Камедыя (Марашэўскі)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, XVIII стагоддзе. Селянін Дзёмка, стомлены цяжкай працай, пачаў наракаць на свой лёс і на першага чалавека Адама, які, на яго думку, быў вінаваты ва ўсіх бедах.
Раптам з'явіўся Чорт, які прапанаваў Селяніну пайсці ў заклад: калі той здолее маўчаць на працягу гадзіны, атрымае сто рублёў, а калі не — аддасць сваю душу.
Селянін пагадзіўся, але ў першы раз не вытрымаў маўчання, калі ўбачыў хлопчыкаў, якія няўмела спрабавалі залезці на лесвіцу. Чорт даў яму другі шанс. У другі раз Селянін загаварыў, каб дапамагчы тром братам увайсці ў скарбніцу. Чорт зноў злітаваўся над ім.
У трэці раз Селянін не вытрымаў, калі ўбачыў пустэльніка, які прыняў дуду за змяю і спалохаўся. Селянін пачаў тлумачыць, што гэта звычайная дуда, і нават зайграў на ёй. Чорт з'явіўся і сказаў, што больш не даруе яму парушэнне клятвы.
Селянін. Ах, бяда, мая бяда! Гора ж маё! Нешчаслівы на векі цяпер. Вот што я сабе зрабіў! Лепей каб я таго глядзеў, што да мяне належыць. Каб не жаліўся на пана і на страву для сябе, жонкі і дзяцей, як дагэтуль я рабіў.
Падрабязны пераказ па актах
Назвы актаў і іх падзел на сцэны — умоўныя.
Акт 1. Заклад на маўчанне
Наракання селяніна і сустрэча з жыдом
У полі, непадалёк ад лесу, селянін наракаў на сваё цяжкае жыццё і на першага чалавека Адама, які, на яго думку, быў вінаваты ў тым, што людзі вымушаны цяжка працаваць. Ён лічыў, што калі б Адам не саграшыў, людзі жылі б у раі як паны, не ведаючы клопату.
Селянін. Э, э! Каб то Адам, першы наш ацец, не саграшыў, так бы і мы гэтак не працавалі б. Ох! Дурак ты, дурак! Нашто табе было ірваць яблык з дзерава праклятага? Прападзі яно! Каб мне не велена было, то бы я ані парухаў бы.
У гэты час да яго падышоў жыд-арандар, які патрабаваў вярнуць доўг за гарэлку. Селянін спрабаваў адмахнуцца ад яго, але жыд настойліва патрабаваў грошы. Справа дайшла да таго, што жыд схапіў шапку селяніна, а той у сваю чаргу адабраў у жыда плашч. Пасля доўгіх спрэчак селянін вярнуў плашч, а жыд пайшоў.
Знаёмства з чортам і ўмовы закладу
Застаўшыся адзін, селянін працягваў наракаць на Адама. Раптам перад ім з'явіўся чорт, які спытаў, чаму ён так наракае на Адама. Селянін адказаў, што менавіта з-за Адама ўсе людзі вымушаны цяжка працаваць. Чорт не пагадзіўся з гэтым і сказаў, што селянін сам вінаваты ў сваіх бедах, бо не выконвае Божыя запаведзі.
Чорт. Чым жа вінен перад табою Адам? За што ты яго клянеш? Селянін. А як жа не клясці, каб яго чорт узяў! Відзь жа ты відзіш, як я працую. А гэта ўсё з яго ласкі. Чорт. Цыц жа, цыц! Не ўскладай на яго віну.
Чорт заявіў, што селянін сам не змог бы ўстрымацца ад спакусы, як і Адам. Ён прапанаваў селяніну заклад: калі той зможа маўчаць на працягу адной гадзіны, чорт дасць яму сто рублёў. Калі ж не вытрымае, то стане падданым чорта. Селянін, не разумеючы, з кім мае справу, пагадзіўся на заклад.
Чорт. Не здолееш! Селянін. Аб заклад хадзі са мною. Чорт. Добра. Аб які заклад? Жыд. Дай бог Дзёмку выграць: то бы мне зараз за гарэлку заплаціў! Селянін. Ты, вашэць, мне дасі сто рублей, калі я дацярплю!
Пасля таго, як яны ўдарылі па руках, чорт раскрыў сваю сапраўдную сутнасць. Убачыўшы чорта, жыд з крыкам уцёк, а селянін застаўся, дрыжучы ад страху. Чорт папярэдзіў яго, што калі ён не вытрымае заклад, то яго душа трапіць у пекла без ніякага прабачэння.
Чорт. Я – д'ябал! Жыд. Гвалту! Гвалту! Ратуйце, ратуйце сінагогі, мае Соранькі, Ецкеле, Мацкеле! Селянін. Крычы, каб табе ражон у горла ўлез! Каб табе скулка горла растачыла!
