальня і селянін Тамаш, п'юць гарбату і гамонілі пра дзіўныя падзеі, якія адбываліся ў краі. Тамаш распавядаў пра дзіўнае нараджэнне дзіцяці, якое адразу пасля нараджэння сеў і закрычаў, прасячы есці, а потым ператварылася ў рыбіну. Завальня адказваў, што цяглая нядоля так убілася ў памяць, што ўсё неўразумелае цяперака здавалася знакам няшчасця.
Цяперашняя нядоля і паняверка — урадлівая ніва для злых духаў і варажбітоў. Каб які наш прадзед падняўся з магілы і ўбачыў новыя звычаі, дык не пазнаў бы айчыны.
Тамаш нарыхтаваў пра тое, як пан Альберт пасля смерці свайго бацькі пачаў вырывацца ў свет, гуляць у карты і траціць грошы на раскошу. Завальня дадаў, што цяпер увесь маёнтак у даўгах, а паненка Амелія, якая выхоўвалася ў доме ў пана Марагоўскага, пакінула іх у роспачы і з'ехала да дзядзькі. На дварэ нехта грукнуў у браму, і лёкай Карпа паведаміў, што пан Альберт вярнуўся.
Уваходзіў пан Альберт і паведаміў, што памёр стары пан Фрацкевіч, а паводле тастамента да Амеліі адышла ўся маёмасць і дзве тысячы талераў. Ён хацеў узяць з Амеліяй шлюб і атрымаць багаты пасаг, таму збіраўся заўтра ў адведзіны да яе. Завальня папярэдзіў, што паненка Амелія разумее сапраўдныя інтарэсы пана Альберта і не дасць згоды на шлюб.
Пасля таго, як Завальня і Тамаш выйшлі, пан Альберт застаўся адзін і пачаў нарыкаць на сваю долю. Фартуна зусім адвярнулася ад яго, і ён мусіў ісці да шлюбу толькі дзеля грошай. У роспачы ён воскліцнуў:
Ах, падзякаваў бы і д'яблу, калі б паспрыяў ён мне ў справах і памог у задуманым!
На далёкай вежы б'е дванаццаць, і ў пакоі з'явіўся худы, бледны незнаёмы ў доўгай чорнай вопратцы. Ён прадставіўся Чарнакніжнікам і абяцаў памагчы пану Альберту пабрацца з Амеліяй і атрымаць за ёй маёнтак і дзве тысячы талераў. У якасці ўзнагароды ён прасіў толькі невялічкі пакойчык для алхімічных доследаў.
Зява 2. Намовы да варажбы, план рыбалкі і праклён могілак
Праз месяц у вітальні панскага дома самотная пані Амелія сядзела за сталом з кніжкай у руках. Яна чытала сумныя вершы, якія адпавядалі яе маркотным думкам. Уваходзіў шляхціц Завальня, які збіраўся ў дарогу па даручэнні пана Альберта. Ён паведаміў, што вязе грошы, каб сплаціць скарбовыя падаткі і вярнуць крэдыторам частку даўгоў, і ўвесь пасаг Амеліі знікае ў гэтую бяздонную прорву.
Амелія прызналася, што шкадуе свайго жыцця, загубленага праз грошы. Яна падмануласа, паверыўшы дзіўным снам і спадзеючыся на Альбертава каханне. Цяпер ён заўсёды неспакойны і злосны, яе ўсмешка здаецца яму здзеклівай, а малітвы даводзяць да шаленства. Кожнае начы ёй сняцца кашмары з чорным чалавекам з вялізным вострым носам і пранізлівым поглядам.
Пасля таго, як Завальня выехаў, з чорных дзвярэй з'явіліся пан Альберт і Чарнакніжнік. Чарнакніжнік паведаміў пра сваю гаспадыню Белую Сароку, якая збіраецца далучыць іх край да сваіх уладанняў. Ён апісаў яе як чараўніцу надзвычайнай красы з каштоўнымі дыяментамі і перламі, якая жыве ў велічным палацы і можа ператварацца ў белую птушку.
Пан Альберт загадаў Тамашу заўтра ісці на Глухое возера і закідваць там невад. Тамаш спрабаваў адмовіцца, кажучы, што ў тым возеры даўно пасяліўся нячысцік і там бываюць дзівосы ўначы. Але пан Альберт пагражаў яму пакараннем, калі ён не выканае загад. Таксама ён загадаў знесці старыя могілкі і перанесці іх далей ад дома, каб пабудаваць на тым месцы новы дом.
