Золак, убачаны здалёк (Брыль)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска Аўсянікі, 1920-я гады. Маленькі хлопчык Юрык, які нядаўна вярнуўся з бежанства, успамінаў сваё дзяцінства, якое прайшло на фоне наступстваў Першай сусветнай вайны.
Юрык сябраваў з Тоняй Латышкай, дачкой жанчыны, якую ў вёсцы лічылі "байстручкай". Аднойчы іх дзіцячую дружбу перапыніла Любка, Тоніна цётка, якая застала іх за гульнёй і высмеяла. Пазней Тоня з'ехала ў Латвію да свайго бацькі, якога ніколі не бачыла.
Другім сябрам Юрыка быў Шура Богуш, хлопчык, які страціў бацьку ў грамадзянскай вайне. Разам яны пасвілі кароў, рыбачылі, хадзілі ў школу. Шура быў моцны і смелы, нягледзячы на сваю фізічную траўму.
У школе дзеці вучыліся ў пана Камара, польскага настаўніка, які прымушаў іх гаварыць па-польску. Аднойчы падчас аўтагонак Шура выкрыкнуў абразлівую фразу ў бок каменданта паліцыі, за што іх з Юрыкам пакаралі.
Юрык таксама сябраваў з Валодзем Казаком і Толем Немцам, дзецьмі, якіх у вёсцы называлі "байструкамі", бо іх бацькі былі салдатамі варожых армій. Дарослыя часта падбухторвалі хлопчыкаў біцца, што выклікала ў Юрыка пачуццё болю і несправядлівасці.
Гэты боль, гэты сум ідзе са мною ўсё жыццё, то аціхае і далёка адыходзіцца, то зноў возьме вернецца, зусім нечакана... Безабаронны, беспрасветны...
Праз шмат гадоў, ужо пасля Другой сусветнай вайны, Юрык, які стаў пісьменнікам, вярнуўся ў родныя мясціны і сустрэўся з Шурам, які працаваў лесніком. Яны ўспаміналі сваё дзяцінства, сяброў, многія з якіх загінулі на вайне.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў з'яўляюцца рэдактарскімі.
Раздзел 1. Дзяцінства пад ліпамі і сяброўства з Тоняй
У пачатку аповесці апавядальнік, ужо сталы чалавек, сядзеў пад ліпай у халадку каля леснічоўкі. Ён назіраў за прыродай: шырокай ракой, зялёным трыснягом, квітнеючай ліпай, якая гудзела ад пчол. Недалёка на адной з ліп хавалася ў кроне буслянка, дзе жыла сям'я буслоў з трыма падлеткамі. Ад хаты да ракі ішлі дзве дзяўчынкі – большая з доўгімі чорнымі косамі і меншая, светлая, зусім голенькая.
Гэта былі дочкі маладой леснічыхі, якая нядаўна расказвала апавядальніку, што ў горадзе дзяцей купляюць, а ў вёсцы іх прыносяць буслы. Яна жартавала, што ў яе ўжо дзве дзяўчынкі – Тома, якая пойдзе ў трэці клас, і малая Натка. Апавядальнік заўважыў, што Натка заўсёды ўсміхалася яму асаблівай усмешкай, якая нагадвала яму іншую дзяўчынку з далёкага мінулага.
Бачыць самога сябе з вялікай адлегласці бывае вельмі прыемна. Бо бачыш не проста самога сябе, а сябе найлепшага, без памылак-грахоў і балючых дакораў сумлення.
Успаміны перанеслі апавядальніка ў дзяцінства, калі яму было шэсць гадоў. Тады ён сябраваў з дзяўчынкай Тоняй Латышкай. Яна была дачкой Надзі і латыша Франца, які пакінуў іх падчас вайны. Тоня жыла з маці ў хаце дзеда Прочыма пад вялізнай ліпай – адной з трох на ўсю вёску Аўсянікі. Дзеці часта гулялі разам, хадзілі адно да аднаго ў госці.
Раздзел 2. Паходжанне Тоні і яе адезд у Латвію
Аднойчы іх дзіцячае сяброўства было перапынена. Любa, маладзенькая цётка Тоні, застала іх за дзіцячай гульнёй і пачала смяяцца з іх. Юрык пабег дахаты, а Тоня плакала. З таго дня яны перасталі разам гуляць, пакуль не падраслі і не пачалі хадзіць у школу.
Тоня нарадзілася ў вайну. Яе маці Надзя ў маладосці злюбілася з салдатам-латышом Францам, які пасля раптам знік. Спачатку ён пісаў, а потым лісты перасталі прыходзіць. Надзя нарадзіла дачку, якую ў вёсцы называлі байстручкай. Пасля вайны Франц знайшоў іх і прасіў Надзю з дачкой прыехаць да яго ў Ліепаю, дзе ён жыў і працаваў на заводзе.
Народ і ў грубасці сваёй мудры, і прымаўку мае спрадвеку: "Байструк - з божых рук". У гэтым азначэнні ёсць і тая праўда, што такія дзеці найчасцей бываюць спраўныя ды здольныя...