Першая няўдача: хлопчыкі з драбінай
Калі прабіла гадзіна, селянін пачаў маўчаць. Але неўзабаве з'явіліся тры хлопчыкі, якія ўбачылі лесвіцу, што спускалася з неба. Яны спрабавалі ўзлезці на яе, але рабілі гэта няўмела: адзін спрабаваў лезці толькі нагамі, другі - толькі рукамі, трэці - пралазіў паміж перакладзінамі.
Селянін, назіраючы за іх няўмелымі спробамі, не вытрымаў і, забыўшыся пра заклад, крыкнуў ім, як трэба правільна лезці. Як толькі ён узяўся за лесвіцу, яна знікла, а хлопчыкі пайшлі. У гэты момант з'явіўся чорт і абвінаваціў селяніна ў парушэнні закладу.
Селянін прасіў прабачэння, тлумачачы, што хлопчыкі давялі яго да злосці сваёй няўмеласцю. Чорт, прыняўшы пад увагу яго нявопытнасць, вырашыў даць яму яшчэ адзін шанец, але папярэдзіў, што ў другі раз ужо не даруе.
Акт 2. Другая спроба маўчання
Размова з жыдом і падрыхтоўка да другой спробы
Селянін вырашыў, што на гэты раз будзе больш асцярожным і не дасць сябе падмануць. Ён разважаў, што калі вытрымае заклад, то атрымае сто рублёў і зможа разлічыцца з жыдом за гарэлку. У гэты момант з'явіўся жыд, які зноў пачаў патрабаваць грошы.
Селянін паабяцаў яму заплаціць, як толькі выйграе заклад у чорта. Жыд спачатку не паверыў, але калі селянін сказаў, што чорт ідзе з грашыма, жыд спалохаўся і ўцёк. Селянін пасмяяўся з яго баязлівасці і стаў чакаць чорта.
Папярэджанні чорта і новае выпрабаванне
Чорт з'явіўся і нагадаў селяніну пра ўмовы закладу. Ён папярэдзіў, што ў другі раз ужо не даруе парушэння. Чорт сказаў, што селянін несправядліва наракае на Адама, бо сам не можа выканаць нават простае абяцанне маўчаць. Селянін запэўніў, што на гэты раз вытрымае заклад.
Пасля сыходу чорта з'явіўся жыд з бутэлькай гарэлкі. Селянін выпіў і пачаў чакаць гадзіну, калі трэба будзе маўчаць. Ён быў упэўнены, што на гэты раз не паддасца на правакацыі і вытрымае заклад.
Калі прабіла гадзіна, селянін пачаў маўчаць, рашуча настроены не парушаць умовы закладу, нават калі здарыцца нешта незвычайнае.
Тры браты і таямніца скарбніцы
Неўзабаве з'явіліся тры браты: Аляксандр, Клеафас і Зосімас. Яны абмяркоўвалі смерць свайго бацькі і спрачаліся пра тое, як ім падзяліць спадчыну. Аляксандр і Зосімас папракалі Клеафаса ў непавазе да памяці бацькі.
Заўважыўшы селяніна, браты спыталі, хто ён такі. Селянін не адказваў, толькі кланяўся. Браты вырашылі, што ён нямы, і працягнулі абмяркоўваць свае справы. Яны хацелі ўвайсці ў скарбніцу, дзе захоўваліся каштоўнасці іх бацькі, але не маглі зразумець, як гэта зрабіць, бо дзверы былі вузкія.
Браты спрабавалі ўвайсці ў скарбніцу рознымі спосабамі, але безвынікова. Селянін, назіраючы за іх няўдалымі спробамі, не вытрымаў і зноў парушыў маўчанне. Ён паказаў ім, што трэба ўваходзіць бокам, бо дзверы вузкія. Браты падзякавалі яму і ўвайшлі ў скарбніцу.
Другая няўдача і апошняе папярэджанне
Калі браты пайшлі, з'явіўся чорт. Ён быў раззлаваны тым, што селянін зноў парушыў заклад. Селянін спрабаваў адмовіцца, сцвярджаючы, што ні з кім не размаўляў. Чорт прывёў братоў, якія пацвердзілі, што селянін не толькі размаўляў з імі, але і дапамог ім увайсці ў скарбніцу.
Селянін зноў пачаў прасіць прабачэння, і чорт, зважаючы на яго нявопытнасць, даў яму трэці і апошні шанец. Ён строга папярэдзіў, што ў трэці раз ужо не даруе парушэння закладу. Селянін паабяцаў, што на гэты раз абавязкова вытрымае маўчанне.