Амелія ўсхваляваная спрабавала заступіцца за Тамаша і нагадала, што бацьку і дзеду пана Альберта гэтыя крыжы і магілы не заміналі. Але Альберт грубо адказаў ёй, каб яна не лезла не ў сваё і ішла чытаць бязглуздыя кніжкі. Тамаш таксама спрабаваў перакананць пана, што нельга нішчыць святыні і чапаць месца, дзе спачывае прах продкаў, бо гэта вялікі грэх.
Зява 3. Нябожчыкі на могілках і здрада лёкая Карпы
Поўнач у старой капліцы. Карпа схаваўся за мармуровы надгробак і назіраў, як з двух трунаў выходзілі нябожчыкі і размаўлялі пра свае справы. Адзін з іх пайшоў праверыць, ці не дабраўся які шылахвост да яго скарбу. Карпа вырашыў залезці ў труну трэцяга нябожчыка, каб выведаць пра скарб, але раптам сутыкнуўся з ім тварам да твару.
Нябожчыкі злавілі Карпу і зачынілі яго ў труне, але трэці нябожчык аказаўся цясляром Пётрам, былым сябрукам Карпы. Ён расказаў, што не можа на той свет пайсці, пакуль не знойдуць і не вып'юць пляшку гарэлкі, якую ён схаваў за бэлькаю перад смерцю. Карпа абяцаў дастаць пляшку і разам з радзінай Пётра вып'е яе, каб той не пакутаваў болей.
Карпа выбег з капліцы і сутыкнуўся з Чарнакніжнікам. Той даў яму чырвоныя зярняты і растлумачыў, як выгадаваць цмока: трэба накарміць чорнага пеўня гэтым зернем, ён знясе яйка, з якога вылупіцца крылаты цмок. Ноччу ў чорным абліччы ён будзе прыносіць збожжа, а калі прыляціць палаючы агнём — будзе мець пры сабе золата і срэбра.
Зява 4. Глухое возера: злаўленыя нячысцікі
На Глухім возеры ў пахмурнае надвор'е Тамаш і двое рыбароў рыхтавалі невад. Возера было зарослае зялёным багавіннем, і толькі пасярэдзіне свеціцца невялічкае вадзяное аконца. Рыбары баяліся гэтага месца, але мусілі выконваць загад пана. Над возерам пралятаў вялізны чорны крумкач, і адзін з рыбароў кінуў у яго камень, параніўшы птушку.
Калі рыбары закінулі невад, з возера пачулася музыка - нехта граў на дудзе і спяваў. Адзін з рыбароў бачыў на вадзе нячысціка, чорнага як вугаль, з доўгімі рукамі і велізарнай галавой. Калі яны выцягнулі невад, у ім аказалася поўная сетка маленькіх пачвараў: накшталт ракаў з чорнаю поўсцю, як павукі і падобныя да шчанюкоў з незвычайна доўгімі нагамі.
Рыбары ўцеклі ад жаху, а з хмызняку выбраўся кульгаючы Чарнакніжнік з перавязанай левай нагой і пачаў збіраць нячысцікаў у кош. Тамаш заўважыў яго і зразумеў, што Чарнакніжнік - гэта той самы крумкач, які быў паранены каменем.
Дзея 2. Божая кара і варяцтва Альберта
Зява 5. Візіт Белай Сарокі і план пошуку старажытных скарбаў
Вечарам у вітальні пан Альберт сядзеў за сталом, курыў люльку і раскладваў карты. З-за яго спіны з'явіўся Чарнакніжнік і кіраваў раскладкай. Альберт заўважыў, што сёння карты клаліся асаблівы ўдала, і мусіць здарыцца нешта незвычайнае. У акно залятела сарока з белымі як снег пёрамі і чорнымі вачыма, якая ў імгненне ператварылася ў кабету чароўнае красы.
Белая Сарока павіталася з панам Альбертам і падзякавала, што ён добра падрыхтаваўся да сустрэчы, нават старыя могілкі перанёс далей ад дома. Яна ўзнагародзіла яго прыгожым дыяментам на стужцы і прасіла быць верным і заахвоціць суседзяў служыць ёй. Чарнакніжнік паведаміў, што моладзь на іх баку, але старыя людзі не хочуць зразумець свайго шчасця і плявузгаюць пра веру ў Бога.
Белая Сарока загадала да наступнае сустрэчы знайсці і знішчыць святыя рэліквіі і пісьмёны, якія схаваны пад руінамі старога замчышча. Пасля гэтага яна ператварылася ў птушку і вылятела з пакоя. Тым часам у вітальню завітаў Тамаш з малатком і жалезным бруском, запаліў свечкі і пачаў акурваць пакой свянцонымі зёлкамі і кадзілам.