Надзя не адважылася паехаць у чужую краіну. Калі Франц даведаўся, што ў яго ёсць дачка, ён доўга прасіў прывезці яе да яго, але Надзя не пускала. Пазней, калі Надзі было ўжо каля сарака гадоў, яна выйшла замуж за нямоглага ўдаўца і перайшла да яго жыць разам з Тоняй, якой было ўжо каля дваццаці.
Вясной 1938 года Тоня, якой не было надзеі на добры замуж у роднай вёсцы, нарэшце згадзілася на ўгаворы бацькі і паехала да яго ў Латвію. Перад ад'ездам яна ішла па вёсцы і развітвалася з усімі за руку. Так яна развіталася і з Юрыкам, які якраз выйшаў на вуліцу.
Раздзел 3. Падарожжа ў Яры і вага над калодзежам
Калі Юрыку было шэсць гадоў, ён упершыню паехаў з мамай і старэйшым братам Раманам у далёкую вёску Яры, за дзевятнаццаць вёрст ад іх Аўсянікаў. Там жыла цётка Аксеня, мамiна сястра. Яны ехалі па гасцінцы, і хлопчык з цікавасцю назіраў за ўсім, што бачыў.
Па дарозе яны бачылі сляды нядаўняй вайны: капы калючага дроту ў полі, абламаную царкву. Калі яны пад'ехалі да яроўскай пашы, Юрык убачыў шэрую вагу над калодзежам, якая адзінока тырчала на зялёным бязмежжы. Гэты вобраз глыбока ўразіў хлопчыка і застаўся ў яго памяці на ўсё жыццё.
Шэры кручок вагі, самотны шэры журавель - адзін тырчыць на зялёным бязмежжы... Вага застаецца адна. Я ўжо туды, да яе, пераношу многае з пачутага пра вайну.
У Ярах Юрык пазнаёміўся з дваюраднай сястрой Людай, дачкой цёткі Аксені. Яны весела гулялі разам, хоць Люда была на год старэйшая. Яна называла Юрыка сваім дзядзькам, а не брацікам, бо ён быў сынам цёткі Ганны, а яна – яе ўнучкай.
Наступным разам, калі яны прыехалі ў Яры, Люда павяла Юрыка ў глыбокі яр, дзе былі нямецкія бліндажы. З высокай гары яны бачылі лугі, вёску з царквой без купала і тую самую вагу над калодзежам на пашы. Для Юрыка гэтая вага стала сімвалам вайны і адзіноты.
Раздзел 4. Дзеці сярод рэшткаў вайны
Вайна пакінула шмат слядоў у вёсцы Аўсянікі. Дзеці гулялі на насыпе вузкакалейкі, якую пабудавалі падчас вайны і якая вяла да лініі фронту. Яны знаходзілі патроны, салдацкія рамяні, гузікі, снарадныя галоўкі. У хаце ў Юрыка вісела казацкая нагайка, а пад страхой у хляве была заткнута шашка ў скураной похве.
У вёсцы жылі два хлопчыкі, якіх называлі байструкамі – Валодзя Казак і Толя Немец. Іх маці нарадзілі іх ад салдат, якія былі ў вёсцы падчас вайны. Валодзя быў сынам Жэні Паганкі і казака, а Толя – сынам Каці Курыцы і нямецкага салдата.
Дзіця-то божае, але ж доля ліхая... Такім чынам, сярод усяго іншага, што засталося ў нашай вёсцы пасля амаль сямі гадоў ваеннага ліхалецця, былі яшчэ і два салдацкія варожыя сыны - Казак і Немец.
Юрык сябраваў з Валодзем Казаком. Яны разам пасвілі кароў, гулялі, чыталі кнігі. Валодзя жыў з маці ў маленькай хатцы, якую яны пабудавалі на агародзе Каці Курыцы. Жэня Паганка часта хварэла, і Юрык прыносіў ім ежу ад сваёй маці. Яму было сорамна, што ў іх дома цёпла і ўсё ёсць, а маці яго сябра жыве ў такой галечы.
Аднойчы дарослыя ў вёсцы страўлівалі на бойку Валодзю і Толю, называючы іх казацкім і нямецкім байструкамі. Хлопчыкі не хацелі біцца, але іх штурхалі адзін на аднаго, і яны счапіліся. Юрык не змог абараніць сяброў, ён толькі заплакаў разам з імі.
"Вы дурныя! Вы дрэнныя ўсе! Так не можна, так брыдка!.." Я не сказаў так, не кінуўся разбараняць, не ўзяў свайго Валодзю за руку і не павёў яго да нас. Я толькі разам з імі заплакаў.