Акт 3. Апошняя спроба і вынік закладу
Рашучасць селяніна і размова з жыдом
Селянін вярнуўся на тое ж месца, рашуча настроены не парушаць маўчанне. Ён разважаў, што два разы яму не ўдалося вытрымаць заклад, але на трэці раз ён абавязкова справіцца. Ён быў упэўнены, што ніхто не зможа яго спакусіць загаварыць.
Зноў з'явіўся жыд, які пачаў распытваць селяніна пра яго справы з чортам. Селянін расказаў яму, што чорт даў яму яшчэ адзін шанец, і калі ён вытрымае заклад, то атрымае сто рублёў. Жыд прапанаваў яму гарэлкі, і селянін пагадзіўся падзяліцца з ім грашыма, калі выйграе заклад.
Гадзіна бе і зяўленне пакутніка з дудой
Чорт з'явіўся і зноў папярэдзіў селяніна, што гэта яго апошні шанец. Ён сказаў, што ў трэці раз ужо не даруе парушэння закладу. Селянін запэўніў, што на гэты раз абавязкова вытрымае маўчанне. Калі прабіла гадзіна, селянін пачаў маўчаць.
Неўзабаве з'явіўся пакутнік, які вырашыў стаць пустэльнікам і пайсці жыць у пустыню. Ён убачыў на зямлі дуду, але прыняў яе за страшную гадзюку. Пакутнік спалохаўся і пачаў біць дуду кіем. Дуда пішчала, што яшчэ больш палохала пакутніка.
Селянін, назіраючы за гэтай сцэнай, не вытрымаў і зноў парушыў маўчанне. Ён растлумачыў пакутніку, што гэта не гадзюка, а дуда руская, на якой можна іграць. Ён узяў дуду і пачаў граць, каб паказаць пакутніку, што гэта такое.
Трэцяя няўдача і суд чорта
У гэты момант з'явіўся чорт, які абвінаваціў селяніна ў трэцім парушэнні закладу. Селянін спрабаваў апраўдацца, кажучы, што пакутнік быў такі дурны, што прыняў дуду за гадзюку. Чорт адказаў, што гэта не апраўданне, бо селянін павінен быў маўчаць, што б ні адбывалася.
Пакутнік спрабаваў заступіцца за селяніна, просячы чорта дараваць яму, але чорт сказаў, што ў такім выпадку возьме самога пакутніка. Пакутнік спалохаўся і ўцёк. Селянін зноў пачаў прасіць прабачэння, але чорт быў няўмольны. Ён даў селяніну яшчэ хвіліну часу, каб падрыхтавацца да вечнага знаходжання ў пекле.
Чорт. Ты наракаў на Адама, а ці справядліва? Селянін. Не ведаю, пане д'ябле. Чорт. Вось калі ты не ведаеш гэтага, то я цябе навучу. Адам быў такі чалавек, як і ты. Ён меў наказ ад Бога не ўжываць забароненага плода.
Маральны ўрок і лёс селяніна
Селянін, разумеючы, што яго чакае, пачаў шкадаваць пра сваё жыццё і ўчынкі. Ён усвядоміў, што несправядліва наракаў на Адама, бо сам быў горшы за яго. Адам саграшыў толькі адзін раз і пакутаваў за гэта ўсё жыццё, а селянін грашыў штодня і не хацеў пакутаваць.
Селянін. Беражыцеся, мужычкі, беражыцеся! Я вас асцерагаю. Не ругайце ані на Бога, ані на Адама, але на сябе. Мы горшы яшчэ, як Адам. І ён, праўда, саграшыў, але раз толька, і за раз пакутуваў. А мы дзень на дзень грашым.
Селянін паклікаў жыда, спадзеючыся, што чорт возьме яго замест сябе, але жыд, зразумеўшы намеры селяніна, уцёк. Чорт з'явіўся і сказаў, што селянін не можа скардзіцца на Бога, бо нават чорт перасцерагаў яго, але ён не паслухаўся. Чорт сказаў, што гэта ўрок для ўсіх, хто не выконвае абавязкаў свайго стану.
Чорт. Не наракайце з гэтага часу на д'ябла, мовячы, што нас д'ябал спакусіў. Праўда, мы хочам спакусіць. Але на таго, хто паслухмяны, хто замацаваў у памяці і сэрцы боскія запаветы і стараецца іх выконваць, мы не маем ніякага права.
Чорт павёў селяніна ў пекла, а той крычаў, просячы квасу. Так скончылася гісторыя селяніна, які несправядліва наракаў на Адама і не змог вытрымаць простага закладу на маўчанне.
Селянін. Праклятае тоя таварыства! Праклятае з шэльмамі жыццё! Ніколі б я гэтак не згінуў бы. Ніколі б я гэтак нешчаслівы не быў ба, каб з тымі не таварышыў, каторыя з д'ябламі жывуць, каб у таварыстве з імі не быў і іх не слухаў.