Зява 6. Амелія спальвае чарадзейную кнігу і памірае
Агапка знайшла чароўнае яйка, якое пакінуў Карпа, і выпадкова разбіла яго. З яйка з'явіўся ладны малойца ў чорным уборы - цмок, які абяцаў выконваць жаданні. Ён пачаў намаўляць Агапку пакінуць Карпу і пайсці з ім, абяцаючы пабудаваць залаты палац і сад з райскімі птушкамі. Агапка пагадзілася, і цмок знік разом з ёй у слупе дыму.
Пані Амелія прачнулася ад гукаў і выйшла ў вітальню, але нікога не знайшла. Яна ўвайшла ў чорны пакой Чарнакніжніка і ўзяла адтуль вялізную кнігу ў старадаўнай вокладцы. Выпадкова прачытаўшы заклён, яна выклікала духа агню Нікітрона - вялізнага мурына ў пунсовай вопратцы. Ён паведаміў, што памагаў Чарнакніжніку наслаць на яе сон, паверыўшы якому яна выйшла замуж за пана Альберта.
Амелія спытала Нікітрона, ці можа ён рабіць добрыя справы, і даведалася, што духі могуць рабіць толькі тое, што напісана ў кнізе, а ў кнізе нічога не напісана пра добрыя справы. Калі Амелія падпаліла кнігу, Нікітрон папярэдзіў, што таго, хто знішчыць чароўную кнігу, чакае смерць. Раптам магутныя грымоты скаланалі дом, і Амелія пачула голасы, якія паведамлялі пра смерць Чарнакніжніка. Яна памерла на руках у шляхціца Завальні, які вярнуўся з дарогі.
Я спаліла Чарнакніжнікаву кнігу і цяпер паміраю... Але скажыце, дзядзечку, гэта паможа Альберту?
Твае пакуты, тваё каханне, дзіця маё, вымольваюць у Бога дараванне ягоных грахоў...
Зява 7. Замчышча: Плачка карае Чарнакніжніка, праклён Альберту і Карпу
Тае ж начы на замчышчы пан Альберт са святлом ліхтара назіраў, як Тамаш і Карпа шукалі скарбы ў раскапанай яміне. Яны знайшлі толькі жалезны панцыр, іржавы меч і шкілеты ў кайданах. Раптам магутныя перуны скаланалі зямлю, і з'явілася велічная постаць кабеты ў белым строі з чорным уборам і агнёвым мечом у руках - Плачка.
Нікчэмныя стварэнні! Золату і срэбру прадалі вы свае душы. Думаючы толькі пра багацце, вы зняважылі прох героя, які слаўна скончыў тут жыццё.
Плачка ўздняла агнёвы меч, з неба спала маланка і спапяліла Чарнакніжніка, які ператварыўся ў крумкача. Яна пракляла кожнага паводле іх грахоў: пану Альберту загадала стаць сапраўдным вар'ятам, Карпу - вярнуцца дадому і даведацца пра здраду Агапкі, а Тамаша дараваў, бо ён прыйшоў не сваёй воляй. Плачка папярэдзіла, што на край насоўваецца чорная хмара.
Зява 8. Эпілог: варяцтва Альберта і пакліканне да абароны краю
Праз месяц у вітальні шляхціц Завальня збіраўся ў дарогу, а Тамаш дапамагаў яму. Тамаш распавядаў пра жахлівыя падзеі: звар'яцелы гаспадар сядзіць нерухомы і гаворыць толькі з ценем на сцяне, Амелія памерла, Агапка збегла з малойцам, а Карпа павесіўся ў стайні, калі даведаўся пра здраду. Завальня казаў, што ваяры Белае Сарокі ўварваліся ў край, рабуюць і забіваюць людзей, а заможныя паны шукаюць выгаднага моманту перайсці на бок ворага.
Насоўваецца на наш край чорная хмара, і толькі мужнасць і любасць да Бацькаўшчыны дапамогуць выстаяць на гэтай зямлі сярод няшчасцяў і прыгнёту.
Завальня развітаўся з Тамашам і выехаў ваяваць, пакінуўшы хворага пана Альберта на яго клопаты. Звар'яцелы Альберт выйшаў са свайго пакоя і пачаў размаўляць сам з сабою пра мух, якія здаваліся яму страшнымі монстрамі. Ён успамінаў сон пра Амелію, дзе яны разам ішлі праз пустэльню сярод жахлівых гадзюк. З'явілася Амеліна душа, светлая і бязважкая, якая паклала яму рукі на плечы і абяцала не пакідаць яго.
Не дадуць вам шчасця скарбы, калі міласэрнасць не змякчыць вашага сэрца