У школе Юрык вучыўся з Шурам Богушам, хлопчыкам, які быў на два гады старэйшы за яго. Шура быў сіратой – яго бацька загінуў у грамадзянскую вайну, забіты польскімі ўланамі. Шура жыў з дзедам Богушам і дзядзькам Іванам. Ён меў тры мянушкі – Аляксандр Сяргеевіч (у гонар Пушкіна), Сцягач і Глушак. Апошнія дзве ён атрымаў пасля таго, як быў паранены выбухам – аглух на правае вуха і яго левая рука была пашкоджана.
Раздзел 5. Роздум пра памяць і сляды вайны
Дзядзька Алесь, малодшы брат маці Юрыка, часта расказваў пра вайну. Ён быў старшым унцерам кулямётнай каманды і меў чатыры георгіеўскія крыжы. Ён расказваў пра жахі вайны, пра братанне з немцамі, пра тое, як людзі забівалі людзей.
Аднойчы, калі Юрык з мамай ехалі назад з Яроў, яны сустрэлі абоз, які вёз калючы дрот з палёў. Гэта былі тыя самыя чорныя копы дроту, якія Юрык бачыў раней на пакошы і ў збожжы. Глядзячы на гэты дрот, хлопчык успамінаў словы дзядзькі пра рукі, ногі, галовы і кішкі на дроце.
У вёсцы быў Салавей – вар'ят, які раней быў маладым прапаршчыкам і звар'яцеў у першай штыкавой атацы. Ён бегаў па чыстаполіцы, атакаваў нейкія пустыя прыгоркі, падаў, зноў падхопліваўся. Для яго вайна ўсё яшчэ працягвалася.
Праз шмат гадоў, у 1943 годзе, Юрык з братам Раманам, мамай і Шурам Богушам пайшлі ў партызаны. Дзядзька Іван, Чэп-дрэп, застаўся ў вёсцы і быў павешаны немцамі на плошчы ў Мілтачах разам з іншымі партызанскімі сваякамі.
Валодзя Казак і Толя Немец таксама не вярнуліся з вайны: першы загінуў пад блакадным Ленінградам, а другі – за Віслай. Зяма Касмовіч, яўрэйскі хлопчык з Мілтачоў, з якім Юрык пазнаёміўся і сябраваў у школе, ваяваў у Чырвонай Арміі і вярнуўся жывы, але яго сям'я загінула ад рук немцаў.
Праз трыццаць гадоў пасля вайны апавядальнік наведаў месца, дзе калісьці стаяла вёска, спаленая гітлераўцамі разам з людзьмі. Там, у лугавой чыстаполіцы, стаяў самотным помнікам шэры калодзежны журавель – ужо не над вадой, з ненатуральна задзёртай вагой і тоўстай рагацінай сахі. Гэты вобраз нагадаў яму тую самую вагу над калодзежам на яроўскай пашы, якую ён бачыў у дзяцінстве.
Вялікі свет быў тады значна большы, бо і ва ўсім найменшым, калі пільна прыгледзецца зблізку, ён быў вялікі. І ўжо не толькі кніжная застаўка, але і значна меншая "буквіца"...
Цяпер, седзячы пад ліпай у леснічоўцы, апавядальнік глядзеў на маленькую Наташу, дачку леснічыхі, і ўспамінаў тры ўсмешкі з мінулага. Першая – усмешка Леначкі, пляменніцы, дачкі Рамана, якая хадзіла ў "зялёную школу" ў лесе, калі яны былі ў партызанах. Другая – уяўная ўсмешка дзіцяці на руках ката, які кідаў дзяцей у агонь. І трэцяя – усмешка Тоні Латышкі, яго першай сяброўкі, якая з'ехала ў далёкую Латвію.
Успаміны пра дзяцінства, пра вайну, пра сяброў, якія загінулі, пра тое, як дарослыя страўлівалі на бойку Валодзю Казака і Толю Немца, выклікалі ў апавядальніка боль і сум, які ішоў з ім праз усё жыццё. Ён шкадаваў, што не змог тады абараніць сваіх сяброў, што толькі плакаў разам з імі.
Добра гэта - мець сябра, большага за цябе... Сябравалі мы, хлапчукі, і з дзяўчатамі. Сябраванне тое было спачатку такім, як у мяне з Тоняй, у кожнай парачкі ці тройкі дружбакоў крыху па-свойму.
Шура Богуш пасля вайны працаваў леснікам і толькі нядаўна перадаў сваю службу малодшаму сыну, а сам даглядаў пасеку. Ён быў ужо ўдаўцом, у лесе гаспадарыў сын, а ў хаце – нявестка. Старэйшы Шураў сын працаваў у Менску інжынерам на заводзе.
Апавядальнік узяў руку маленькай Наташы і пацалаваў яе, быццам за нешта ўдзячны. За яе ўсмешкай ён бачыў усмешкі іншых дзяцей – тых, хто прайшоў праз вайну, хто загінуў, хто выжыў. Ён думаў пра тое, як дзеці змаглі захаваць сваю чысціню і радасць жыцця сярод жахаў вайны, як яны гулялі на пажарышчах і могілках, як святкавалі перамогу маленства над смерцю і разбурэннем.